Czy wiesz, kiedy i jak powstała truskawka?

Prawdziwa historia truskawki

Czy wiesz jak powstała truskawka? Ten niezwykle popularny na całym świecie owoc ma swoje korzenie już w starożytności, jednak forma tego owocu, jaką znamy dzisiaj, narodziła się w nowożytnej Francji. Poznaj historię powstania truskawki, dowiedz się co ma wspólnego z poziomką i co wiąże Tudorów z truskawkami ze śmietaną!

W skrócie:

• Co było pierwsze: poziomki czy truskawki?
• Udział Francuzów w powstaniu truskawki
• Amédée-François Frézier i truskawka
• Anglicy, poziomki i śmietana
• Truskawki w Anglii

Odmian truskawek jest cała masa, dlatego ciężko określić dokładną datę jej powstania i wskazać konkretną osobę, która jest odpowiedzialna za jej stworzenie. Nie ma jednak wątpliwości, że dzisiejsza truskawka jest dziełem przypadku i powstała dopiero na początku XVIII wieku!

Truskawka (łac. fragaria) jest owocem cenionym na całym świecie. Jest nie tylko smaczna, ale także pełna witamin i antyoksydantów, a do tego ma niewiele kalorii. 94% Polaków zjada truskawki przynajmniej raz w miesiącu – oczywiście poza sezonem. Ale skąd przywędrował do nas ten owoc i jak wygląda jego historia w Europie?

Co było pierwsze: poziomki czy truskawki?

Poziomki! Truskawka to właściwie skrzyżowanie dwóch rodzajów poziomek. Dzikie poziomki, Fragaria vesca, występują w całej Europie i Ameryce Północnej od dawna. Wspominał o jej owocach Apulejusz w swojej Księdze Kulinarnej, gdzie wskazywał na jej lecznicze właściwości. Wergiliusz i Owidiusz wzmiankowali ją jako dziki owoc, a Pliniusz Starszy wskazywał na jej pochodzenie z Italii.

Przez stulecia podejmowano próby jej hodowli, aby były większe i jeszcze smaczniejsze. Francuzi podjęli się hodowli dzikiej poziomki w swoich ogrodach (u nas – poziomka pospolita) już w XIV wieku. Król Francji, Karol V, miał mieć w swoim królewskim ogrodzie 1200 sadzonek owych owoców.

Od tej pory owoc był wymieniany w manuskryptach mnichów oraz przedstawiany na ilustracjach włoskich, flamandzkich, niemieckich czy angielskich. Śladem starożytnych Rzymian, doceniano go za właściwości lecznicze, dopiero później skupiono się na jego szerszej hodowli i nazywaniu poszczególnych odmian.

W połowie XVI wieku pierwszy raz zapisano odmianę Fragaria viridis, a w 1576 roku w Plantarum seu stirpium historia Mathiasa de Lobela, flamandzkiego botanika, pojawiła się wzmianka o trzeciej europejskiej odmianie – Fragaria moschata (u nas – poziomka wysoka).

Zaś w 1613 roku Basilius Besler, norymberski botanik, wzmiankował Fraga fructu magno w Hortus Eystettensis, w którym opisał rośliny renesansowego ogrodu księcia-biskupa Eichstätt w Bawarii.

Szerszą hodowlą poziomek zajęli się oczywiście Holendrzy, którzy chcieli wpłynąć na okres ich owocowania. Zbierali dzikie poziomki w lasach Boskoop w okolicy Haarlemu i nazywali je Boskoeper. Rozpoczęli sadzenie owoców w różnym czasie, co pozwoliło na kontrolowanie okresu zbiorów i udało im się go rozszerzyć do 9 miesięcy w roku!

W połowie XVI wieku przyjrzano się bliżej odmianie Fragaria vesca semperflorens (poziomka alpejska) której owoce były większe i bardziej odporne na warunki pogodowe. To pozwoliło na jej hodowlę na Wyspach Brytyjskich aż do listopada.

Bez wątpienia przodującymi państwami w rozwoju hodowli dzisiejszej truskawki są Anglia i Francja. W XVII wieku w Europie Środkowej zwrócono uwagę na Fragaria hautbois, której owoce były większe i o bardziej owalnym kształcie. Nie były zbyt wymagające w uprawie i wyrosło z nich kilka innych odmian, głównie właśnie we Francji i Anglii.

Również w XVII wieku w Ameryce odkryto odmianę Fragaria virginiana (poziomka wirginijska), którą przywieziono do Europy. Miała słodki zapach i była większa, ale mniej odporna. W tym okresie istniało wiele odmian, które jednak nie przetrwały do dziś.

Udział Francuzów w powstaniu truskawki

W XVIII wieku na Ile de la Conception w Chile zebrano odmianę Fragaria chiloensis (poziomka chilijska), która rosła na zachodnim wybrzeżu obu Ameryk i w 1714 roku przywieziono ją do Europy. Co ciekawe, nie przynosiła ona wielu owoców – chyba, że w pobliżu sadzono poziomkę wirginijską.

