O crux, ave spes unica – historia relikwii Krzyża Świętego

Burzliwe wieki w Mieście Pokoju

Bardzo szybko upowszechniła się praktyka odłupywania kawałków krzyża (głównie drobnych drzazg) i ich wędrówki w świat. Już w 348 r. biskup Cyryl stwierdził, ze krzyż nieomal wypełnia całą kulę ziemską, i to właśnie już w IV w. znalazły się one w wielu zakątkach chrześcijańskiego świata, m. in w Galii czy północnej Afryce, a także były obramowane złotem i noszone w formie łańcuszka. Jerozolima stała się celem wielu pielgrzymek, co doprowadziło także do nadużyć. Świadectwo pielgrzymującej Egerii z 383 r. opisuje zjawisko odgryzania przez pielgrzymów kawałków krzyża. Pielgrzymom z obawy przed kradzieżom zakazano dotykać relikwii, lecz mogli je ucałować, czemu miała zapobiec staurophylax, czyli czuwający nad bezpieczeństwem kapłan. Jak podają świadectwa tamtych czasów drzewo wydzielało żywicę, którą także rozdawano pielgrzymom. Przekazy z VI w. podają, że na powrót zezwolono pielgrzymom na bezpośrednie uczczenie relikwii. Poważne zawirowania rozpoczęły się w VII w., gdy to perska armia szacha Chosroesa II złupiła miała, wymordowała mieszkańców, zniszczyła kościoły, a także skradła do Ktezyfontu relikwie krzyża oraz oprowadziła do niewoli biskupa Zachariasza. Relacja mnicha Theophanesa podaje, iż wówczas zginęło 90 tys. chrześcijan. Odpowiedzią na ten atak była podjęta przez cesarza Herakliusza za namową patriarchy Sergiusza akcja zbrojna. Po zwycięstwie wojsk cesarskich pod Niniwą w 627 r., Chosroes został obalony przez syna, który to poprosił o rozejm. Cesarz postawił jednak twarde warunki: zwrot relikwii, zwolnienie jeńców i opuszczenie okupowanych terenów. Persowie zgodzili się i w maju 628 r. zwrócili relikwie, które we wrześniu tego roku umieszczono w kościele Hagia Sophia w Konstantynopolu. 3 maja 629 r. Herakliusz osobiście dostarczył relikwie do Jerozolimy w uroczystej i pokornej procesji, gdy to szedł boso, bez korony, odziany jedynie w bieliznę z białego lnu. Niestety już po paru latach, bo w 638 r., Jerozolima została zdobyta przez Arabów. Początkowo nowi władcy traktowali chrześcijan tolerancyjnie, a kalif Omar zawarł nawet stosowny traktat z patriarchą Sofroniuszem dotyczący ochrony miejsc kultu chrześcijan. W Świętym Mieście pozostały jedynie 4 fragmenty Krzyża Świętego, z których największemu nadano nazwę Krzyża Prawdziwego. Świty Sofroniusz bowiem ze względu na zagrożenie miasta i relikwii w 638 r. podzielił je na 19 części i rozesłał po świecie: po trzy do Konstantynopola i Antiochii, po dwie do Gruzji i na Cypr, po jednej do Aleksandrii, Aszkelonu, Edessy, Damaszku i na Kretę. Diametralna zmiana w sytuacji chrześcijan nastąpiła za rządów kalifa al Hakima, z którego rozkazu zburzono w 1009 r. Bazylikę Grobu Pańskiego, a nawet pozostałości samej skały, w której grób został wykuty. Gniew chrześcijan Europy w związku z tymi wydarzeniami spowodował zwołanie I krucjaty. Chrześcijańskie wojska zdobyły Jerozolimę 15 VII 1099 r., zaś pierwszy jej władca Gotfryd z Bouillon zarządził budowę nowej bazyliki. Jego następca Baldwin wdał się w 1102 r. w poważny spór z patriarchą dotyczący dalszego rozdzielania relikwii. Zawieszony patriarcha został przywrócony dopiero, gdy przekazał zbankrutowanemu królowi znaczną kwotę pieniędzy. Odtąd sprzedaż relikwii stała się źródłem dochodów królestwa krzyżowców. Ponadto wysłannicy królewscy zaczęli wędrować po Europie, błogosławiąc wiernych i zbierając datki. Tego typu wyprawy niekiedy kończyły się jednak rabunkiem relikwii, nieraz inspirowanymi przez lokalnych władców pragnących posiadać część Świętego Drzewa.

Figura św. Heleny w Bazylice Watykańskiej Fot: Wikimedia Commons
Figura św. Heleny w Bazylice Watykańskiej
Fot: Wikimedia Commons

W 1187 r. Jerozolima została ponownie zdobyta przez muzułmanów pod wodzą Saladyna. W trakcie zwycięskiej dla nich bitwy pod Hittim zdobyli relikwię krzyża niesioną w formie chorągwi. Saladyn odesłał ją do Damaszku, a tam słuch po niej zaginął. W pewnym momencie chciała ją odkupić królowa Gruzji, jednakże sułtan się nie zgodził. Cząstka krzyża miała również zostać zabrana przez krzyżowców w 1221 r. podczas opuszczania Damietty, ale zaginęły. Z możliwych teorii dotyczących dalszych jej losów najbardziej prawdopodobne jest to, że została sprzedana Bizantyjczykom lub Ryszardowi Lwie Serce podczas III wyprawy krzyżowej. Obecnie w Jerozolimie pozostały tylko nieliczne, drobne fragmenty Krzyża Świętego, z których największy znajduje się w ormiańskiej katedrze św. Jakuba.

W darze dla syna

Jak już wspomniano powyżej jedną z trzech części Krzyża Świętego Helena przekazały Konstantynowi, aby umieści ją w nowej stolicy – Konstantynopolu, mającej stać się nowym centrum świata, nowym Rzymem. Zabiegowi temu służyło także umieszczenie w mieście w odpowiednim miejscu, fragmentu Krzyża Świętego – jako centrum chrześcijańskiego wszechświata. Na centralnym placu miasta – Augusteum umieszczono bowiem kamień Milion, od którego odtąd liczono wszystkie odległości w Imperium Rzymskim. Plac został otoczony czterema łukami triumfalnymi zwieńczonymi kopułą, w której umieszczono bezcenną relikwię. Drugi fragment został umieszczony w berle jednego z posągów mających rysy twarzy cesarza na zachód od Miliona. Większą część relikwii umieszczono także w cesarskim skarbcu, skąd dalej wędrowały fragmenty krzyża, jako wyraz licznych sojuszy. Stąd też poprzez Węgry za sprawą świętego księcia Emeryka w 1006 r. trafiły one do polski do opactwa na Świętym Krzyżu. Praktykę tę niejako legitymującą władzę cesarską cesarzy wschodu, przejęli także zachodni władcy począwszy od Karola Wielkiego aż po cesarzy niemieckich do XIX w. Relikwie konstantynopolitańskie spotkał tragiczny los w 1204 r. podczas IV wyprawy krzyżowej, gdy krzyżowcy wzięli na mieście odwet w zamian za niespełnione obietnice osadzonego przez nich na tronie Aleksego IV. Łupem krzyżowców padły również bezcenne skarby w postaci relikwii i stąd też, ze względu na narodowość krzyżowców, znalazły się one głównie we Francji, Flandrii i Italii, a przede wszystkim w Wenecji.

Leave a Comment

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

*