19 lutego obchodzimy Dzień Nauki Polskiej
Każdego roku, 19 lutego, w Polsce obchodzony jest Dzień Nauki Polskiej, upamiętniający dorobek rodzimych badaczy i odkrywców. Data ta nie jest przypadkowa – przypada na rocznicę urodzin jednego z najwybitniejszych uczonych wszech czasów, Mikołaja Kopernika, którego dzieło O obrotach sfer niebieskich na zawsze odmieniło sposób postrzegania Wszechświata. Wybór tej daty podkreśla doniosłą rolę, jaką polska nauka odgrywała i nadal odgrywa na arenie międzynarodowej.
Obchody tego dnia mają na celu nie tylko oddanie hołdu przeszłym pokoleniom uczonych, ale także inspirowanie współczesnych do zgłębiania tajników wiedzy oraz kontynuowania bogatej tradycji naukowej naszego kraju. Polska może poszczycić się niezwykle rozbudowaną infrastrukturą akademicką i badawczą – według najnowszych danych funkcjonuje tu 578 uczelni i instytucji naukowych, kształcących ponad 1,2 miliona studentów oraz 24 000 doktorantów. Proces edukacyjny wspiera natomiast ponad 82 000 nauczycieli akademickich.
W ustawie czytamy: Uznając dokonania polskich naukowców, ich dążenie do poznania prawdy i przekazywanie wiedzy kolejnym pokoleniom oraz dostrzegając fundamentalną rolę nauki w tworzeniu cywilizacji, uchwala się, co następuje:
Art. 1. Dzień 19 lutego ustanawia się Dniem Nauki Polskiej.
Art. 2. Dzień Nauki Polskiej jest świętem państwowym.
Art. 3. Ustawa wchodzi w życie z dniem ogłoszenia.
Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej: A. Duda
Zgodnie z informacjami opublikowanymi na platformie RAD-on, prowadzonej przez Ośrodek Przetwarzania Informacji – OPI, polska nauka opiera się na 135 uczelniach publicznych, 212 uczelniach niepublicznych oraz 17 uczelniach kościelnych. Oprócz nich funkcjonuje również 211 instytucji naukowych, w tym 70 instytutów badawczych, 68 instytutów Polskiej Akademii Nauk (PAN), 22 instytuty Sieci Badawczej Łukasiewicz oraz jeden instytut międzynarodowy.
W samym 2022 roku liczba studentów wynosiła ponad 1,2 miliona, z czego 58% stanowiły kobiety. W tym samym czasie 24 125 osób realizowało studia doktoranckie – 8 828 na tradycyjnych studiach doktoranckich, a 15 297 w szkołach doktorskich. W Polsce działało wówczas 158 szkół doktorskich, kształcących przyszłych liderów świata nauki.
Polskie szkolnictwo wyższe i badania naukowe nie mogłyby funkcjonować bez zaangażowanych wykładowców i badaczy. W 2022 roku odnotowano 82 340 etatów nauczycieli akademickich, z czego 51,5% stanowili mężczyźni. Rozkład płci wśród kadry był podobny zarówno w uczelniach publicznych, jak i prywatnych, natomiast wyraźnie większa przewaga mężczyzn była widoczna w uczelniach kościelnych, gdzie stanowili oni 57% nauczycieli akademickich.
Dorobek polskich uczonych na przestrzeni wieków
Dzień Nauki Polskiej to święto, które nie tylko honoruje Mikołaja Kopernika, ale również przypomina o wkładzie wielu innych wybitnych polskich badaczy. Wśród nich warto wymienić takie postacie jak Jan Heweliusz, Ignacy Łukasiewicz, Karol Olszewski, Zygmunt Wróblewski, Maria Skłodowska-Curie, Henryk Arctowski, Ludwik Hirszfeld, Jan Czochralski czy Stefan Banach.
Ich odkrycia i wynalazki miały przełomowe znaczenie dla nauki światowej – od teorii heliocentrycznej, przez wynalezienie lampy naftowej, po odkrycie polonu i radu.
Podkreśla to również fragment uzasadnienia ustawy ustanawiającej to święto: „Teoria heliocentryczna, lampa naftowa czy odkrycie radu i polonu to tylko kilka przykładów licznych osiągnięć Polek i Polaków będących najlepsza wizytówką naszego kraju”.
Dzień Nauki Polskiej jako święto
Ustanowienie tego święta było wyrazem uznania dla dorobku polskiej nauki, która przez ponad 1000 lat odgrywała kluczową rolę w rozwoju intelektualnym, społecznym i gospodarczym kraju. W uzasadnieniu ustawy z 9 stycznia 2020 roku podkreślono, że nauka była jednym z najważniejszych impulsów rozwoju polskiego społeczeństwa na przestrzeni dziejów.
