Doszło także do rozmowy samego Breżniewa z Gomułką. Jerzy Eisler w swojej publikacji podaje trzy znane relacje tejże rozmowy. Pierwsza z nich miała być spowodowana zajściami w Gdyni. Rozmowa sprowadzała się do ustalenia form zażegnania kryzysu, a także ewentualnej pomocy ze strony Związku Radzieckiego. Pomoc ta jednak, jak już wcześniej wspominałam, nie była rozumiana jako pomoc wojskowa. Gomułka całą sytuację, podobnie jak dotychczas, sprowadzał do miana kontrrewolucji. Breżniew wiedział, że w PRL wprowadzona była podwyżka cen i wystosował do Gomułki pytanie, czy zajścia w kraju nie są podyktowane tą właśnie podwyżką. Gomułka zaprzeczył temu, znów podkreślając charakter kontrrewolucyjny wystąpień. Taką wersję wydarzeń przedstawiła strona radziecka[36].
Sam Gomułka twierdził, że towarzysz Breżniew wypytywał go o to, jaka jest sytuacja wojska w kraju, a także, czy władza posiada odpowiednie środki do zaprzestania rozruchom i demonstracjom. W tejże relacji Gomułka znów przekonywał, że wydarzenia mają charakter kontrrewolucyjny i nie są w żaden sposób związane z sytuacją ekonomiczno – gospodarczą.[37]
Ostatnią z relacji jest relacja Cyrankiewicza (z 1971 roku). Według Cyrankiewicza Gomułka w rozmowie z Breżniewem protestował przeciw przekazaniu władzy. Dodatkowo nie podobało mu się to, że Breżniew nie do końca wierzył w kontrrewolucję i upierał się przy tym, że akcja podwyżki cen była zbyt intensywna[38].
Trzeba jeszcze wspomnieć o tym jak Grudzień 1970 roku był podobny do innych kryzysów władzy w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Sprawa stosunku Kremla do zajść w PRL wymaga osobnego omówienia.
Zaczynając od roku 1956 (chodzi o październik tego roku) trzeba przypomnieć, że ówczesnym I sekretarzem KPZR był Nikita Chruszczow. To właśnie w tym roku radzieccy towarzysze mieli dość duży wpływ na sprawy w Polsce. Przytoczyć tu wypada przede wszystkim sprawę objęcia stanowiska I sekretarza PZPR przez Władysława Gomułkę, kiedy to naciski Związku Radzieckiego i wpływ, jaki wywierał na nasz kraj ojczysty były znaczące. Członkowie Biura Politycznego, bez uzgadniania z Chruszczowem, zdecydowali przekazać fotel I sekretarza „Wiesławowi”. Niosło to za sobą daleko posunięte konsekwencje, między innymi przyjazd towarzysza Chruszczowa do Warszawy.
Rok 1968 i kampania antysyjonistyczna, a przede wszystkim wydarzenia związane ze zdjęciem z desek Teatru Narodowego „Dziadów” także odbiła się szerokim echem w środowisku radzieckim. Fakt, iż do tego doszło łączono z politykami radzieckimi, którzy mieli sprzeciwiać się okrzykom antyradzieckim podczas przedstawień[39].
Co do roku 1976, to władzom na Zachodzie szczególnie nie podobał się pomysł ponownego wprowadzenia podwyżki cen. Rosja miała w pamięci wydarzenia sprzed 6 lat, kiedy to ekipa Gomułki doprowadziła do prawdziwego kryzysu społeczno – ekonomicznego. Mimo, że uważano Gierka za człowieka umiejącego sprostać oczekiwaniom zarówno społeczeństwa jak i Zachodu, to jednak Breżniew podszedł z duża rezerwą, a nawet z oburzeniem do pomysłu podwyżki cen. O dużej interwencji w same w wydarzenia Czerwca 1976 trudno mówić, gdyż wszystko to przebiegło w tempie ekspresowym.
