Oligarchia to pojęcie, które od wieków budzi kontrowersje i niepokoje, szczególnie w kontekście współczesnych systemów politycznych. Joe Biden, w swoim pożegnalnym przemówieniu, ostrzegł przed zagrożeniem, jakie niesie koncentracja władzy w rękach nielicznych elit w Stanach Zjednoczonych. Czym właściwie jest oligarchia i jaka jest jej historia?
Oligarchia to pojęcie, które w kontekście współczesnej polityki nabiera nowego znaczenia, zwłaszcza po ostrzeżeniu wygłoszonym przez Joe Bidena, ustępującego prezydenta Stanów Zjednoczonych. W swoim pożegnalnym przemówieniu wskazał on na powstający w USA system, który zagraża demokracji.
System, w którym ekstremalne bogactwo, władza i wpływy skoncentrowane są w rękach nielicznych elit. Prezentując swoje obawy, Biden sugerował, że podczas drugiej kadencji Donalda Trumpa to miliarderzy, a nie zwykli obywatele, będą kształtować politykę publiczną.
Dowodami na słuszność tych obaw mają być wsparcia, jakie miliarderzy, tacy jak Elon Musk czy Mark Zuckerberg, udzielają Trumpowi. Również inne postacie z kręgów technologicznych, jak Jeff Bezos czy Tim Cook, mają wpływ na polityczne wydarzenia, a ich związek z nowymi mediami wzbudza niepokój o sposób, w jaki ci ludzie mogą wpływać na opinię publiczną. Istnieje pytanie, czy ci technokratyczni potentaci powinni być uznawani za oligarchów, a jeśli tak, w jakim stopniu ich rola może podważyć demokratyczne fundamenty USA. I czy to w ogóle jest oligarchia w znaczeniu tego słowa, jakie znamy.
Czym jest oligarchia?
Określenie oligarchii powstało już w starożytności i każdy z nas uczył się o niej w szkole w kontekście starożytnej Grecji (gr. ὀλιγαρχία, „panowanie nielicznych”, od słów ὀλίγος oligos „nieliczny” oraz ἀρχή arche „władza”). To forma rządów, w której władza jest sprawowana przez niewielką grupę osób. Zazwyczaj są to osoby pochodzące z arystokracji lub bogatych rodzin.
W ogólnym ujęciu, oligarchia jest systemem, który może przywodzić na myśl dyktaturę, gdzie wąska grupa ludzi przywłaszcza sobie suwerenną rolę w państwie. Taka grupa może wyłonić się z elity rodowej lub majątkowej, a jej członkowie sprawują władzę i kontrolują wszystkie kluczowe stanowiska w państwie. Nawet jeśli w ramach tej elity toczy się walka o władzę, na zewnątrz oligarchia zwykle prezentuje jednolity front, starając się zapobiec dojściu do władzy innych grup społecznych.
Oligarchia występowała m.in. w wielu polis starożytnej Grecji, w średniowiecznym państwie egipskich mameluków (oligarchia wojskowa), w Republice Weneckiej (oligarchia kupiecka), w pewnym okresie Rzeczypospolitej szlacheckiej (oligarchia magnacka) oraz w XVIII-wiecznej Wielkiej Brytanii (oligarchia arystokratyczna).
Oligarchia według Arystotelesa
Arystoteles rozróżniał cztery rodzaje oligarchii, które opisał w swojej Polityce. Pierwszy typ oligarchii występuje, gdy większa liczba obywateli posiada pewien majątek, ale nie są to duże sumy. Osoby te mają możliwość uczestniczenia w życiu publicznym, jednak w państwie dominują prawa, a nie ludzie.
Drugi typ pojawia się, gdy zamożnych jest mniej, ale posiadają oni większe majątki. W tej oligarchii mają oni większe roszczenia i wybierają spośród obywateli tych, którzy obejmują urzędy państwowe, ustalając odpowiednie przepisy.
Trzeci typ jest charakterystyczny dla sytuacji, gdy liczba zamożnych jest jeszcze mniejsza, a ich majątki większe. W takim przypadku to oni przydzielają sobie urzędy, a sukcesja po śmierci odbywa się na zasadzie dziedziczenia przez ich dzieci.
Czwarty typ, najbardziej zdegenerowany, występuje, gdy majątki i liczba zwolenników oligarchów stają się nadmiernie duże, a ich panowanie zbliża się do monarchii. W tej formie rządzą nie prawa, ale sami ludzie.
Arystoteles uważał oligarchię za ustrój zdegenerowany, odróżniając ją od arystokracji, która jego zdaniem była dobrym ustrojem, ponieważ władza była powierzana najlepszym moralnie obywatelom, a nie tylko tym, którzy byli dobrzy pod pewnym względem.
