Wyspa czy ląd? Historia miasta Helu w kontekście procesów narodowościowych – cz. II

W kontekście zaborów wyłania się co zrozumiałe także kwestia germanizacji Pomorza, wynikająca po pierwsze z izolacji półwyspu od wpływów polskich prądów myślowych. Po drugie oczywiście ani Hel, ani inne wsie na półwyspie nie posiadały intelektualnej bazy, pozwalającej te prądy wchłonąć.. Kuklik prezentuje dokładne dane z 1793 r., ukazujące strukturę zawodową helan. Dane pokazują, że ponad 90% struktury zawodowej miasta stanowili rybacy lub robotnicy, a potencjał inteligencki tworzyli jedynie 1 nauczyciel i 1 pastor.[81] Bernard Chrzanowski formułuje dla tego okresu w dziejach Pomorza jednoznaczną tezę, uznając, że „żadna z walk o niepodległość ofiary z krwi od mieszkańców naszego wybrzeża nie zażądała i nie wzięła; ani kościuszkowskie boje, ani napoleońskie wojny, ani listopadowe zwycięstwa i klęski, ani krwawe ruchy z 1848, ani rozpaczliwe zapasy 1863 roku. Chęć przelania krwi za sprawę polską przez Floriana Ceynowę w 1846, a przez wieśniaków Kaszubów z oddziału formowanego przez Edmunda Calliera w 1864 r. jest w historii wśród kaszubskiego ludu zapewne jedyną. Wybrzeże spało.”[82] Nieścisłość tej tezy wychodzi na jaw, gdy za formę oporu uzna się także działania pozazbrojne. A przecież w przypadku Pomorza Gdańskiego „była [to] przede wszystkim świetnie rozwijająca się praca organiczna.”[83]Impulsem do ożywionej pracy u podstaw w regionie pruskim była wiosna ludów (1848), która wymiarze zbrojnym (niedoszłe powstanie Mierosławskiego) zakończyła się pełnym fiaskiem. Od tego momentu da się dostrzec żywsz[ą] aktywność różnych grup społecznych, wzorując[ych] się na sąsiedniej prowincji poznańskiej.”[84] Można w tym temacie przytoczyć przykłady takich instytucji jak Towarzystwo Agronomiczne Ziemi Michałowskiej w Brodnicy (1861), banki ludowe działające na zasadzie spółdzielni kredytowych, spółki udziałowe tzw. Rolniki, tworzone głownie przez chłopów. Zryw powstańczy nie przeszedł zresztą przez Prusy zupełnie bez echa. Pomorze wystawiło wówczas do walki 500 ochotników i udzielało pomocy społecznej powstańcom kongresowym.[85]Aktywność społeczna w duchu pozytywistycznym kolidowała jednak z postawą społeczną ówczesnych helan. Kuklik przytacza spostrzeżenia niemieckiego badacza z 1906 r., który uznał tych mieszkańców za zbiorowość dość osobliwą, dla których to „prawie niemożliwe jest osiągnięcie jakiegoś spółdzielczego zjednoczenia, celem osiągnięcia korzyści handlowych.”[86] Helski rybak nabiera dystansu, „gdy trzeba wspólnie działać dla wspólnego dobra.”[87] W odniesieniu do zarzutu pasywności, jaki Chrzanowski stawia wobec Pomorza, pojawia się pytanie o nośniki polskości, które musiały przecież docierać do tego regionu, by dać zaczyn dla takich choćby przedsięwzięć jak Ruch Młodokaszubski[88], czy też udziału kaszubskich oddziałów w Legionach Piłsudskiego[89] i to na dodatek w sytuacji, gdy na Pomorzu Wschodnim „brakło aż dotąd miejscowej warstwy kierowniczej.”[90] W IX tomie Studiów Gdańskich jest mowa o częstych i ostrych protestach Kaszubów przeciw rugowaniu języka polskiego z kazań kościelnych, co było odgórną akcją rządu pruskiego. Z zakresu tego opracowania wynika, że narzucenie języka niemieckiego do kazań i konfirmacji oznaczało z reguły bardzo szybką germanizację Kaszubów i to często w ciągu jednego lub dwóch pokoleń.[91] Tyle, że religia będąc silnym czynnikiem określającym narodową tożsamość nie była jedyną determinantą w tym zakresie. Opór przed niemieckością istniał też bowiem w kręgach protestanckich. W przyległym do Helu Borze polską biblię „luterską” przechowywano jeszcze do II połowy XIX wieku.[92] Kieniewicz podkreśla, że ludność polska „[n]iezależnie od wyznania (…) protestowała przeciw nauce i niemieckim nabożeństwom, znajdując poparcie ze strony wielu pastorów i proboszczów oraz nauczycieli wiejskich.”[93] Jednak, jak sam przyznaje, ludność kaszubska ewangelicka ulegała germanizacji o wiele łatwiej.