Ale kto przywiózł tę poziomkę do Europy i kto właściwie stworzył truskawkę?

Ową poziomkę chilijską zasadzono we francuskich miastach Hautbois i Brest (kwitnie tam do dziś). Trafiła też do Anglii, ale tam nie zainteresowano się nią tak, jak we Francji. Zaczęły powstawać kolejne odmiany. Ale o tym, jak się tam znalazły, przeczytasz dalej.

Możesz znaleźć informację, że francuski botanik, Antoine Nicolas Duchesne, skrzyżował odmiany poziomek chilijskiej i wirginijskiej. Dzięki czemu miała powstać Fragaria ananassa – pierwsza truskawka, która przypomina dzisiejszą. Wzmiankował o tym w wydanym w 1778 roku Traité des arbres fruitiers, a nazwę Fragaria ananassa podał także inny francuski botanik, François Rozier.

Ale do skrzyżowania tych dwóch odmian poziomek, z których powstała truskawka, doszło tak naprawdę kilkadziesiąt lat wcześniej!

Ponieważ Duchesne urodził się w 1747 roku, nie mógł dokonać krzyżówki poziomek w 1712 roku… A taką informację możesz znaleźć w niektórych miejscach.

Dokonał tego Amédée-François Frézier. Był nie tylko botanikiem, ale także inżynierem wojskowym, podróżnikiem, kartografem i autorem kilku istotnych rozpraw, w tym dotyczących m.in. żeglugi. Został wysłany do Ameryki przez króla Francji Ludwika XIV, aby pod pozorem doradzania Hiszpanom w obronie przed piratami, zweryfikować ich fortyfikacje w Chile i Peru.

Tam szpiegował, obserwował porty, fortyfikacje i przyglądał się stosunkom handlowym. Był jednak tak wszechstronny, że rola obserwatora wojskowego mu nie wystarczała. Fascynowała go także bogactwo naturalne eksplorowanych krajów. Mało tego, stworzył pierwsze rzetelne mapy wschodniego wybrzeża Pacyfiku. O jego osiągnięciach można by się szeroko rozpisywać, ale skupimy się tutaj na jego roli jako botanika.

Amédée-François Frézier i truskawka

Frézier, wracając z Ameryki do Francji, przywiózł ze sobą m.in. poziomkę chilijską. Przez cały rejs codziennie podlewał pięć sadzonek słodką wodą, którą otrzymywał prawdopodobnie od kupców z Saint-Malo, z którymi płynął. 17 sierpnia 1714 roku dopłynął do Marsylii. Dwie sadzonki podarował owym kupcom lub, według innej wersji, Roux’owi de Valbonne, oficerowi statku odpowiedzialnemu za rezerwy wodne.

Po jednej sadzonce dał także Lepelletierowi de Souzy i Antoine de Jussieu, a ostatnią, która mu pozostała zasadził w ogrodzie w swojej posiadłości Plougastel. Ta szybko się rozrosła, dając mu o wiele więcej sadzonek.

Jednocześnie poziomka rozrastała się w ogrodzie de Jussieu w Breście, gdzie od 1740 roku znajdował się także Frézier, aby nadzorować prace fortyfikacyjne. Poziomka chilijska skrzyżowała się z wirginijską właściwie samoistnie, dzięki temu że sadzono je koło siebie.

Ponieważ sadzonki, które przywiózł francuski szpieg z Nowego Świata podarował innym, nie powinien dziwić fakt, że mogły się one rozsadzać i krzyżować z innymi niezależnie w kilku miejscach jednocześnie. Wyjaśnia to sprzeczne informacje o tym, gdzie właściwie powstała truskawka. A Duchesne kilkadziesiąt lat później udowodnił i opisał tę krzyżówkę, dlatego niektórzy to właśnie jemu przypisują powstanie truskawki. Jednak to Frézierowi zawdzięczamy jej przywiezienie i rozpowszechnienie najpierw we Francji, później w Europie.

Warto zauważyć niezwykły zbieg okoliczności nazwiska Frezera. Jest ono zniekształceniem słowa „truskawka”. Juliusz de Berry, jeden z jego przodków, podał danie z poziomek królowi Karolowi III Prostakowi na zakończenie bankietu w Antwerpii w 916 roku. Król podziękował mu, nobilitując go i nadając mu imię Fraise, które po emigracji rodziny do Anglii przekształciło się we Frazer, a następnie w Frézier, po powrocie do Sabaudii.

Anglicy, poziomki i śmietana

Wspomniana wcześniej poziomka wirginijska trafiła też do Anglii. Poziomki w tym kraju były początkowo cenione ze względu na właściwości lecznicze, ale w połowie XVI wieku wzrosło zainteresowanie tym owocem.

W Anglii jednak hodowano przede wszystkim trzy odmiany poziomek: vesca, moschata i viridis. Tam również skrzyżowały się poziomki chilijska i wirginijska, ale w tym regionie nie radziły sobie tak dobrze, jak we Francji. Jednak jeszcze w XVI wieku na dworze Tudorów powstało nowe danie – słodki deser, będący połączeniem poziomek i śmietany.