Oligarchia w starożytnej Grecji
Oligarchia była charakterystycznym ustrojem starożytnych Aten od schyłku okresu ciemnego do czasów wojen z Persami. Rządy sprawowała arystokracja. Po reformach Solona, społeczeństwo Aten zostało podzielone na cztery klasy.
Ateńczycy z najbogatszych trzech klas (o rocznym dochodzie powyżej: 500 miar, 300 miar, 200 miar) mieli prawo obejmować urzędy. Oligarchia była również ustrójem starożytnej Sparty, gdzie rządy sprawowali dwaj królowie oraz około 28 najstarszych obywateli, którzy tworzyli radę – geruzję.
Oligarchia w starożytnym Rzymie
Społeczeństwo rzymskie dzieliło się na dwie główne grupy. Pierwszą byli patrycjusze – najznakomitsze i najbogatsze rody, które miały pełne prawa polityczne, a do pewnego momentu także monopol na obejmowanie urzędów.
Drugą grupę stanowili plebejusze – obywatele, którzy początkowo nie mieli pełnych praw obywatelskich. Patrycjusze tworzyli senat rzymski, który był organem doradczym, pomagającym w podejmowaniu najważniejszych decyzji dotyczących państwa.
Oligarchia w monarchii stanowej
W monarchii stanowej władza jest podzielona pomiędzy absolutnego monarchę (który pełni rolę dyktatora) a reprezentację stanową. Władza wykonawcza znajduje się w rękach grupy, która zastępuje monarchy i ciała przedstawicielskie, nie tolerując ich istnienia ani działania.
Oligarchia magnacka
W XVII i XVIII wieku w Rzeczypospolitej, z powodu osłabienia pozycji króla, rozwinęła się specyficzna forma oligarchii, zwana oligarchią magnacką. Ustrój ten charakteryzował się wielkim wpływem najbogatszych rodów magnackich na politykę wewnętrzną i zewnętrzną państwa.
Spośród tych rodów wywodzili się niemal wszyscy urzędnicy centralni. Oligarchia magnacka była szczególnie widoczna po 1652 roku, kiedy to po raz pierwszy użyto zasady liberum veto, a jej apogeum przypadło na lata do reform sejmu konwokacyjnego w 1764 roku.
Rosja, Chiny, Iran i Ukraina. Współczesne oligarchie
Współczesne państwa takie jak Rosja czy Chiny wykazują cechy oligarchiczne, gdzie niewielka grupa elit kontroluje nie tylko gospodarkę, ale także politykę, ograniczając demokratyczne mechanizmy władzy.
Po upadku ZSRR w 1991 roku, oligarchowie w Rosji zdobyli ogromne majątki, a ich wpływ na politykę stał się niekwestionowany, jednak po objęciu rządów przez Władimira Putina ich pozycja została znacznie osłabiona, a ich rola w polityce zredukowana do tego, co akceptuje prezydent.
Z kolei w Chinach, mimo oficjalnych założeń komunistycznych, rosnąca liczba miliarderów, którzy kontrolują znaczną część gospodarki, sugeruje, że kraj ten zbliża się do modelu oligarchicznego.
W Iranie, po rewolucji islamskiej w 1979 roku, powstała Islamska Republika Iranu, która jest często określana jako klerykalna oligarchia. System rządów, znany jako Velayat-e-Faqih, koncentruje władzę w rękach niewielkiej grupy wysokich duchownych szyickich, z Najwyższym Przywódcą na czele.
Ta elita ma duży wpływ na decyzje dotyczące legislacji, wojska i gospodarki, a krytycy wskazują, że system ten marginalizuje inne grupy społeczne, skupiając władzę w rękach religijnej elity.
Na Ukrainie, po uzyskaniu niepodległości w 1991 roku, dominującą rolę w polityce i gospodarce odgrywa klasa oligarchów. Ta grupa elit biznesowych przejęła majątek państwowy podczas prywatyzacji po upadku ZSRR, a ich wpływy w kraju były bardzo silne.
W odpowiedzi na rosnące obawy związane z dominacją oligarchów w polityce, w 2021 roku Ukraina uchwaliła ustawę mającą na celu ograniczenie ich wpływów w kraju.
Oligarchia w Stanach Zjednoczonych?
Wielu badaczy i komentatorów sugeruje, że Stany Zjednoczone wykazują cechy oligarchii, zwłaszcza w kontekście koncentracji bogactwa i wpływów politycznych w rękach wąskiej elity. Przykładem tego zjawiska może być lista największych darczyńców politycznych, wskazująca na dominację wpływowych grup i jednostek w finansowaniu kampanii wyborczych.