[94] Ograniczenia ze strony rządu pruskiego odnosiły się jednak nie tylko do sfery religijnej. Restrykcjom wraz z religią podlegał też jednocześnie sam język polski, który eliminowano nie tylko ze świątyń, ale równie gorliwie ze szkół, sądownictwa i administracji.[95] W konsekwencji to właśnie „spór językowy dał początek budzeniu się polskiej świadomości narodowej w wielu regionach Pomorza (…)”[96] W sferze języka upatrywał ratunku dla Kaszubów wspominany Florian Ceynowa. Ten rewolucjonista i lekarz z zawodu, opierając swoje poglądy na światopoglądzie lewicowym widział szansę dla Polski w czynie zbrojnym. W przyszłej wizji państwa kładł duży nacisk na wolność chłopów. Winę za upadek Polski przypisywał jednoznacznie szlachcie i duchowieństwu. Po fiasku planowanej insurekcji z 1848 r. uznał, że restytucja Polski nie będzie w najbliższym czasie możliwa i że „przejście Kaszubów na niemieckość jest kwestią czasu.”[97] Aby tego uniknąć uznał, że drogą do uniknięcia tego biegu zdarzeń będzie wzmocnienie etnicznej świadomości kulturowej swoich rodaków. Ceynowa wzywał do pielęgnowania tradycji i wartości, ale przede wszystkim własnego dialektu, wobec którego Kaszubi odczuwali kompleksy.[98] Po śmierci działacza role piewcy folkloru kaszubskiego i lokalnej literatury przejął, wykonujący na co dzień zawód dziennikarza, Hieronim Derdowski. Jego liryka i liczne opowiastki były pisane w dialekcie, aczkolwiek w swoich utworach wykraczał poza identyfikację z lokalną kulturą na poziom ogólnokrajowy, co zawarło się w jego słynnym zdaniu: „Nie ma Kaszub bez Polski, a bez Kaszub Polski”[99] Być może w kontekście takich działań należy rozumieć proces repolonizacji Boru, jaki dokonał się do początków XX wieku. Wieś ta, która początkowo była w pełni niemiecka, po 100 latach stała się całkowicie polska, „a [jej] mieszkańcy nie chcą nic wiedzieć ani słyszeć o niemieckim pochodzeniu.”[100] Jak wspomniano, na półwyspie dochodziło do migracji ludności i mieszania się rodzin z sąsiednich osad. W przypadku Boru polonizacja przyszła w formie więzów rodzinnych z Jastarnią. W Helu w podobnym czasie miał natomiast miejsce nurt odwrotny. Przewagę zdobywała niemieckość, chociaż jeszcze z początkiem XIX w., jak wynika z relacja Juliana Ursyna Niemcewicza, język polski dominował. Badacze polscy i niemieccy, którzy docierali do tej miejscowości w połowie tegoż stulecia stwierdzali już jednoznacznie, że Hel jest niemal w 100% niemiecki. Przyczyny tego zjawiska, które dokonało się w ciągu około 50 lat, nie są znane. W przypuszczeniach wskazuje się na dominującą role protestantyzmu oraz czynniki ekonomiczne. Te ostanie wynikały z przywilejów władz pruskich, nadawanych niemieckim rybakom.[101] Również w innych dziedzinach gospodarczych, związanych z morzem, dominacja Niemców była wyraźna, choćby takich jak wędzarnictwo.[102] Kuklik zwraca w tym temacie uwagę na przewagę religii ewangelickiej z jej awersyjnym stosunkiem do katolicyzmu. Na przełomie XIX i XX w. rzucało się w oczy, ze w stosunku do „wiary ewangelickiej panował tu [w Helu] stosunek wyjątkowo gorliwy, ocierający się nawet o fanatyzm.”[103] Wynikała z tego tendencja do „unikania kontaktów z sąsiednimi katolickimi miejscowościami.”[104] Być może całokształt tych procesów wywoływał na presję na postawę asymilacyjną ludności polskiej. Kuklik opisuje dwa przypadki przybyłych do miasta przed 1914 r. katolickich rodzin – Konkelów oraz Kohnków. Z relacji na ich temat wiadomo, że w gronie familijnym rozmawiano w nich po niemiecku, a w domu jednej z nich (Konkel) wisiał nawet portret Hindenburga.[105] Spis powszechny ze stycznia 1900 wykazał, że na 558 mieszkańców miasta jedynie 20 było Polakami (Kaszubami). W momencie przejęcia Helu przez Polskę w roku wojny polsko-bolszewickiej mówiło się tylko o jednym mieszkańcu przyznającym się do polskości.[106] Po roku 1920 państwo polskie rozpoczęło powolny odgórny proces repolonizacji miasta. Przewaga ludności polskiej w Helu została odnotowana po raz pierwszy 13 lat później.[107]

