Egipt w oczach autorów ksiąg biblijnych w I tysiącleciu p.n.e. Część II

Obraz Egiptu w oczach proroków w czasach niewoli babilońskiej

Czas niewoli babilońskiej był wstrząsającym momentem w historii Izraelitów – wtedy po raz pierwszy całkowicie utracili swoje państwo. Uwieńczeniem złych nastrojów były Lamentacje, których treść świadczy o tym, że spisywał je świadek owych wydarzeń – niektórzy sądzą, że był nim sam Jeremiasz[1]. Choć chwilami autor uważa kary boskie za zbyt surowe, ostatecznie przyznaje, że trzeba uwierzyć w słuszność decyzji Jahwe. Przyznaje też, że na próżno szukano pomocy u Egipcjan, była to bowiem fałszywa ufność[2].Oprócz Lamentacji, powstają w czasie niewoli wspomniane wcześniej Księgi Królewskie, które przedstawiając dokładną historię Izraela, starają się odpowiedzieć na pytanie, dlaczego tak straszliwy los spotkał Naród Wybrany.

Przeczytaj cześć I 

Wraz z Jeremiaszem prorokował też w Jerozolimie Ezechiel, który tak jak on śledził bacznie i poddawał krytyce zachodzące zmiany na scenie politycznej. Dosyć możliwe, że Księga Ezechiela została stworzona przez samego proroka – wszystkie opisane w niej wydarzenia działały się bowiem za jego życia. Tak jak poprzednicy nawoływał on do nie pokładania ufności w Egipcie. Przyjął on jednak postawę nieco ostrzejszą – uważał, że pierwszy poważny grzech Izraelitów, który mógł sprowadzić na nich karę boską nastąpił właśnie w kraju nad Nilem[3]. Podkreśla, że kontakty z tym państwem są bardzo niebezpieczne. Prorok przekonywał, że kara którą Bóg zgotuje Egiptowi ma swoją przyczynę w osobie faraona, który fałszywie ogłasza się Stwórcą. Kiedy ludzie zobaczą jego bezsilność uwierzą w Pana, który włada nie tylko Izraelem, ale całym światem[4].

Ponadto Izraelici podatni na egipskie wpływy zachowywali się tak, jak Egipcjanie, czym złościli swego Pana[5]. Ezechiel także jest zwolennikiem Babilonii – uważa, że wystąpienie przeciwko Nabuchodonozorowi II przez Sadecjasza było zdradą, a wojska egipskie są bezsilne, z góry skazane przez klęskę[6]. To Bóg bowiem decyduje o przebiegu wypadków i to on zadecyduje komu da zwycięstwo a komu nie. Ezechiel oraz poprzedni prorocy próbowali nieustannie dać to Izraelitom do zrozumienia. Prorok zapowiada straszliwą karę boską, która spadnie na Egipt, którego mieszkańcy rozproszą się wśród obcych narodów. Ezechiel także porównuje kraj nad Nilem do trzcinowej laski, która rani każdego, kto stara się na niej opierać[7]. Prorok w swej mowie przeciwko Egiptowi zapowiada niejako rewanż Boga za Izraelitów – po zniszczeniu tego kraju mieszkańcy zostaną rozproszeni po innych narodach, gdzie tak jak Żydzi spędzą 40 lat. Po tym okresie wrócą do kraju swego pochodzenia, gdzie stworzą królestwo nic już nie znaczące na arenie międzynarodowej[8]. Czasy te mają być także przestrogą dla Samych Izraelitów, którzy przestaną wreszcie pokładać nadzieję w tym kraju i zaczną szukać jej u Boga[9]. Narzędziem w ręku Stwórcy, za pomocą którego miał zamiar zniszczyć Egipt miał być król babiloński[10]. Miał on również dostać od Boga ziemię faraonów we władanie[11]. Jako, że pomimo dążeń Nabuchodonozora II do podboju tego kraju , nie udało mu się tego dokonać można określić , że Ezechiel (lub inny autor Księgi Ezechiela) spisywał mniej więcej swe proroctwa do czasów śmierci władcy Babilonii. Ezechiel zapowiada haniebny koniec faraona, który szerząc niegdyś strach wśród ludzi, zostanie pozbawiony swego kraju i dumy[12].