Dziś trudno odpowiedzieć na pytanie, czy Grudzień 1970 roku był tylko buntem społeczeństwa czy aż prowokacją polityczną. Bez wątpienia nie można mówić o jednym z tychże elementów bez uwzględnienia drugiego. Czynniki te uzupełniają się i razem stanowią całość. Historycy, przemawiający za tym, iż był to wyraz buntu społeczeństwa, mają rację – podobnie jak mają ją ci, którzy biorą pod uwagę rolę czynnika prowokacyjnego. Rozwiązanie tego zagadnienia mija się z sensem, jeżeli nie przeanalizujemy także roli Kremla, jaką ten odgrywał w tych dramatycznych dla narodu polskiego chwilach. Zarówno w Grudniu 1970 jak i w miesiącach go poprzedzających, a także po nim następujących wyraźny jest czynnik radziecki. Podsumowując – nie ma do dziś jednomyślności co do zajść na Wybrzeżu w 1970 roku. Trudno określić na ile była to prowokacja polityczna, choć i z takimi wersjami wydarzeń można się spotkać. Pewne jest natomiast jedno, a mianowicie to, że czas Gomułki, wraz z wprowadzeniem podwyżki cen definitywnie dobiegł końca. 13 grudnia 1970 roku był dla Władysława Gomułki początkiem końca jego kariery politycznej. I nie pomogły tu zabiegi takie jakie stosowano w liście do podstawowych organizacji partyjnych, w których obiecywano dodatki rodzinne itp. Społeczeństwo nie chciało żyć na skraju nędzy, kiedy ekipa rządząca miała wszystko, czego potrzebowała do godnego życia. Breżniew doskonale wiedział, że rozprawienie się z buntem siłą nie przyniesie dobrych rezultatów. Dlatego bardziej opłacalna dla Kremla była zmiana na stanowisku I sekretarza PZPR na człowieka, który postrzegany jest jako człowiek bardziej liberalny i dążący do poprawy życia robotników.
mgr Karolina Charchowska
Bibliografia:
Branach Zbigniew, Pierwszy grudzień Jaruzelskiego, Toruń 2004.
Bolesta – Kukułka Krystyna, Gra o władzę a gospodarka polska 1944 – 1991, Warszawa 1992.
Chojnowski Andrzej, Kto odsunął od władzy Władysława Gomułkę? Przyczynek do genezy Grudnia ’70, „Dzieje najnowsze”, R. XLVI, 2014, 1.
Eisler Jerzy, Grudzień 1970. Geneza, przebieg, konsekwencje, Warszawa 2001.
Eisler Jerzy, „Polskie miesiące”, czyli kryzys(y) w PRL, Warszawa 2008.
Głowacki Andrzej, Kryzys polityczny 1970 roku, Warszawa 1990.
Jarosz Dariusz, Pasztor Maria, Afera mięsna: fakty i konteksty, Toruń 2004.
Jezierski Andrzej, Petz Barbara, Historia gospodarcza Polski Ludowej 1944 – 1985, Warszawa 1998.
Kaliński Janusz, Gospodarka Polski w latach 1944 – 1989. Przemiany strukturalne, Warszawa 1995.
Kochanowski Jan, Tylnymi drzwiami. Czarny rynek w Polsce 1944 – 1989,
Warszawa 2010.
Kula Henryk Mieczysław, Grudzień 1970 „oficjalny” i rzeczywisty, Gdańsk 2006.
Kwiatkowska Wiesława, Między robotniczą rewoltą a powstaniem, w: To nie
na darmo … Grudzień ’70 w Gdańsku i Gdyni, pod red. Małgorzaty Sokołowskiej, Pelplin 2006.
Osęka Piotr, Marzec ’68, Kraków 2008.
Osęka Piotr, Wiesław, odejdź, „Polityka” 2010, nr 51.
Roliński Bohdan, Piotr Jaroszewicz – przerywam milczenie … 1939 – 1989, Warszawa 1991.
Tajne dokumenty Biura Politycznego. Grudzień 1970, opr. Paweł Domański, Londyn 1991.
To nie na darmo … Grudzień ’70 w Gdańsku i Gdyni, pod red. Małgorzaty Sokołowskiej, Pelplin 2006.
Przypisy:
[1]J. Eisler, Grudzień 1970. Geneza, przebieg, konsekwencje, Warszawa 2012, s. 51.
[2]Tamże, s. 52.
[3]Więcej na temat gospodarki doby PRL w A. Jezierski, B. Petz, Historia gospodarcza Polski Ludowej 1944 – 1985, Warszawa 1998; J. Kaliński, Gospodarka Polski w latach 1944 – 1989. Przemiany strukturalne, Warszawa 1995; K. Bolesta – Kukułka, Gra o władzę a gospodarka polska 1944 – 1991, Warszawa 1992.
[4]Zob.: D. Jarosz, M. Pasztor, Afera mięsna: fakty i konteksty, Toruń 2004 oraz J. Kochanowski, Tylnymi drzwiami. Czarny rynek w Polsce 1944 – 1989, warszawa 2010.
[5]J. Eisler, Grudzień 1970…, s. 53.
[6]Tamże, s. 54.
[7]Aby zmniejszyć koszty budowy mieszkań spółdzielczych czy kwaterunkowych budowano między innymi „ślepe kuchnie”, czyli kuchnie, które nie miały okien. Budowano także wspólną łazienkę i toaletę dla kilku rodzin.
