Nie wszyscy także spośród małopolskich braci polskich, którzy doznali w tym roku prześladowania, przeszli na stronę szwedzką. Część z nich uciekła na Śląsk albo na Węgry (m.in. do Bardiowa na Słowacji)[21]. Mimo nasilenia się nastrojów antyariańskich, zapewnienia tolerancyjne Jana Kazimierza z początku roku 1656 roku zachęciły część arian małopolskich do pozostania, a nawet powrotu do swoich majątków[22]. Musieli się oni jednak zawieść, bowiem sądy ignorowały ich skargi, a nastroje antyariańskie stale narastały, czyniąc Podgórze niebezpiecznym.
Widzimy zatem, że dyskusja wokół poszczególnych jednostek nie może być konkluzywna dla zagadnienia „zdrady arian” podczas II wojny północnej, chociaż pozwala nam lepiej zrozumieć postawę przynajmniej części z nich. Tym bardziej traci ona na znaczeniu, jeżeli zdamy sobie sprawę z dziejów takich postaci jak np. Bogusław Radziwiłł, ale także wielu innych, którym udało się uniknąć banicji, uzyskując amnestię, mimo ogromnych zasług oddanych ówczesnym wrogom Rzeczypospolitej.
Fot. Wikimedia Commons
Chociaż zatem wśród zdrajców króla Jana II Kazimierza odnajdujemy pewną nadreprezentację przedstawicieli arian, a postawa niektórych z nich może wydawać się jednoznaczna, nie ulega wątpliwości, że powinniśmy dostrzegać grupę braci polskich, którzy zostali wygnani, mimo że nie zdradzili. Znajdowali się w niej zarówno (1.) ci, którzy wykazali się lojalnością wobec polsko-litewskiego monarchy, jak i (2.) ci, którzy nie przyjęli żadnej postawy, pozostając na swoim miejscu zamieszkania lub poszukując azylu w granicach Rzeczypospolitej albo poza nimi. Wobec tych wszystkich zastosowana została tzw. odpowiedzialność zbiorowa.
Paweł Pietrowcew
Bibliografia:
Źródła:
„Diariusz Stanisława Lubienieckiego (młodszego)”, wyd. J. Tazbir [w:] Odrodzenie i Reformacja w Polsce V (1960), s. 201–221.
Volumina Legum, t. IV.
Opracowania:
Drzymała K., „Bracia Polscy zwani arianami” [w:] Studia Theologica Varsaviensia I/II (1963), s. 241–306.
Dzięgielewski J., „Od staropolskiego «miłośnika ojczyzny», do «sarmackiego patrioty»” [w:] Patriotyzm Polaków. Studia z historii idei, red. J. Kloczkowski, Kraków 2007, s. 21–31.
Dzięgielewski J., Stosunek arian do państwa polskiego, mps BUW, sygn. 507148, s. 1–24.
Guldon Z., „Stefan Czarniecki a mniejszości etniczne i wyznaniowe w Polsce” [w:] Stefan Czarniecki — żołnierz — obywatel — polityk, red. W. Kowalski, Kielce 1999, s. 87–110.
Kot S., Ideologja polityczna i społeczna braci polskich zwanych arjanami, Warszawa 1932.
Nagielski M., „Potocki h. Szreniawa Jan” [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XXVIII, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1984–1985, s. 29–31.
Tazbir J., „Antyariańska polityka w epoce reakcji katolickiej” [w:] Studia i materiały z dziejów nauki polskiej II (1954), s. 245–265.
Tazbir J., „Arianizm na Ziemi Sądeckiej” [w:] Rocznik Sądecki VIII (1967), s. 311–334.
Tazbir J., „Arianie w Białymstoku i okolicach” [w:] Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku I (1968), s. 81–105.
Tazbir J., „Bracia Polscy w latach «Potopu»” [w:] Studia nad arianizmem, red. L. Chmaj, Warszawa 1958, s. 451–488.
Tazbir J., „Bracia Polscy w Zabłudowie i Dojlidach. Z dziejów arianizmu na Podlasiu” [w:] Odrodzenie i Reformacja w Polsce LII (2008), s. 5–26.
Tazbir J., „Nietolerancja wyznaniowa i wygnanie arian. Rozwój nietolerancji wyznaniowej do r. 1655” [w:] Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655–1660, t. I, Warszawa 1957, s. 249–301.
Tazbir J., „Przyczyny banicji arian z Polski” [w:] Przegląd Humanistyczny XLIII (1999), s. 13–24.
Tazbir J., „Socynianizm w Prusach Książęcych XVII wieku” [w:] Odrodzenie i Reformacja w Polsce XVII (1972), s. 141–175.