Ezechiel zapowiada, że nadejdą jeszcze dobre dni dla Izraela, znów będzie on silny i uczciwy wobec Boga. O tym jaka będzie to przyszłość informuje nas bardzo dokładnie Księga Izajasza, w której prorok zapowiada przybycie króla perskiego Cyrusa, który jako pomazaniec boży, otrzyma władzę nad wieloma narodami i zaprowadzi sprawiedliwy porządek[13]. Wystąpienie jego postaci w księdze wyklucza, że jej autorem mógł być sam prorok( lub świadczy o późniejszej redakcji)[14]. Mamy tu ponadto ciekawy zabieg autora- przekonuje nas, że Bóg wybrał króla perskiego, pomimo iż ten go wcześniej nie znał – aż do tego dnia, w którym mu się ukazał[15]. Tym samym negatywny obraz Egiptu z Księgi Izajasza ma kontekst bardziej polityczny niż teologiczny. Faraon nie jest dobrym partnerem Izraelitów, dlatego że jest bałwochwalcą, lecz dlatego że jest politycznie coraz słabszy.

Obraz Egiptu od okresu perskiego do końca okresu hellenistycznego

Nadejście władcy perskiego oznaczało dla Żydów wyzwolenie. Jego łagodna polityka wobec podbitych ludów powodowała, że nie wypadało źle o nim mówić. O życiu pod perskim panowaniem opowiada Księga Ezdrasza. Prawdopodobnie napisał ją sam prorok, gdyż wiele wydarzeń w niej opisanych jest tylko wspominaniem dawnych czasów, w których Ezdrasz jeszcze nie żył[16]. W księdze tej czytamy o dekrecie Cyrusa, który pozwolił Żydom na powrót do kraju oraz kultywowanie swoich obrządków[17]. Juda została uczyniona perską prowincją. Pod panowaniem perskiego króla zaczęto prace mające na celu odbudowanie świątyni jerozolimskiej[18]. Wkrótce Egipt będzie dla Żydów całkowicie bez znaczenia. W 525 p.n.e. został on podbity przez następcę Cyrusa- Kambyzesa. Wprawdzie zarówno on jak i kolejni perscy królowie starali się podtrzymać tradycję tytularną obwieszczając się faraonami i założycielami XXVII dynastii, ale w praktyce Egipt dynastyczny zakończył się wraz z dniem perskiego podboju. Egipt był już tylko jedną z wielu prowincji nowego imperium. I tak też widzieli go Żydzi- wszystko co należało do Persji było dobre, zatem Egipt również musiał być dobry. Autor Księgi Ezdrasza próbuje nas jednakże przekonać o tym, że nawet w spokojnych czasach czyhają na Izraelitów ich wrogowie, którzy próbowali powstrzymać ich od odbudowania świątyni[19].

