Jak wyglądał średniowieczny rycerz?

Jak wyglądał średniowieczny rycerz? O tym, jak średniowieczny rycerski odzienek dał wyraz przez sztukę

Biegłością w znajomości uzbrojenia w średniowieczu z racji swego stanu wykazywać się mieli rycerze. W późniejszych czasach zadanie to należało do szlachty, która z upływem lat odsuwała się od czynnej służby wojskowej, przez co upadała prawdziwa wiedza o uzbrojeniu rycerskim. Niemniej, zawsze ktoś z potrzeby zawodowej lub ze względu na piastowany urząd zajmował się bronią. Dają temu wyraz księgi hetmańskie, regulaminy i zakazy wojskowe, inwentarze. Odrębną dziedziną, ale jakże wiążącą, jest obecność elementów uzbrojenia w dziełach artystów i poetów. Niniejszy artykuł jest potwierdzeniem tego związku. A zatem, jak wyglądał średniowieczny rycerz?

Odzież służyła w średniowieczu, podobnie jak dziś, jako środek zaspokający potrzeby bytowe i psychiczne. Pełniła funkcje utylitarne, czyli:

• stanowiła rodzaj ochrony ciała przed światem zewnętrznym,
• określała miejsce jej właściciela w społeczeństwie (przynależność),
• była sposobem wyrażania uczuć i postaw ideowych (rodzajem sygnału).

Wszystkie rzeczy, od najprostszych po najbogatsze, które zakładano określano terminem „odzienie”, nawet  uzbrojenie nazywane było „odzieniem bojowym”. Słowem strój w średniowieczu określano mianem  „urządzenie”, „narzędzie” czy  „instrumenty”. W tekstach średniowiecznych nie odnajdujemy terminu „ubranie”, występują natomiast słowa:

• ubraniec,
• odzieniec.

Materiał, z którego była wykonana odzież i dodatki wyrażał aspiracje społeczne i postawę. Zabiegano, by odzież odpowiadała warunkom jej użytkowania. Tradycyjne sposoby ubierania się ulegały zmianom na skutek potrzeb militarnych, kształtujących się organizacji państwowych i pod wpływem tworzącego się ceremoniału dworskiego[1]. 

Jak zrodził się średniowieczny rycerz?

Wiedza o kulturze i sztuce wczesnego średniowiecza w Polsce rozwinęła się dzięki stosunkowo licznemu, interesującemu i dobrze opracowanemu materiałowi zabytkowemu przez polskich archeologów. Źródła pisane na temat uzbrojenia polskiego w okresie panowania pierwszych Piastów, bowiem przedstawiają się skromnie[2].

W średniowieczu za rycerza należy uważać zawodowego wojownika, użytkującego dobra ziemskie, pełniącego służbę konną, w pełnym uzbrojeniu, zaliczanego do klasy uprzywilejowanej w ramach feudalnej społeczności europejskiej.

Średniowieczny rycerz – najwcześniejszy wizerunek

W okresie wczesnopiastowskim, za przykładem państwa karolińskiego, nastąpiło przyswajanie wzorów odzieży bojowej, wyodrębniającej z ogółu społeczeństwa drużynników. Drużynnicy otrzymywali od pierwszych władców polskich zwanych Piastami:

• żołd,
• odzież,
•  konie
• i broń.

Elementem „odziewy bojowej” był:

• gruby kaftan skórzany lub pilśniowy, kryty zbrojnikami,
• kołpak również skórzany lub pilśniowy pokryty rogową lub żelazną łuską,
•  całość dopełniała tarcza, w staropolskim nazewnictwie szczyt, pełniąca ważną rolę w symbolice działań państwowych i rycerskich.

 Na uzbrojenie szeregowych wojowników składał się:

• topór i łuk;
•  a od XII w samostrzał nazwany później z czeską kuszą;
• zindywidualizowanymi dziełami, (wysoce biegłych w sztuce kowali) były miecze, którym często nadawano imiona.

Upadek organizacji drużynniczej i uformowanie się warstwy rycerzy zmniejszyło monarsze zapotrzebowanie na uzbrojenie. Wojownicy sami zaopatrywali się w odzież bojową. W XIII wieku, w okresie największego nasilenia wojen krzyżowych, wśród przedniego rycerstwa oraz przybocznych rycerzy książęcych powoli upowszechniła się zbroja kolcza i hełmy kute z żelaznych płyt nitowane w odpowiednią formę[3].

Modny był zamknięty, zakrywający całą głowę, zaopatrzony w podłużne szczeliny wzrokowe i okrągłe otworki oddechowe hełm garnczkowy. Wkładano pod niego watowany czepiec albo okrągłą czapkę. Noszono płytkie lub wysokie hełmy półkuliste, zbliżone formą do góralskich kapeluszy hełmy – kapaliny oraz połączone ze zbroją kaptury kolcze.

