Z czasem sam socjalizm przestał być jedynie wyrazem moralnych rozterek inteligentów, a stał się motywacją działań wielu robotników. Wśród aresztowanych za działalność socjalistyczną w omawianym okresie około 50% stanowili inteligenci, 30% robotnicy, a 20% rzemieślnicy. W 1888 roku w kraju powołano do życia II Proletariat[2], w którym czynnie działali Marcin Kasprzak, Ludwik Kulczycki oraz Władysław Studnicki. Z kolei w 1889 roku Julian Marchlewski założył Związek Robotników Polskich, którego celem było wspomaganie ludzi pracujących w walce o prawa socjalne i poprawę sytuacji materialnej. W międzyczasie w Paryżu, w trakcie dwóch zjazdów powołano II Międzynarodówkę[3]. Również w stolicy Francji w roku 1892 doszło do spotkania polskich socjalistów, które miało doprowadzić do powstania jednolitej partii. Wówczas do rozmów przystąpili: Stanisław Mendelson, Bolesław Limanowski, Feliks Perl, Stanisław Grabski oraz Stanisław Wojciechowski – późniejszy prezydent Rzeczypospolitej. Uczestnicy zjazdu powołali Związek Zagraniczny Socjalistów Polskich i zapowiedzieli utworzenie Polskiej Partii Socjalistycznej. Uchwalono wówczas także jej program, według którego partia miała dążyć do stopniowego uspołecznienia ziemi i narzędzi produkcji. Józef Piłsudski, młody działacz wileński, po jego przeczytaniu jeszcze bardziej zaangażował się w działalność PPS, stając się w latach 1895–1900 jednym z jego głównych przywódców. Wiosną 1893 roku działające w kraju ugrupowania socjalistyczne zawiązały pierwsze koła Polskiej Partii Socjalistycznej, co nie przeszkodziło działaczom związanym z pismem „Sprawa Robotnicza”, na czele z Marchlewskim i Różą Luksemburg, uznać programu paryskiego za odstępstwo od socjalizmu. Następstwem takiego obrotu spraw okazało się stworzenie Socjaldemokracji Królestwa Polskiego, która do 1900 roku nie prowadziła bardziej aktywnej działalności. Jednak rok 1893 okazał się datą wyraźnego i trwałego podziału w polskim ruchu socjalistycznym.
Wikimedia Commons
Ostatnie lata XIX wieku to czas zaostrzającego się sporu między tzw. niepodległościowcami i międzynarodowcami, którego wyrazem było zaprezentowanie odmiennych stanowisk w trakcie kongresu II Międzynarodówki, który odbył się w 1896 roku. W 1900 roku SDKP, dzięki wysiłkom Feliksa Dzierżyńskiego i Adolfa Warskiego (a właściwie Adolfa Jerzego Warszawskiego), ożywiła swą działalność i rozciągnięto jej wpływy na Litwę. To poskutkowało przyjęciem nazwy Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy – SDKPiL. Dwa lata wcześniej w Rosji powstała Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji, a w 1897 roku Powszechny Żydowski Związek Robotniczy.
W pozostałych zaborach ruch socjalistyczny miał wyraźnie mniejsze znaczenie i często przybierał zupełnie inne formy. W Galicji praktycznie nie występowała przemysłowa klasa robotnicza, co nie przeszkodziło w dotarciu idei socjalistycznych zarówno do rzemieślników, pracowników najemnych i części drobnomieszczaństwa, jak i inteligencji. To właśnie tam działał Limanowski, współpracując z ukraińskim socjalistą Iwanem Franko. Warto dodać, że działalność ta, w przeciwieństwie do tej w Królestwie, była całkowicie jawna. Z kolei w 1892 roku powołano do życia Galicyjską Partię Socjaldemokratyczną, będącą autonomiczną częścią socjaldemokracji ogólnoaustriackiej. W tym samym czasie rozpoczęto także wydawanie pisma „Naprzód”, a w roku 1897 w wyborach do Rady Państwa trzech socjaldemokratów zostało posłami. Z czasem partia włączyła do swej nazwy słowo Polska i zaczęła funkcjonować samodzielnie jako Polska Partia Socjaldemokratyczna Galicji i Śląska Cieszyńskiego (PPSD). Od początku jej działalność była legalna. Wśród najbardziej rozpoznawalnych działaczy wymienić można, poza Ignacym Daszyńskim, także Hermana Libermana, Zygmunta Marka i Jędrzeja Moraczewskiego. W 1893 roku utworzono również PPS zaboru pruskiego, jednak nie odegrała ona większej roli.