W tych samych czasach co Ezdrasz żył kapłan Nehemiasz. Wraz z ludem odnawia on przymierze zawarte z Bogiem przez ich przodków, a Izraelici wyznają własne grzechy[20]. Obraz Egiptu będącego w Księdze Nehemiasza jedynie wspomnieniem jest bardzo podobny do przedstawianego w księgach poprzednich proroków – Bóg wyprowadził Izraelitów z tego kraju niedoli lecz oni postępując zuchwale , łamali jego przykazania. W księdze tej czytamy: Lecz oni, ojcowie nasi, postępowali zuchwale, byli krnąbrni i nie słuchali Twoich przykazań. I uchylali się od posłuszeństwa i nie pamiętali o cudach, któreś dla nich uczynił. Byli twardego karku i uwzięli się, by wrócić do niewoli swej w Egipcie[21]. Owy powrót do niewoli jest aluzją do przodków, którzy zawierali sojusze z tym krajem. W wyznawanej pokucie lud przyznaje, że Bóg miał wiele powodów aby ich ukarać, ale mimo wszystko był wobec nich sprawiedliwy i umiał przebaczać[22].Nehemiasz choć był wysokim urzędnikiem w Persji, nie był zbyt przychylny władzom-uważał, że za grzechy królów i przodków Izraelitów, są oni dziś pod obcym panowaniem[23]. W czasach od wygnania babilońskiego do końca panowania perskiego zaczęło powstawać nowe zjawisko – diaspora żydowska w Egipcie. Bliskie sąsiedztwo obu krajów sprawiało, że ziemia nad Nilem była pierwszym miejscem, do którego udawali się uciekinierzy przesiedlani przez Babilonię. W czasie panowania perskiego Żydzi służyli ponadto w armii i stanowili załogę twierdz potężnego imperium, wznieśli oni także świątynię w Egipcie [24]. Punktem zwrotnym w historii wszystkich narodów leżących w obrębie ogromnego imperium starożytnego Iranu były lata 332- 331 p.n.e. Znamienity wódz macedoński Aleksander Wielki zdobywa wówczas Egipt. Po tym wydarzeniu odniósł zwycięstwo nad perskim królem Dariuszem III, opanowując największe państwo ówczesnego świata. Od tej chwili kultura orientu została zastąpiona helleńską, która w błyskawicznym tempie rozprzestrzeniała się na podbitych terytoriach. Najistotniejszą sprawą jest dla nas stworzenie przez macedońskiego wodza miasta Aleksandria w Egipcie, które w niedalekiej przyszłości miało stać się ośrodkiem największej diaspory żydowskiej. Warto nadmienić, że gdy Grecy podbijali imperium perskie, Żydzi stanowili dla nich lud niezwykły. Dotąd monoteizm występował jedynie w poglądach ich słynnych myślicieli – stąd niektórzy widzieli w Żydach lud filozofów[25]. Po śmierci Aleksandra Wielkiego zaczęła się walka o władzę nad dziedzictwem króla, pomiędzy jego najwybitniejszymi dowódcami. W wyniku wieloletnich wojen i intryg imperium zostało podzielone pomiędzy trzech wodzów. Dla nas istotna jest jedynie postać Ptolemeusza I Sotera, który objął władzę nad Egiptem, a w 306 p.n.e. przybrał tradycyjny tytuł faraona. Założył on także dynastię Ptolemeuszy, a Aleksandrię uczynił stolicą kraju nad Nilem. Niedługo potem panował on także nad Syrią i Palestyną[26]. Deportował wielu Żydów z ich rdzennej ziemi do Egiptu, część z nich (zapewne mniej konserwatywna) udawała się tam też z własnej woli[27]. Ich liczba w Aleksandrii była wtedy prawdopodobnie bardzo duża, o czym świadczy fakt, że na pięć dzielnic tego miasta dwie były dzielnicami żydowskimi[28]. Stworzyli oni w tym mieście własną jednostkę polityczną zwaną politeuma[29]. Dla Żydów żyjących w diasporze podstawową kwestią było zachowanie tożsamości. Zależało im na tym, aby Ptolemeusze widzieli w nich lud lojalny, ale nie próbowali jednocześnie zmuszać do czynów niezgodnych z ich wiarą. Pomimo życia w diasporze, Żydzi czuli się solidarni ze swoją religią oraz świątynią w Jerozolimie. Nie mając możliwości regularnego pielgrzymowania do świątyni, zbierali się w wyznaczonych miejscach, gdzie wspólnie modlili się i czytali Biblię. Miejsca te zostały później nazwane synagogami[30]. Kluczowe było stworzenie greckiego przekładu Pisma Świętego, zwanego septuagintą. Miała ona za zadanie przybliżyć treść