Kolcza zbroja zakrywała całe ciało z wyjątkiem twarzy, składa się z sięgającą do kolan tuniki z długimi rękawami i kapturem oraz wdziewanych oddzielnie nogawic. Pełna zbroja kolcza używana była w czystej postaci do końca XIII wieku. W późniejszym czasie dopełniano ją płytami. Zmiana ta została spowodowana rozwojem broni miotającej, jak łuki i kusze.

Jak ewoluował rycerski odzienek?

W I poł. XIV wieku wzmacniano więc kolczugę najpierw ochronami skórzanymi, np. nakolanki, potem zaczęto stosować kute żelazne płyty: napierśniki, nagolenice, ochrony ramion.

Ostatecznie proces ten spowodował przekształcenie zbroi kolczej w zbroję płytową. Pod zbroję zakładano watowany kaftan zwany acton lub hacqueton. Na zbroję kolczą narzucano, określane nazwą surcot lub cyclas (tuniki bez rękawów). Chroniły one przed deszczem, kurzem, rozgrzewaniem się zbroi pod wpływem słońca. Były polem dla znaków heraldycznych. Rycerz miał dwa pasy do tuniki i do miecza.

Podstawową bronią, zarazem symbolem stanu rycerza był miecz, przekazywany z pokolenia na pokolenie. Dość ciężka kopia używana w bitwach trzymana była do ataku pod pachą. Konie zakładane miały dekorowane w herby kropierze, zakrywające je w całości, pozostawiając tylko otwory na oczy. Dopełnieniem uzbrojenia rycerskiego była tarcza także ze znakiem herbowym[4].

Średniowieczny rycerz – okres szczytowego rozwoju zbroi

Udoskonalenie rzemiosła płatnerzy pod koniec XIV wieku skutkowało stworzeniem zbroi pełnej, która zakrywała płytami całe ciało rycerza, a w dużej części też konia. Zastosowane nowatorskie na ten czas metody wykuwania, konstrukcji i łączenia płyt poprawiły podatność zbroi na ruchy rycerza. Nie pokrywano już zbroi tkaninami, ale polerowano ją.

XV-wieczne, średniowieczne zbroje niemieckie zdobione były wycinanym lamówkami oraz promieniście rozchodzącymi się żłobkami na powierzchni płyt. Gotycki styl cechowała:

• smukłość sylwetki,
• ostrość konturów w konstrukcji i funkcjonalności,
• a ornamentyce wydobywającej efekty światłocieniowe.

Szczytowym momentem dla tego rodzaju zbroi były lata 1470 i 1500. Zyskała ona uznanie w całej zachodniej i środkowej Europie, w tym Polsce[5]. 

Para rycerzy rąk mistrza Wita Stwosza (przykład)

Warto przyjrzeć się wiernie oddanym wizerunkom rycerzy, znajdujących w Muzeum Narodowym w Krakowie, autorstwa Wita Stwosza w rzeźbach ołtarza Mariackiego.

1. W czasie inwentaryzacji, w roku 1862 spisano dwie figury rycerzy po bokach predelli. Uznane za nieprzynależące do nastawy podczas prac restauratorskich, które rozpoczęły się 4 lata później, zostały przeniesione na mensę ołtarzową. W związku z powyższym Krakowskie Towarzystwo Naukowe zwróciło się z prośbą do komitetu parafialnego Kościoła Mariackiego o przekazanie ich do zbiorów. Było to rozwiązanie czasowe, a ostatecznie rzeźby przekazane zostały powstałemu w roku 1885 Muzeum Narodowemu w Krakowie[6].
2. Przypadający na lata 1477 – 1496 okres źródłowo potwierdzony, okres Stwosza w Krakowie, w krajach niemieckich naznaczony jest rozkwitem płatnerstwa. Szczególne piękne i charakterystyczne okazy w tym czasie wydała sztuka płatnerska w Norymberdze, którą z Krakowem w tamtym czasie wiązały ścisłe stosunki handlowe i kulturalno – artystyczne.

Jak rzeźbiarz zaprezentował rycerzy?