Tazbir J., „Walka z Braćmi Polskimi w dobie kontrreformacji” [w:] Odrodzenie i Reformacja w Polsce I (1956), s. 165–207.
Przypisy:
[1] Volumina Legum, t. IV, s. 238–239 (poz. 515). Konstytucja dawała braciom polskim alternatywę w postaci konwersji na inne wyznanie oraz 3 lata na zastosowanie się do jej postanowień. Dopiero konstytucja z 1659 roku ograniczyła te warunki do 2 lat na opuszczenie kraju lub chrztu katolickiego, zob. Ibidem, s. 272 (poz. 585). Niekiedy udawało się jednak naruszyć i te. Bogusław Radziwiłł wynegocjował dla swoich podopiecznych możliwość konwersji na kalwinizm, zob. J. Tazbir, „Bracia Polscy w Zabłudowie i Dojlidach. Z dziejów arianizmu na Podlasiu” [w:] Odrodzenie i Reformacja w Polsce LII (2008), s. 12.
[2] Zob. podsumowanie i krytykę głosów odbiegających od konsensusu, idem, „Przyczyny banicji arian z Polski” [w:] Przegląd Humanistyczny 43 (1999), s. 13–24. W środowisku naukowym wyróżnia się właściwie jedynie opinia Jana Dzięgielewskiego, zob. J. Dzięgielewski, Stosunek arian do państwa polskiego, mps BUW, sygn. 507148, idem, „Od staropolskiego «miłośnika ojczyzny», do «sarmackiego patrioty»” [w:] Patriotyzm Polaków. Studia z historii idei, red. J. Kloczkowski, Kraków 2007, s. 27.
[3] J. Tazbir, „Bracia Polscy w latach «Potopu»” [w:] Studia nad arianizmem, red. L. Chmaj, Warszawa 1958, s. 462.
[4] Cyt. za: Z. Guldon, „Stefan Czarniecki a mniejszości etniczne i wyznaniowe w Polsce” [w:] Stefan Czarniecki — żołnierz — obywatel — polityk, red. W. Kowalski, Kielce 1999, s. 106.
[5] J. Tazbir, „Antyariańska polityka w epoce reakcji katolickiej” [w:] Studia i materiały z dziejów nauki polskiej II (1954), s. 263–264.
[6] Idem, „Walka z Braćmi Polskimi w dobie kontrreformacji” [w:] Odrodzenie i Reformacja w Polsce 1 (1956), s. 201–203.
[7] Ibidem, s. 205.
[8] Ibidem, s. 202–203.
[9] S. Kot, Ideologja polityczna i społeczna braci polskich zwanych arjanami, Warszawa 1932, s. 138.
[10] J. Tazbir, „Arianizm na Ziemi Sądeckiej” [w:] Rocznik Sądecki VIII (1967), s. 327.
[11] Idem, „Nietolerancja wyznaniowa i wygnanie arian. Rozwój nietolerancji wyznaniowej do r. 1655” [w:] Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655–1660, t. I, Warszawa 1957, s. 257–260.
[12] J. Dzięgielewski, Stosunek…, s. 14, przyp. 35.
[13] M. Nagielski, „Potocki h. Szreniawa Jan” [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XXVIII, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1984–1985, s. 29–31.
[14] „W czasie wygnania liczono ich na tysiąc kilkaset rodzin. Wobec tego wszystkich Braci wtedy mogło być najwyżej około dziesięciu tysięcy.”, K. Drzymała, „Bracia Polscy zwani arianami” [w:] Studia Theologica Varsaviensia I/II (1963), s. 300.
[15] J. Tazbir, „Arianizm na Ziemi …”, s. 329.
[16] Idem, „Socynianizm w Prusach Książęcych XVII wieku” [w:] Odrodzenie i Reformacja w Polsce XVII (1972), s. 143.
[17] Idem, „Walka…”, s. 191.
[18] Idem, „Arianie w Białymstoku i okolicach” [w:] Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku I (1968), s. 91.
[19] Idem, „Arianizm na Ziemi…”, s. 327.
[20] Idem, „Bracia Polscy w latach…”, s. 453–454; J. Tazbir, „Arianizm na Ziemi…”, s. 327, „Diariusz Stanisława Lubienieckiego (młodszego)”, wyd. idem [w:] Odrodzenie i Reformacja w Polsce V (1960), s. 208–209.
[21] Idem, „Arianizm na Ziemi…”, s. 330, idem, „Bracia Polscy w latach…”, s. 458;.
[22] Ibidem, s. 459–460.