Owe połączenie jest przypisywane kardynałowi Thomasowi Wolseyowi, który był niezwykle ważną i wpływową postacią na dworze króla Henryka VIII Tudora, któremu był niezwykle bliski. To właśnie on próbował przekonać papieża do rozwodu Henryka VIII z Katarzyną Aragońską, której nie uzyskał, co poskutkowało oderwaniem się Anglii od Kościoła katolickiego i Aktem Supremacji w 1534 roku.

Był jednak także pierwszym prawdziwym mecenasem sztuki epoki renesansu w Anglii. Uczynił z architektury prawdziwy symbol władzy i to on odpowiadał m.in. za rozbudowę (delikatnie mówiąc) rezydencji Hampton Court, do której przeniósł się Henryk z Pałacu Westminsterskiego.

Budynek był wspaniały i robił wrażenie zarówno na zewnątrz, jak i w środku. Król ze swoim dworem spędzał tam wiele czasu, a składał się on z… około 1200 członków. Członków dworu, dla których codziennie trzeba było przygotowywać wykwintne posiłki.

Do tej pory nikt nie wpadł na pomysł przygotowania poziomek lub innych owoców jagodowych ze śmietaną. Poziomki pojawiły się w tym rejonie tuż po epoce lodowcowej, a śmietanę i podobne wyroby były przez arystokrację uważane raczej za posiłek dla chłopstwa.

Jednak na dworze w Hampton Court, któryś z wielu kucharzy, wpadł na pomysł przyrządzenia takiego właśnie deseru: poziomek ze śmietaną. Nie wiadomo, kto dokładnie wymyślił ten przysmak, ale ponieważ to Wolsey był odpowiedzialny za to, co działo się na dworze, to jemu przypisuje się stworzenie tego deseru.

Zapewne ani Wolsey, ani owy bezimienny kucharz nie sądzili, że ten deser stanie się popularny na całym świecie aż do dziś.

Truskawka w Anglii

W XVI wieku w Anglii zaczęto zwracać coraz większą uwagę na poziomki. Najpierw na samym dworze Tudorów, a później i w całej Anglii nie tylko ze względu na właściwości lecznicze, ale i ich smak. Z 1578 roku pochodzą pierwsze znane instrukcje dotyczące hodowli i zbioru tych owoców.

Jak już wspomnieliśmy wcześniej, poziomka wirginijska była znana w Anglii, ze względu na obecność Anglików w swoich koloniach w Ameryce. Szerzej odmianami poziomek zajął się młody botanik, Thomas Andrew Knight, pod koniec XVIII wieku.

Zajmował się badaniem drzew owocowych i ich chorób. W botanice jest znany przede wszystkim z hodowli i selekcji roślin. Napisał m.in. Treatise on the Culture of the Apple and Pear, and on the Manufacture of Cider and Perry, który poświęcił cydrom i gruszecznikom. Na ziemi, którą odziedziczył zbudował szklarnię do hodowli roślin i owoców, w tym m.in. właśnie truskawek.

Przeprowadził wiele eksperymentów na różnych roślinach, w tym oczywiście krzyżował różne rodzaje poziomek. Najczęściej zwraca się uwagę na jego eksperyment z 1817 roku, dzięki któremu opracował wiele efektywnych odmian truskawek.

W tym samym roku inny młodszy od niego ogrodnik, Michael Keens z Isleworth, przedstawił sadzonkę powstałą z krzyżówki odmian virginiana, chiloensis i hautbois. Odmiana ta miała duże owoce i słodki smak i była popularna aż do XX wieku. Dzięki niej hodowla truskawek rozwinęła się w Anglii jeszcze bardziej.

Od tej pory hodowla truskawek skupiała się nie tylko na stworzeniu odmian o większych i słodszych owocach, ale i odpornych na choroby, szkodniki, temperaturę i porę roku. W hodowlę zaangażowali się także Amerykanie. Wiele odmian truskawek powstałych na początku XX wieku jest cenionych i hodowanych do dziś.

Obecnie truskawka ma tysiące odmian na całym świecie i jest jednym z najczęściej hodowanych owoców. Polska znajduje się w pierwszej dziesiątce państw hodujących truskawkę na całym globie. Najczęstszą odmianą jest tzw. truskawka ogrodowa – Fragaria × ananassa.

W hodowli truskawek w Europie przodują Belgia, Holandia i Hiszpania. Jednak w skali światowej, najwięcej truskawek produkują Chiny – stanowią niemal 40% całej światowej hodowli truskawek. Tuż za nimi podążają Stany Zjednoczone (stan na 2021 rok).

Źródła:

• Darrow G.M., The Strawberry: History, Breeding and Physiology, 1966 [dostęp: 27.06.2023].
• Driscoll-Woodford H., Wimbledon’s strawberries and cream has Tudor roots, BBC [dostęp: 27.06.2023].
• fao.org
• Grubinger V., History of the Strawberry, uvm.edu [dostęp: 27.06.2023].
• Welsh M., Strawberries, „Advancing the culture, study and improvement of vegetables” [dostęp: 27.06.2023].