Tego dnia 1688 roku urodził się Juraj Janosik, karpacki zbójnik i słowacki bohater narodowy
Juraj Janosik zapisał się w kulturze dzięki romantycznej twórczości literackiej. Przez Słowaków jest uważany za bohatera narodowego. Został powieszony w marcu 1713 roku, a wkrótce potem narodziła się legenda o tym, jak zabierał bogatym, a dawał biednym.
Historycy nie są zgodni co do dokładnej daty jego narodzin lub chrztu, ani co do jego rodziców. Słowacki historyk Rudo Brtáň opublikował w 1968 roku artykuł w języku polskim, w którym zaprzeczył ogólnie przyjętej dacie urodzin Janosika, czyli 25 stycznia 1688 roku. Tę datę jednak podaje się najczęściej.
Choć kwestia daty jego urodzin pozostaje niejasna wiemy, że pochodził ze wsi Terchová. Źródła archiwalne jednak milczą o dzieciństwie i młodości Juraja Janosika i czwórce jego rodzeństwa.
Początek XVIII wieku upłynął pod znakiem antyhabsburskich powstań Franciszka II Rakoczego, który w czerwcu 1703 roku, przy dużym poparciu Francuzów, rozpoczął antyhabsburskie powstanie na Węgrzech. Janosik walczył również pod flagami Kuruców, chłopskich powstańców przeciwko Habsburgom. Możliwe, że brał udział w bitwie pod Trenczynem w 1708 roku.
Wkrótce dostał się do niewoli, a następnie, już w służbie cesarskiej, pilnował uwięzionych buntowników na zamku w Bytczy. Wśród nich był kapitan bandytów Tomáš Uhorčík, z którym się zaprzyjaźnił i który podobno pomógł mu uciec z zamku.
W 1711 roku Janosik złożył przysięgę zbójecką w ręce Uhorčíka i został „namiestnikiem górskich chłopców”. Pod dowództwem Janosika orszak bandytów napadał na szlachtę i bogatych mieszczan w powiatach Liptowa, Trenczyna, Orawy, Turczana, Nitry i Gemer-Malohont, Moraw i Śląska.
Gdy nadeszła zima, rabusie rozpierzchli się po wsiach, okresowo zmieniając miejsce ukrycia. Janosik większość czasu spędzał w Terchovej, Kysuckich Lazach i Klenovcu, gdzie pod fałszywym nazwiskiem Martin Mravec mieszkał Tomáš Uhorčík. Miał tam karczmę.
Juraj Janosik – pojamanie
To właśnie w Klenovcu na początku 1713 roku Janosik został złapany i uwięziony w dworze Vranovo (Liptovský Mikuláš-Palúdzka). Okręg Liptowski rościł sobie prawo do jurysdykcji nad zbójcą, ponieważ czuł się najbardziej poszkodowany przez działalność jego bandy. Podczas przesłuchania Janosik obalił lub zakwestionował dużą część oskarżeń i kategorycznie zaprzeczył poważnej oskarżeniu o zabicie proboszcza z Domaniża, Juraja Vrtíka.
Zachowywał się uczciwie i odważnie podczas przesłuchań i okrutnych tortur. Nie powiedział nic o swoich zwolennikach. Jego obrońca, Baltazár Palugyay, poprosił nawet o ułaskawienie Janosika.
Jako okoliczności łagodzące podał młody wiek oskarżonego, istotny fakt, że nikogo nie zabił ani nie zranił, a do walki skłonił go Uhorčík.
Kara śmierci
Natychmiast po brutalnym przesłuchaniu wydano przykładny wyrok śmierci. Wybrano karę śmierci przez powieszenie na haku. Janosik został powieszony w Liptowskim Mikulaszu 17 marca 1713 roku.
Szlachtę w średniowieczu na Węgrzech ścinano. Zwykłych chłopów pańszczyźnianych zaś, którzy byli winni, wieszano na szubienicy, łamano na kole lub właśnie wieszano na haku. Był to najboleśniejszy wyrok śmierci.
Skazańca najpierw nabijano na żelazny hak pod żebro, a następnie podnoszono pod szubienicę. Umierał powoli. Z reguły haki były wbijane z przodu i z tyłu. Wieszanie na żelaznych hakach za żebra skazańca stosowano również w średniowiecznej Japonii.
Kara śmierci za złamanie na kole polegała na tym, że skazaniec miał połamane żywcem kości na ciele, które było przymocowane do koła. Jest to jeden z najstarszych wyroków śmierci wydawanych przez sądy na przestępców. Była to dość powszechna kara i należała do najsurowszych.
Juraj Janosik w kulturze
Postać Janosika została szeroko ujęta w kulturze: od XVIII wieku powstało wiele dzieł literackich, a od XX wieku również filmowych, muzycznych i teatralnych. Już w 1921 roku powstał pierwszy słowacki film fabularny, finansowany przez Amerykanów – Jánošík.
Był to czarno-biały film niemy. Opowiada popularną legendę o rozbójniku Juraju Janosiku. Pokazuje doświadczenia filmowców z wczesnymi filmami amerykańskimi w pracy kamery, w stosowaniu równoległych narracji i w sekwencjach inspirowanych westernami. Jánošík umieścił słowacką kinematografię jako 10. kino narodowe na świecie, które wyprodukowało pełnometrażowy film fabularny.
W Polsce najbardziej popularny jest serial Janosik z 1974 roku emitowany w TVP1 w reżyserii Jerzego Passendorfera, gdzie w główną rolę wcielił się Marek Perepeczko. Z serialu powstał także film o tym samym tytule w wersji kinowej.
Powstał także film Janosik. Prawdziwa historia w 2009 roku w koprodukcji polsko-słowacko-czesko-węgierskiej w reżyserii Agnieszki Holland i Kasi Adamik i jego rozszerzoną wersją z 2011 roku w formie serialu.
Źródła:
- História Juraja Jánošíka, janosikovdom.sk [dostęp: 24.01.2024].
- Mity i rzeczywistość zbójnictwa na pograniczu polsko-słowackim w historii, literaturze i kulturze. Materiały z międzynarodowej konferencji naukowej, Kraków – Bukowina Tatrzańska, 18-22 października 2006 r., red. Maria Madejowa, Anna Mlekodaj i Maciej Rak, Nowy Targ 2007.
- Sroka S. A., Janosik. Prawdziwa historia karpackiego zbójnika, Kraków 2009.
