Organizacje nauczycielskie powstające na ziemiach polskich od końca XIX wieku skupiały ludzi dążących do wspólnych celów. Te najczęściej dotyczyły podstawowych problemów wychowawczych, pozycji materialnej, społeczno – politycznej, kształcenia i dokształcania pedagogów. Pełniły one funkcje niejako bodźców mających zachęcić ludzi związanych z oświatą do wstępowania w szeregi poszczególnych organizacji oraz aktywnego uczestnictwa w ich działalności. Lata te nie były okresem, w którym można było jawnie mówić o polskości szkoły, ale dzięki tego typu instytucjom sprawa szkolnictwa była ciągle ważnym elementem różnych spotkań i dyskusji, które z czasem przekształcały się w powołanie do życia stowarzyszeń zajmujących się najpilniejszymi sprawami dotyczącymi oświaty. Ostatecznie po latach doszło do konsolidacji wielu organizacji i utworzenia jednego, mającego ogólnokrajowy zasięg związku skupiającego znaczną część polskiego nauczycielstwa.
Integracja organizacji nauczycielskich
Wieloletnia współpraca polskich nauczycieli żyjących w byłej Galicji i Królestwie Polskim doprowadziła do integracji organizacji nauczycielskich działających na tych terenach. Wstępna decyzja zapowiadająca zjednoczenie zapadła dnia 11 grudnia 1918 roku. Wówczas ustalono, iż nowa jednostka będzie nosić nazwę Związku Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych. Członkowie, którzy do tej pory wchodzili w skład organizacji nauczycielskich, a które to utworzyły ZPNSP, automatycznie zostawali jego przedstawicielami. W ten oto sposób Związek niemal od samego początku stał się liczną instytucją i objął swym zasięgiem wspomniane wyżej terytoria. Prezesem Zarządu Głównego, który składał się z 26 osób, wybrano Stanisława Nowaka.
W kwietniu 1918 roku w Poznaniu powstała tajna organizacja – Towarzystwo Pedagogiczne. We wrześniu tego samego roku z inicjatywy Jana Suchowiaka powołano do życia Powszechne Towarzystwo Wychowawcze, które połączyło się ze wspomnianym TP. Jego prezesem został ksiądz Stanisław Łukomski. Towarzystwo miało za zadanie przygotować grunt w Poznaniu do przejęcia szkolnictwa z rąk niemieckich. Gdy do tego doszło, powstało lokalne Stowarzyszenie Nauczycieli Polaków, z inicjatywy którego na 28 grudnia zwołano do stolicy Wielkopolski wielki wiec nauczycielski. W jego trakcie utworzono Związek Dzielnicowy Stowarzyszeń Nauczycieli Polaków na Dawniejszy Zabór Pruski z siedzibą w Poznaniu. Jego prezesem mianowano Teofila Błońskiego. ZPNSP nawiązał kontakt ze Związkiem Dzielnicowym, jednak nie udało się osiągnąć porozumienia w sprawie przyszłego połączenia sił. To z kolei skłoniło Zarząd Główny ZPNSP do podjęcia próby powołania do życia własnej komórki organizacyjnej na terenie Wielkopolski. W grudniu 1919 roku polecił on przeprowadzenie rejestracji własnych członków na omawianym terytorium, z których powstało pierwsze ognisko przy Zarządzie Głównym w Warszawie. Jego dobre wyniki osiągnięte w krótkim czasie zachęciły działaczy do ekspansji na Pomorze, gdzie już dnia 5 grudnia 1920 roku założono w Toruniu pierwsze ognisko na tym obszarze.
Tymczasem starania duchowieństwa i kół katolickich dążących do utworzenia własnej organizacji nauczycielskiej doprowadziły do integracji Związku Dzielnicowego oraz kilku mniejszych ugrupowań nauczycielskich działających na terenie całego kraju. Ich przedstawiciele zwołali zjazd w Krakowie, który odbył się w dniach 5-6 stycznia 1921 roku, na którym to powołano Stowarzyszenie Chrześcijańsko – Narodowe Nauczycielstwa Szkół Powszechnych. Poza ZPNSP i SChNNSP w latach międzywojennych funkcjonowało kilka mniej znaczących organizacji nauczycielskich, które zrzeszały nauczycieli mniejszości narodowych, szkół zawodowych i wychowawczynie przedszkoli. Organizacje te nie wywarły jednak większego wpływu na politykę oświatową i rozwój edukacji narodowej.
Zawodowy Ruch Nauczycielski
Lata 1917–1919 okazały się okresem względnej integracji zawodowego ruchu nauczycielskiego zrzeszającego pedagogów szkół średnich. Pierwszym etapem tej integracji był wielki wiec zwołany w Warszawie w dniu 21 grudnia 1918 roku, w wyniku którego powołano komisję organizacyjną mającą opracować projekt statutu dla planowanej nowej instytucji. Po zebraniu organizatorów z dnia 6 stycznia 1919 roku wydano odezwę do nauczycielstwa i przystąpiono do procesu rekrutacji nowych członków. W lutym wybrano skład Zarządu Głównego, którego prezesem został Stanisław Kalinowski. Nowa inicjatywa postanowiła także wyeksponować w programie swojej działalności obronę zawodowych interesów nauczycieli szkół średnich, stąd poniekąd wzięła się jej nazwa – Związek Zawodowy Nauczycielstwa Polskich Szkół Średnich. Związek w swej działalności wyszedł znacznie poza obronę interesów zawodowych, uczestnicząc wraz z ZPNSP w walce o demokratyzację systemu edukacji narodowej oraz podnoszenie kwalifikacji przez nauczycieli szkół powszechnych.