Piotr SolbachPrzypisy:

[38] Szacka Barbara Wprowadzenie do socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa 2003, str. 244

39Strzelczyk Jerzy, Od Prasłowian do Polaków, Krajowa Agencja Wydawnicza, 1987, str. 56

40Strzelczyk…, str. 55

41tamże

42Pólwysep…, str. 44

43Pólwysep…, str. 49

44Balicki Jan et. al. Historia Holandii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław 1976, str. 17 -19

45Balicki…, str. 21

46Rozenkranz…, str. 33

47tamże

48Rozenkranz…, str. 12

49Majkowski Aleksander, Historia Kaszubów, Drukarnia A. Kurr, Gdynia 1938

50Rozenkranz…, str. 36

51tamże

52Skąd się wzięli Kaszubi w http://www.gazetakaszubska.pl/26/skad-ci-kaszubi

53tamże

54Majkowski…, str. 15

55tamże

56Rozenkranz…, str. 41

57tamże

58Rozenkranz…, str. 46

59Majkowski…, str. 206 i 228

60Majkowski…, str. 211 i 212

61Majkowski…, str. 220

62Majkowski…, str. 228

63Makowski…, str. 221

64tamże

65Rozenkranz…, str. 31

66Pólwysep…, str. 36

67Kurkierewicz Marek, Reformacja na ziemiach polskich w http://www.magazyn.ekumenizm.pl/content/article/20041209161417737.htm

 

 

68Urban Wacław, Epizod reformacyjny, Krajowa Agencja Wydawnicza, Kraków 1988, str. 16

69Snoeijer Pedro, Początki reformacji w Polsce oraz wpływ reformacji na kulturę Polski, w http://www.inderechtestraat.nl/media/files/1.%20Poolse%20documenten/Artykuly/Reformacja/Wyklad%20Historia%20Reformacja%20w%20Polsce.pdf

70Necel Augustyn, Nie rzucim ziemi, Wydawnictwo Novum, Warszawa 1969

71Kuklik Mirosław, Dzieje Helu w Helska Bliza nr 17 (183) 2004

72http://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_dolnoniemiecki

73Epizod…, str. 16

74tamże

75Cyt. Za: Pólwysep…, str. 27

76tamże

77Pólwysep…, str. 161

78Rozenkranz…, str. 66

79Rozenkranz…, str. 69

80Rozenkranz…, str. 80

81Kuklik Mirosław, Dzieje Helu w Helska Bliza 18 (184) 2004

82Cyt. za: Pólwysep…, str. 29

83Podhorodecki Leszek, Historia Polski 1796-1996, Wydawnictwo MADA, Warszawa 1997, str. 46