Ekonomista Simon Johnson podkreśla, że amerykańska oligarchia finansowa stała się szczególnie widoczna po kryzysie finansowym z 2008 roku. Według niego, elity finansowe zdobyły znaczną władzę nad gospodarką i polityką, co wzmacnia ich wpływ na kierunek państwa. W
2015 roku były prezydent Jimmy Carter określił Stany Zjednoczone mianem „oligarchii z nieograniczonym przekupstwem politycznym”. Tę ocenę oparł na decyzji Sądu Najwyższego z 2010 roku w sprawie Citizens United vs. FEC, która zniosła limity darowizn na kampanie polityczne, umożliwiając korporacjom i bogatym jednostkom jeszcze większe zaangażowanie finansowe w politykę.
W 2014 roku politolodzy Martin Gilens i Benjamin Page opublikowali badanie, w którym stwierdzili, że amerykański system polityczny nie odzwierciedla głównie preferencji przeciętnych obywateli. Analizując decyzje polityczne w latach 1981–2002, wskazali, że bogate osoby i grupy biznesowe wywierają znaczący wpływ na politykę, często marginalizując większość obywateli.
Chociaż Stany Zjednoczone zachowują cechy demokratyczne, takie jak wolne wybory, wolność słowa i powszechne prawo wyborcze, ich badanie sugeruje, że gospodarcze elity mają nieproporcjonalny wpływ na tworzenie polityki.
Niektórzy badacze skrytykowali jednak te wnioski, argumentując, że wpływ przeciętnych obywateli nie jest całkowicie znikomy, a opinie o oligarchicznych tendencjach są przesadzone. Gilens i Page bronili swojego stanowiska twierdząc, że choć nie nazywają USA otwartą oligarchią, znaleźli znaczące dowody na dominację elit gospodarczych w niektórych aspektach polityki.
Ustępujący prezydent Joe Biden w swoim przemówieniu pożegnalnym 15 stycznia 2025 roku ostrzegł, że w Ameryce kształtuje się oligarchia. Wskazał, że zjawisko to, wspierane przez kompleks technologiczno-przemysłowy, zagraża demokracji, podstawowym prawom i wolnościom obywatelskim.
Ojcowie założyciele Stanów Zjednoczonych, inspirowani myślą Arystotelesa, starali się stworzyć mieszany system polityczny, który zapewniłby balans władzy, tak aby żadne z trzech głównych elementów władzy – prezydent, Kongres i sądownictwo – nie dominowały nad innymi. System ten miał na celu zapewnienie równowagi i zapobieganie koncentracji władzy w rękach jednostek lub grup.
Pomimo faktu, że miliarderzy w USA i Australii posiadają znaczną władzę i zasoby, nie każde ich działanie prowadzi do powstania oligarchii. W terminologii Arystotelesa prawdziwa oligarchia oznacza system, w którym elita wykorzystuje swoje stanowisko w sposób jawny, aby realizować wyłącznie własne interesy. Jednak w dzisiejszym świecie coraz trudniej jest jednoznacznie ocenić, na ile działanie ultrabogatych osób, którzy kontrolują tradycyjne media oraz platformy społecznościowe, prowadzi do takiej formy rządów.
Ostatecznie, w każdym przypadku, w którym zwiększa się koncentracja władzy w rękach wąskiej grupy, alarmy o możliwości upadku demokracji stają się uzasadnione. Zatem według niektórych komentatorów, niezależnie od tego, czy sytuację w USA można traktować jako wynik populizmu Trumpa, czy też jako część szerszego trendu, ważnym wyzwaniem pozostaje wzmocnienie instytucji demokratycznych, a także walka z rosnącą dezinformacją, która szerzy się w mediach społecznościowych.
Bibliografia:
- Arystoteles, Polityka, Warszawa 2006.
- Benjamin T. Jones, The Conversation, What is an oligarchy, and is the United States poised to become one? phys.org [dostęp: 20.01.2025].
- Dacies Alys, Biden warns of dangers of oligarchy taking shape in US, BBC [dostęp: 20.01.2025].
- Gilens Martin, Benjamin I. Page, Testing Theories of American Politics: Elites, Interest Groups, and Average Citizens, Cambridge 2014.
- Joe Biden warns ‘oligarchy is taking shape in America’ in farewell address, The Guardian [dostęp: 20.01.2025].
- oligarchia, [w:] encyklopedia.pwn.pl [dostęp: 20.01.2025].
- oligarchia, [w:] Joanna Marszałek-Kawa, Danuta Plecka (red.), Leksykon wiedzy politologicznej, Toruń 2018, s. 317.
- McDaniel Eric, Elon Musk has given $75 million, so far, to put Donald Trump back in the White House, npr.org [dostęp: 20.01.2025].
- Ziółkowski Adam, Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 2010.
Fot. Szefowie Senatu, karykatura Josepha Kepplera, 1899, domena publiczna
bdh/cc