Prezydent Andrzej Duda podpisał ustawę ustanawiającą Dzień Nauki Polskiej 3 lutego 2020 roku. Od tego momentu dzień ten stał się oficjalnym świętem państwowym, przypominającym o niezwykle bogatym dorobku polskich uczonych.
Jednym z głównych ośrodków zajmujących się popularyzacją dokonań polskich naukowców jest serwis informacyjny Nauka w Polsce, wydawany przez Fundację Polskiej Agencji Prasowej (PAP). Serwis ten dostarcza czytelnikom informacji o najważniejszych osiągnięciach polskich badaczy i postępach w rodzimych instytucjach naukowych.
Dzień Nauki Polskiej to nie tylko okazja do refleksji nad przeszłymi sukcesami, ale także moment, by spojrzeć w przyszłość i zachęcić kolejne pokolenia do odkrywania nowych horyzontów wiedzy.
Początki polskiej nauki: Akademia Krakowska i pierwsze odkrycia
Historia nauki w Polsce sięga aż XIV wieku, a jej początek związany jest z założeniem w 1364 roku pierwszej polskiej uczelni – Akademii Krakowskiej, która dziś nosi nazwę Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Była to instytucja, która z czasem miała ogromny wpływ na rozwój intelektualnego życia w Polsce, kształtując fundamenty współczesnej nauki. Akademia stała się miejscem, gdzie wychowało się wielu wybitnych naukowców, którzy nie tylko przyczynili się do rozwoju wiedzy w Polsce, ale także na świecie.
Zaledwie parę wieków po jej powstaniu, w 1543 roku, Mikołaj Kopernik, jeden z najwybitniejszych polskich uczonych, opublikował swoje rewolucyjne dzieło De revolutionibus orbium coelestium. Jego teoria heliocentryczna, w której Ziemia przestała być uznawana za centrum wszechświata, wprowadziła całkowitą rewolucję w myśleniu o kosmosie.
Dzieło to nie tylko wywróciło ówczesne przekonania astronomiczne, ale stało się fundamentem nowoczesnej astronomii. Przełomowe odkrycia Kopernika były przełomem, który nie tylko zmienił sposób postrzegania wszechświata, ale także zainspirował kolejne pokolenia naukowców na całym świecie.
W XVII wieku Polska stała się także miejscem pracy innych wybitnych umysłów, którzy znacząco wpłynęli na rozwój nauki. Jan Heweliusz, urodzony w Gdańsku, zyskał międzynarodowe uznanie jako pionier w badaniu Księżyca – tzw. selenografii. Jego precyzyjne obserwacje astronomiczne i konstrukcja teleskopów umożliwiły dalszy rozwój tej dziedziny nauki.
Michał Sędziwój z kolei był alchemikiem, który nie tylko eksperymentował z przemianami materii, ale także uznawany jest za jednego z pionierów odkrycia tlenu. Choć jego nazwisko nie zostało w pełni skojarzone z tym odkryciem, jego prace były istotnym krokiem w rozwoju chemii i nauk przyrodniczych.
Walka o zachowanie tożsamości naukowej podczas zaborów
Okres zaborów w historii Polski, kiedy kraj znalazł się pod obcą władzą, stanowił trudny czas nie tylko pod względem politycznym, ale także intelektualnym. W tym czasie nauka stała się ważnym narzędziem nie tylko do zachowania polskiej tożsamości, ale także formą oporu wobec zaborców.
Choć Polacy byli pozbawieni wolnych uczelni na swoich ziemiach, wielu z nich kontynuowało swoją działalność naukową za granicą. Mimo trudnych warunków, wielu wybitnych naukowców pozostało wiernych swojej ojczyźnie, a ich osiągnięcia miały duże znaczenie w kontekście rozwoju nauki światowej.
Jednym z najbardziej rozpoznawalnych nazwisk tego okresu jest Maria Skłodowska-Curie, która zyskała międzynarodową sławę jako dwukrotna laureatka Nagrody Nobla – po raz pierwszy w dziedzinie fizyki, a następnie w chemii. Pomimo trudnych warunków politycznych i życia na emigracji, nigdy nie zapomniała o Polsce, a jednym z jej najważniejszych symbolicznych gestów było nazwanie jednego z odkrytych przez nią pierwiastków – polonem – na cześć ojczystego kraju.
Nie mniej istotną postacią był Kazimierz Funk, który w XX wieku zapoczątkował badania nad witaminami. Choć swoje życie naukowe spędził w wielu krajach, także w odrodzonej Polsce, jego odkrycia dotyczące witamin miały fundamentalne znaczenie dla współczesnej medycyny i zdrowia człowieka.
W Krakowie natomiast, Zygmunt Wróblewski i Karol Olszewski przeprowadzili pionierskie eksperymenty w fizyce, stając się pierwszymi, którzy skroplili składniki powietrza. Olszewski poszedł krok dalej, dokonując skroplenia nowo odkrytego gazu – argonu. To przełomowe odkrycie stanowiło ważny krok w rozwoju nauk fizycznych.
