Rewolucja przemysłowa i jej konsekwencje

Na początku XVI wieku Europa Wschodnia znajdowała się na podobnym poziomie rozwoju kultury materialnej co Europa Zachodnia. Z czasem jednak na zachód od Łaby zaczęły tworzyć się okoliczności sprzyjające powstaniu gospodarki rynkowej i kapitalizmu, podczas gdy na wschód od tej rzeki rozwinął się system folwarczno-pańszczyźniany, w którym wielkim posiadaczom ziemskim (głownie szlachcie) nie opłacało się stosowanie postępu technicznego, gdyż najcięższą pracą byli obciążeni pracujący na pańskich polach chłopi. W państwach tych jakiekolwiek zmiany mogły być tylko wymuszane na warstwach rządzących, które dopiero w sytuacjach kryzysowych przeprowadzały odgórnie ograniczone i powolne reformy. Patrząc z perspektywy czasu na to, co wydarzyło się w XVIII-wiecznej Anglii, wypada się zastanowić, dlaczego to właśnie tam doszło to tego „epokowego skoku” i jaki miał on wpływ na pozostałe państwa ówczesnego świata.

Rewolucja agrarna

Parowóz G. Stephensona „Rocket” (replika) Fot. Wikimedia Commons
Parowóz G. Stephensona „Rocket” (replika)
Fot. Wikimedia Commons

Przełom wieku XVII i XVIII to czas, gdy w rolnictwie Anglii, Francji i Niderlandów zaczęły zachodzić bardzo szybkie zmiany określane często mianem rewolucji agrarnej. Proces ten w Europie Wschodniej rozpoczął się blisko sto lat później, co już na wstępie powodowało wyraźne zacofanie naszej część Europy. Pod względem technicznym rewolucja agrarna oznaczała stopniowe odejście od trójpolówki na rzecz płodozmianu oraz wprowadzenie nowych rodzajów upraw. Postęp w agrotechnice wiązał uprawę gleby z hodowlą przez stosowanie naturalnego nawożenia. W analogicznym czasie doszło także do usprawnienia techniki orki, siewu, zbioru oraz młócki, a najważniejszymi nowymi uprawami zostały rośliny przemysłowe (np. tytoń), pastewne (np. koniczyna) oraz ziemniaki i kukurydza. Ze społecznego punktu widzenia omawiana rewolucja oznaczała rozwarstwienie drobnych rolników, z których część stała się samodzielnymi i dość bogatymi farmerami. W ostatecznym rozrachunku rewolucja agrarna doprowadziła z jednej strony do podniesienia wydajności produkcji rolnej, co zaowocowało wzrostem przeciętnej dochodowości gospodarstw i chłonności rynku wiejskiego, z drugiej zaś uwolnieni pod względem prawnym i pozbawieni ziemi rolnicy zaczęli zasilać szeregi ludności miejskiej, tworząc tym samym rezerwy taniej, najemnej siły roboczej.

Rewolucja przemysłowa oznaczała zastosowanie po raz pierwszy w historii na wielką skalę postępu technicznego w procesie szeroko rozumianej produkcji, co miało doprowadzić do znaczącej obniżki kosztów wytwarzania i zwiększenia konkurencyjności danego towaru. Warunkiem wprowadzenia w życie nowinek technicznych było jednak powstanie zasobów wolnej pod względem prawnym siły roboczej, o czym wspomniano powyżej, akumulacja kapitału oraz ciągłe rozszerzanie rynku zbytu. Te trzy elementy stały się swoistą trampoliną dla postępu technicznego. Pierwszym krajem, w którym dokonała się rewolucja przemysłowa, była Wielka Brytania. W państwie tym wraz z gwałtownym przyspieszeniem gospodarczym pojawiły się w produkcji typu kapitalistycznego cykle koniunkturalne, które wówczas uważano za coś oczywistego. I tak kryzys w roku 1763 był następstwem wojny siedmioletniej, w 1783 skutkiem wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych, a załamanie w 1793 to nic innego jak konsekwencja wydarzeń we Francji zapoczątkowanych w 1789 roku. Jednak już cykli zapoczątkowanych w XIX wieku nie da się wyjaśnić w tak jasny i klarowny sposób, co niejako tłumaczy tezę, że wszelkie kryzysy często związane są z pojawieniem się nowego systemu gospodarczego. We wczesnym stadium kapitalizmu, jak podaje wielu historyków zajmujących się kwestiami gospodarczymi, załamania koniunkturalne wynikały głównie z nadmiernej ekspansji produkcyjnej i inwestycyjnej niektórych przedsiębiorców, która nie pociągała za sobą dostatecznie szybkiego tworzenia popytu na wytwarzane dobra.

Leave a Comment

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

*