84Kieniewicz Stefan, Historia Polski 1795-1918, PWN, Warszwa, 1983, str. 182

85Kieniewicz…, str. 260

86Kuklik Mirosław, Dzieje Helu w Helska Bliza 16 (184) 2004

 

87tamże

88Por.: http://www.kaszubi.pl/artykuly/index/id/26

89Por.: Szreder Antoni, 66. Kaszubski Pułk Strzelców Pomorskich w http://www.mojemiasto.slupsk.pl/index.php?id=6095

 

90Kieniewicz…, str. 326

91Por.: http://www.studiagdanskie.diecezja.gda.pl/pdf/sg_ix.pdf

92Rozenkranz…, str. 66

93Kieniewicz…, str. 60

94Kieniewicz…, str. 327

95Podhorodecki…, str. 64 i 65

96Kieniewicz…, str. 60

97Klaus-Dieter Kreplin, Über Kaszuben – ein Reader, Teil GZ Geschichte und Zeitgeschichte, 2001, str. 9b

98tamże

99Kieniewicz…, str. 128

100Rozenkranz…, str. 80

101Rozenkranz…, str. 81

102Kuklik…, Helska Bliza nr 162

103Kuklik…, Helska Bliza nr 17 (183) 2004

104tamże

105Kuklik…, Helska Bliza nr 8 (217) 2006

106Kuklik…, Helska Bliza 26.08.2005

107Kuklik…, Helska Bliza nr 164

 

Bibliografia

 

Opracowania ogólnohistoryczne i tematyczne

 

– Balicki Jan et. al. Historia Holandii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław 1976

– Bardbach Janusz et. al., Historia państwa i prawa polskiego, PWN, Warszawa 1977

– Kieniewicz Stefan, Historia Polski 1795-1918, PWN, Warszwa, 1983

– Majkowski Aleksander, Historia Kaszubów, Drukarnia A. Kurr, Gdynia 1938

– Necel Augustyn, Nie rzucim ziemi, Wydawnictwo Novum, Warszawa 1969

– Podhorodecki Leszek, Historia Polski 1796-1996, Wydawnictwo MADA, Warszawa 1997

Półwysep helski. Historia orężem pisana, pod redakcją naukową Andrzeja Drzewieckiego, Mariusza Kardasa, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009

– Rozenkranz Erwin et. al, Dzieje Helu, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1969, Zeszyt 3

– Samsonowicz Henryk et. al., Polska – losy państwa i narodu, Wydawnictwo „Iskry”, Warszawa 1992

– Strzelczyk Jerzy, Od Prasłowian do Polaków, Krajowa Agencja Wydawnicza, 1987

– Szacka Barbara Wprowadzenie do socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa 2003

– Topolski Jerzy, Historia Polski, Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 2008

– Urban Wacław, Epizod reformacyjny, Krajowa Agencja Wydawnicza, Kraków 1988

 

Artykuły

 

http://www.kaszubi.pl/artykuly/index/id/26

– Kuklik Mirosław, Dzieje Helu – cykl artykułów w „Helska Bliza”

– Skąd się wzięli Kaszubi w http://www.gazetakaszubska.pl/26/skad-ci-kaszubi

– Klaus-Dieter Kreplin, Über Kaszuben – ein Reader, Teil GZ Geschichte und Zeitgeschichte, 2001

– Snoeijer Pedro, Początki reformacji w Polsce oraz wpływ reformacji na kulturę Polski, w http://www.inderechtestraat.nl/media/files/1.%20Poolse%20documenten/Artykuly/Reformacja/Wyklad%20Historia%20Reformacja%20w%20Polsce.pdf

– Szreder Antoni, 66. Kaszubski Pułk Strzelców Pomorskich w http://www.mojemiasto.slupsk.pl/index.php?id=6095

 

 

 

 

Leave a Comment

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

*