Polska nauka w XX wieku: sukcesy i straty
XX wiek był czasem szczególnie burzliwym dla Polski, pełnym zarówno sukcesów, jak i ogromnych strat. W czasie wojny polsko-bolszewickiej zespół polskich matematyków i lingwistów zastosował innowacyjne metody, które pozwoliły złamać rosyjskie szyfry.
To miało ogromne znaczenie strategiczne w czasie wojny, a sama akcja stała się jednym z kluczowych momentów w polskiej historii nauki. W tym czasie rozwinęła się także polska szkoła matematyczna, która na całym świecie stała się synonimem wysokiego poziomu naukowego i innowacyjności.
W tym okresie Polska osiągnęła także przełomowe sukcesy w medycynie. Ludwik Hirszfeld, wybitny polski serolog, wniósł ogromny wkład w badania nad chorobami zakaźnymi oraz krwią.
Ponadto, w okresie międzywojennym zrealizowano także ważną akcję reintrodukcji żubra w Puszczy Białowieskiej, której celem było przywrócenie tego gatunku do natury, co było częścią szerszych działań ochrony polskiej fauny.
W czasie II wojny światowej polscy matematycy i kryptolodzy odegrali kluczową rolę w złamaniu niemieckiego szyfru Enigmy. Już w latach 30. XX wieku, pracując w Biurze Szyfrów II Rzeczypospolitej, Marian Rejewski, Jerzy Różycki i Henryk Zygalski zaczęli analizować maszynę Enigma, której szyfr był uważany za niemożliwy do złamania. Rejewski jako pierwszy opracował metody, które umożliwiły odszyfrowanie części kodów, a także skonstruował maszynę, nazwaną bombą kryptologiczną, pomagającą przy rozkodowywaniu wiadomości.
Po wybuchu wojny i ewakuacji Polaków, kryptolodzy przekazali swoją wiedzę Brytyjczykom i Francuzom. Dzięki tym informacjom alianci mogli kontynuować pracę nad złamaniem Enigmy, co miało ogromne znaczenie dla wojny.
Złamanie szyfru Enigmy zmieniło przebieg wojny. Pozwoliło to aliantom na zdobywanie cennych informacji, które pomogły w strategii wojennej i były kluczowe dla zwycięstwa. Wkład polskich kryptologów w to osiągnięcie pozostaje jednym z najważniejszych sukcesów w historii wywiadu wojskowego. Gdyby nie oni, II wojna światowa potrwała by co najmniej kilka lat dłużej.
Zmiany po II wojnie światowej: odbudowa i cenzura
Po II wojnie światowej Polska stanęła przed wyzwaniem odbudowy nie tylko zniszczonego kraju, ale również swojego dorobku intelektualnego i naukowego. W okresie powojennym nauka stała się jednym z kluczowych filarów tej odbudowy. Polscy naukowcy kontynuowali swoje badania, mimo trudnych warunków politycznych i cenzury, która wpływała na rozwój intelektualny.
Z pewnością cenzura miała wpływ na historiografię oraz nauki społeczne, zmieniając sposób interpretacji wydarzeń i ograniczając swobodę badawcza. Niemniej jednak, polscy historycy starali się zachować jak najwięcej obiektywizmu, nie dopuszczając do całkowitej sowietyzacji historii.
Po wojnie, zmiana granic oznaczała utratę dwóch ważnych ośrodków naukowych: Lwowa i Wilna, które znalazły się poza granicami Polski. Zyskała jednak nowe ośrodki naukowe na Ziemiach Odzyskanych, zwłaszcza we Wrocławiu, gdzie zaczęto rozwijać badania naukowe, mimo trudnych warunków politycznych. Wrocław i inne miasta stały się nowymi centrami nauki, gdzie polska nauka mogła się rozwijać i odbudowywać.
Współczesność polskiej nauki: po 1989 roku
Po 1989 roku, kiedy Polska odzyskała pełną suwerenność, nastąpiły ważne zmiany w systemie nauki i szkolnictwa wyższego. W 1990 roku przywrócono wolność akademicką, która była ograniczana przez system komunistyczny.
W tym okresie wprowadzono również możliwość zakładania uczelni prywatnych, co zwiększyło różnorodność i konkurencyjność w polskim systemie edukacyjnym. W 1997 roku uchwalono Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej, która zagwarantowała uczelniom autonomię oraz wolność prowadzenia badań naukowych.
W 2018 roku weszła w życie nowa ustawa, Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce, która zaktualizowała przepisy dotyczące szkolnictwa wyższego i działalności naukowej, aby dostosować je do wyzwań współczesnego świata. Zmiany te miały na celu wspieranie innowacyjności w nauce, badań oraz dostosowanie polskiego systemu do globalnych wymogów w zakresie nauki i technologii.