Biblii Żydom z diaspory, z których większość mówiła i czytała jedynie po grecku.. Nie można też nie wspomnieć o tym, że związki Palestyny z diasporą egipską były wciąż podtrzymywane. Arcykapłan Oniasz IV założył w Egipcie kolonię wojskową i wybudował świątynię na wzór jerozolimskiej, poświęconą czci monarchów egipskich[31]. Informacje o czasach hellenistycznych i żydowskiej diasporze odnajdziemy w dwóch Księgach Machabejskich. W 1 Księdze Machabejskiej zostały opisane czasy od wstąpienia na tron Antiocha IV z dynastii Seleukidów do czasów panowania Jana Hirkana, po którego śmierci została być może napisana. Autor znał prawdopodobnie świadków opisywanych wydarzeń[32]. Chociaż Księgi Machabejskie zawierają opisy wydarzeń mało dla tej pracy istotnych, to można w nich odnaleźć wiele interesujących nas fragmentów. Już początek 1 Księgi uświadamia nas chociażby o tym co autor piszący po śmierci Jana Hirkana myślał o wszystkich władcach hellenistycznych[33]. Jego ocena, nader negatywna była zapewne odbiciem odczuć wielu jemu podobnych ortodoksyjnych Żydów, żyjących w tamtych czasach w Palestynie[34]. Antioch IV w myśl Księgi odznaczał się podobną pychą co Aleksander Wielki, chcąc panować nad dwoma krajami – swoim oraz Egiptem[35]. Władca Egiptu jest przedstawiany w Księdze jako osoba, która organizuje wielkie, przepełnione przepychem przyjęcia[36]. Intryga jaką grecki faraon gotował swemu nowemu zięciowi Aleksandrowi Balasowi, nie mogła stawiać go w dobrym świetle. W 1 Księdze Machabejskiej władca Egiptu daje Aleksandrowi swą córkę za żonę, aby podstępem zagarnąć jego państwo [37]. Można powiedzieć, że wciąż widziano w Egipcie kraj, który chce odbudować dawną potęgę poprzez politykę podbojów. W swych działaniach nie cofnie się przed niczym. 2 Księga Machabejska jest zasadniczo streszczeniem obszernego dzieła Jazona z Cyreny, a historia w niej opisana obejmuje czasowo okres 20 lat ( od ok. 180 p.n.e. do 161 p.n.e.)[38]. Księga ta uświadamia nas w tym, że Żydzi w Palestynie czuli się przywiązani poprzez wspólną religię do mieszkańców aleksandryjskiej diaspory. Na początku księgi zostają umieszczone dwa listy tych pierwszych do pobratymców w Egipcie. Palestyńscy Żydzi życzą w nich swoim braciom, aby Bóg nad nimi czuwał oraz nawołują do obchodzenia Święta Namiotów oraz Święta Oczyszczenia Świątyni[39]. Księgami Starego Testamentu, które można określić mianem podsumowujących są 2 księgi mądrościowe: Mądrość Syracha oraz Księga Mądrości. Księgi zostały napisane w celu podniesienia na duchu współwyznawców, którzy doświadczeni pogardą i prześladowaniami ze strony władców hellenistycznych, byli skłonni porzucić obyczaje przodków[40]. Są one zbiorami przykazań moralnych, które maja przypominać Żydom o postulatach ich wiary. Mądrość Syracha powstała prawdopodobnie ok. 200- 180 p.n.e., jednak nie później, gdyż nie ma w niej wzmianki o prześladowaniu Żydów przez Antiocha IV[41]. Z kolei Księga Mądrości zaczęła najwcześniej powstawać ok. 130 p.n.e., gdyż autor wykazuje znajomość greckiego przekładu Mądrości Syracha, dokonanego w tym czasie. Prawdopodobnie autor księgi był mieszkańcem Aleksandrii, gdyż okazuje się być dobrym znawcą kultury i religii ówczesnego Egiptu[42].W Księdze Mądrości przepowiedziana zostaje kara na bezbożnikach[43]. Autor propaguje kult mądrości, uważa że to ona wyprowadziła Izraelitów z niewoli egipskiej [44]. Można śmiało powiedzieć, że jego zdaniem odrzucanie wiary w Boga, jest odrzucaniem mądrości. Autor księgi zaznacza jak poprzednicy, że Bóg jest sprawiedliwy i łaskawy- nawet dla Egiptu – narodu dzieciobójców[45]. Głupcami są wg niego wszyscy ci, którzy zamiast wierzyć w Boga, uprawiają kult natury oraz bałwochwalstwo, będące czcią wyrobów ludzkich rąk[46]. W Mądrości Syracha również odnajdziemy potępienie bezbożności – zgodnie z głównym jej przesłaniem najgorsze co może przytrafić się rodzicowi to bezbożne dzieci[47].