1. Ów typ zbroi niemieckiej o cechach stylistycznych, ornamentacji typowych dla późnego gotyku to z ubioru włoskiego, a szczególnie florenckiego bardzo modnego ok. poł. XV w. zapożyczono formę tej zbroi.
2. Kirys jest dopasowany do budowy rycerza. Napierśnik w górnej części wycięty jest ostrym łukiem o wklęsłych liniach, najczęściej spięty z obojczykiem, przedłużony kilku folgowym fartuchem, do którego bywają przytwierdzone taszki. Środkiem napierśnika przebiega pionowy ostry grzbiet zakończony lilią gotycką. Fartuch z osłoną poniżej naplecznika daje wrażenie krótkiej spódniczki. Dolna część naplecznika biegnie w ostry łuk o liniach wklęsły.
3. Naramienniki o kształcie nietoperzowych skrzydeł wycięte są w łuki, ich wachlarze w tylezakrywają łopatki i są większe od przednich, co jest typowe dla tej zbroi. Szerokie nałokcice zakończone są ostrym charakterystycznym rogiem. Formy elementów zbroi są smukłe i ostrołukowe.
4. Elementami dopełniającymi zbroję są hełm, tzw. łebka o okrągłej formie, opuszczonych brzegach i tylnej części osłaniającej kark. Wzdłuż dzwonu przebiega wydatność grzbietowa, w czołowej części, bywającej ruchomą zawierają się szpary wzrokowe. Dolną część twarzy zasłania podbródek jako całość z obojczykiem, przytwierdzonym do kirysu.
5. Jeden z rycerzy nosi hełm garnczkowy spotykany przy zbrojach turniejowych i różni się od bojowych zbroi rycerskich. Połączenie takie nie jest właściwe i przypisuje się je różnorodności form odtwarzanego uzbrojenia, jaką chciał Stwosz uzyskać. Jest to hełm cylindryczny, zwężający się ku dołowi. Z przodu zarysowuje się w pionowy kant, a u dołu łączy się z kirysem rodzajem kołnierza. Uwagę zwraca wielość główek naśladujące śrubki w miejscach mocowania hełmu. Lekko wypukła górna część zawiera wydatność grzbietową. Z przodu zastosowano szparę wzrokową.
6. Wyraziście oddane szczegóły podkreśla w rzeźbach rycerzy, w Muzeum Narodowym w Krakowie polichromia. Naturalny kolor zbroi ma oddać zastosowane srebro, od których odbijają złocone, np.: naramienniki, nałokcice i nakolanki. Uważa się to za zastosowany z rozmysłem przez Stwosza element malarski[7]. 
7. Rycerze, ujęci w pozach leżących,  sprawiają jako para wrażenie zakomponowanych, dając badaczom pretekst do wysunięcia teorii, że są pozostałością większej struktury architektoniczno – rzeźbiarskiej Grobu Pańskiego, prezentowane w okresie Wielkanocnym we wnętrzu kościoła[8].

Opisane rzeźby rycerzy są wartością dokumentu oddanego w ramach możliwości użytego materiału, oddane w sposób realistyczny, wykazujący formę i rodzaj używany w Europie Zachodniej i Środkowej, dając obraz średniowiecznego rycerza.  

Bibliografia:

• Bocheński Z., Uzbrojenie w krakowskich dziełach Wita Stwosza, „Rocznik Krakowski”, pod red. Józefa Muczkowskiego i Adama Bochnaka, t. 26., 1935, s. 137 – 159.
• Marcinkowski W., „Rycerz z kościoła Mariackiego w Krakowie”, [w:] „Katalog Cyfrowy Muzeum Narodowego w Krakowie” [dostęp: 28.03.2024].
• Nadolski A., Uzbrojenie w Polsce średniowiecznej 1350 – 1450, Łódź, 1990.
• Trawkowski S., Elementy przyodziewku, [w:] Kultura Polski średniowiecznej X – XIII w., pod red. Jerzego Dowiata, Warszawa, 1985, s. 67 – 75.
• Żygulski Jun. Z., Kostiumologia, Kraków, 1972.

Fot. Katalog Cyfrowy Muzeum Narodowego w Krakowie

[1] S. Trawkowski, Funkcje odzieży i stroju, [w:] Kultura Polski średniowiecznej X – XIII w., pod red. Jerzego Dowiata, Warszawa, 1985, s. 59 – 60.

[2] A. Nadolski, Uzbrojenie w Polsce średniowiecznej 1350 – 1450, Łódź, 1990, s. 78.

[3] S. Trawkowski, Elementy przyodziewku, s. 67 – 75.

[4] Z. Żygulski Jun., Kostiumologia, Kraków, 1972, s. 60 – 61.

[5] Tamże, s. 65

[6] W. Marcinkowski, „Rycerz z kościoła Mariackiego w Krakowie”, [w:] „Katalog Cyfrowy Muzeum Narodowego w Krakowie” [dostęp: 28.03.2024]

[7] Z. Bocheński, Uzbrojenie w krakowskich dziełach Wita Stwosza, „Rocznik Krakowski”, pod red. Józefa Muczkowskiego i Adama Bochnaka, t. 26., 1935, s. 139, 143-144, 147.

[8] W. Marcinkowski, „Rycerz z kościoła Mariackiego w Krakowie”, [w:] „Katalog Cyfrowy Muzeum Narodowego w Krakowie” [dostęp: 28.03.2024]

Ewa Wyrobiec