[8]H. M. Kula, Grudzień 1970 „oficjalny” i rzeczywisty, Gdańsk 2006, s. 114.
[9]Tamże, s. 115.
[10]J. Eisler, Grudzień 1970 … , s. 88 – 89.
[11]W Stoczni im. Komuny Paryskiej w Gdyni zaostrzono między innymi kryteria dotyczące spawania,
co spowodowało otrzymanie niższych pensji, zmieniono także akord pracy.
[12]J. Eisler, Grudzień 1970 … , s. 87.
[13]A. Głowacki, Kryzys polityczny 1970 roku, Warszawa 1990, s. 27.
[14]J. Eisler, Grudzień 1970 … , s. 95.
[15]Tajne dokumenty Biura Politycznego. Grudzień 1970, opr. P. Domański, Londyn 1991, s. 11.
[16]Tamże, s. 14. Na przykład mówiono o dopłacaniu do takich artykułów spożywczych jak: przetwory zbożowe – państwo dopłaca 5 mld 285 mln zł; przetwory owocowe – państwo dopłaca 354 mln zł; mleko – państwo dopłaca 727 mln zł; ryby i przetwory rybne – państwo dopłaca 600 mln zł.
[17]W. Kwiatkowska, Między robotniczą rewoltą a powstaniem, oprac. I. Greczanik-Filipp, [w]: To nie
na darmo… Grudzień’70 w Gdańsku i Gdyni, pod red. M. Sokołowskiej, Pelplin 2006, s. 24.
[18]J. Eisler, Grudzień 1970 … , s. 104 – 105; Z. Branach, Pierwszy grudzień Jaruzelskiego, Toruń 2004,
s. 32.
[19]Zob.: A. Chojnowski, Kto odsunął od władzy Władysława Gomułkę? Przyczynek do genezy Grudnia ’70 „Dzieje Najnowsze”, Rocznik XLVI, 2014, 1, s. 189 – 206 oraz H. M. Kula, dz. cyt, s. 79.
[20]H. M. Kula, Grudzień 1970 … , 65.
[21]Tamże, s. 67. Sprawami tymi od tej pory zaczęli zajmować się: Kazimierz Świtała oraz generał Ryszard Matejewski.
[22]Zob. szerzej P. Osęka, Marzec ’68, Kraków 2008.
[23]Wiceministrami, których dobrał sobie Jaruzelski byli: gen. T. Tuczapski, gen. B. Chocha,
gen. J. Urbanowicz.
[24]H. M. Kula, Grudzień 1970 … , s. 76.
[25]W grupie tej znajdowali się: F. Szlachcic, gen. T. Kufel, T. Pietrzak, J. Kępa, R. Matejewski, B. Stachura,
S. Olszowski, H. Słabczyk, J. Łukaszewicz, S. Kania, W. Jaruzelski. Jednak podstawowy skład grupy Moczara zawiązał się ostatecznie w 1970 r., kiedy to grupa ta skupiała członków MSW, MON, Rady Ministrów, BP i Sekretariatu KC PZPR, aparatu funkcyjnego KC oraz sekretarzy KW PZPR.
Zob. H. M. Kula, Grudzień 1970 …, s. 80, 93 – 96.
[26]Tamże, s. 77.
[27]Odnośnie do czynnika radzieckiego w prowokacji politycznej zob.: J. Eisler, „Polskie miesiące”, s. 187.
[28]H. M. Kula, Grudzień 1970…, s. 98.
[29]Tamże, s. 709.
[30]Tamże.
[31]Tamże, s. 577.
[32]J. Eisler, „Polskie miesiące”…, s. 184.
[33]Zob.: P. Osęka, Wiesław, odejdź, „Polityka” 2010, nr 51.
[34]Związek Radziecki nie był przychylny kandydaturze Mieczysława Moczara na stanowisko
I sekretarza KC PZPR, ponieważ uważał, że Moczar ma zbyt dyktatorski charakter. W celu odsunięcia Moczara od tego pomysłu zaszantażowano go materiałami świadczącymi przeciw niemu.
Por. J. Eisler, „Polskie miesiące”…, s. 182 – 183 oraz B. Roliński, Piotr Jaroszewicz – przerywam milczenie… 1939 – 1989, Warszawa 1991, s. 156 – 157.
[35]B. Roliński, tamże, Warszawa 1991, s. 156 – 159.
[36]J. Eisler, „Polskie miesiące”…, s. 192 – 193.
[37]Tamże, s. 193 – 194.
[38]Tamże, s. 195.
[39]Tamże, s. 178.