Podsumowanie

Palestyna i Egipt leżały ze sobą w tak ścisłym sąsiedztwie, że kontakty między tymi krajami były nieuniknione. Izraelici od początku stawiali kraj nad Nilem na ważnym miejscu w swojej historii – byli pełni podziwu dla jego kultury i mądrości ludzi tam mieszkających. Konserwatywni Żydzi widzieli w nim jednak zagrożenie. Dla nich wrogiem był każdy, kto nie uznaje Jahwe. Uleganie Egiptowi oraz innym politeistycznym sąsiadom było tłumaczone w późniejszych czasach jako kara za grzechy Izraelitów. W obliczu zagrożenia Asyrii oraz Babilonii kraj ten był jednak w oczach wielu mieszkańców Palestyny ostatnią deską ratunku. Egipt stawał się wewnętrznie coraz słabszy i tak naprawdę nie był w stanie poradzić sobie z potęgami tamtych czasów. Wszelkie próby zawierania sojuszy z krajem faraonów spotykały się z ostrą krytyką ortodoksyjnych proroków, którzy widzieli w czasach zamętu boży plan i uważali że tylko Stwórca jest w stanie zakończyć nieszczęścia, które sam zesłał. W czasach perskich Egipt był tylko jedną z wielu prowincji, które autonomicznie były bez znaczenia. Wszelkie przedstawienia Egiptu oraz ludów mu podobnych zależały na przestrzeni dziejów Palestyny nie tylko od kontekstów teologicznych, ale także politycznych. Pod panowaniem Aleksandra, a następnie Ptolemeuszów postrzegano już ten kraj jedynie przez hellenistyczny pryzmat. Na dobrych stosunkach z faraonem zależało najbardziej tylko tym Żydom, którzy nieustannie powiększali aleksandryjską diasporę. Ortodoksyjni Żydzi byli stali w swoich poglądach i wciąż widzieli we wszystkich bałwochwalczych ludach wrogów, którzy obrażają Jedynego Boga.

Przeczytaj cześć I 

Adam Gaafar

Bibliografia

Źródła:

Biblia Tysiąclecia. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, wydanie V, Warszawa 2002.

Opracowania:

Asurmendi J., Prorocy wobec Egiptu, [w: ] Świat Biblii, red. Andre Lemair, Wrocław 2001.

Bresciani E., Cudzoziemiec, [w: ] Człowiek Egiptu, red. Sergio Donadoni, Warszawa 2000.

Briend J., Józef, [w: ] Świat Biblii, red. Andre Lemair, Wrocław 2001.

Briend J., Królestwo Judy w czasach zamętu , [w: ] Świat Biblii, red. Andre Lemair, Wrocław 2001.

Briend J., Upadek Samarii, [w: ] Świat Biblii, red. Andre Lemair, Wrocław 2001.

Lemaire A., Hebrajczycy w Egipcie, [w: ] Świat Biblii, red. Andre Lemair, Wrocław 2001.

Myśliwiec K., Pan obydwu krajów, Warszawa 1993.

Pilarczyk K., Religia Izraela, [w: ] Religie starożytnego Bliskiego Wschodu, red. Jan Drabina i Krzysztof Pilarczyk, Kraków 2008.

Piwowarczyk P., Żydzi egipscy wobec władców ptolemejskich, „Studia Judaica”, 2007, nr 20.

Przewodnik po Biblii, red. Tadeusz Mieszkowski, Warszawa 1996.

Schlogl H., Starożytny Egipt, Warszawa 2009.

Ska- Louis J., Mojżesz, geneza tekstu Księgi Wyjścia, [w: ] Świat Biblii, red. Andre Lemair.

Warzecha J., Z dziejów diaspory aleksandryjskiej, [w: ] Pieśniami dla mnie Twoje przykazania, red. Waldemar Chrostowski, Warszawa 2003.

Ziółkowski Z., Starożytny Egipt a państwo Izrael, „ Ruch Biblijny i Liturgiczny”, 1967, rok XX.