Zniknęły z dnia na dzień, zostawiając po sobie tylko wspomnienia i zrujnowane tereny. Zlikwidowanie PGR-ów to nie tylko krok ku rynkowej Polsce, ale dramat, który dotknął miliony ludzi. Ale dlaczego zlikwidowano PGR? Ta decyzja miała głęboki wpływ na życie całych regionów, a jej konsekwencje wciąż są odczuwalne. Odpowiedź na to pytanie to więcej niż historia rolnictwa – to opowieść o końcu pewnej epoki.
Początek lat 90. w Polsce to czas przełomowy – z jednej strony kraj zdobywał niepodległość po upadku PRL, z drugiej zaś, po zrzuceniu jarzma komunizmu, zaczynał przechodzić na kapitalizm. Jednym z wielu tematów, które w tym czasie stały się gorącym tematem politycznym i społecznym, była kwestia PGR-ów, czyli Państwowych Gospodarstw Rolnych. Ale kiedy, jak i dlaczego w ogóle zlikwidowano PGR-y? To nie tylko kwestia gospodarki, ale i symboliczne zamknięcie pewnej epoki w polskiej historii.
PGR – czyli co?
Zanim przejdziemy do samego procesu likwidacji, warto na chwilę przypomnieć, czym w ogóle były PGR-y. W czasach PRL-u rolę gospodarstw rolnych pełniły właśnie państwowe organizacje, a PGR-y były swoistym wcieleniem idei kolektywizmu. Zostały one utworzone po II wojnie światowej, kiedy to w wyniku reformy rolnej i nacjonalizacji majątków ziemskich, państwo przejęło ogromne połacie ziemi. Głównym celem PGR-ów była produkcja rolnicza na szeroką skalę – w ramach centralnie planowanej gospodarki.
PGR-y w teorii miały być nowoczesnymi jednostkami rolniczymi, które w efekcie miały pomóc w zapewnieniu Polsce samowystarczalności żywnościowej i stać się fundamentem socjalizmu na wsi. Zatrudniały setki, a w niektórych przypadkach tysiące ludzi, zapewniając im mieszkania, opiekę zdrowotną, a czasem i inne socjalne przywileje. W praktyce jednak wyglądało to zupełnie inaczej.
Kiedy mówimy o PGR-ach, nie sposób nie wspomnieć o ich jednym z głównych problemów – centralnym planowaniu, które było najsilniej widoczne w rolnictwie. Produkcja była sztywno regulowana przez państwo, a PGR-y musiały dostosować się do wyznaczonych norm.
Było to dalekie od elastyczności, jaką miały prywatne gospodarstwa, które mogły reagować na zmieniające się warunki rynkowe. W dodatku z czasem PGR-y stały się synonimem nieefektywności, marnotrawstwa oraz słabego zarządzania. Nie miały odpowiednich technologii, ani motywacji do inwestycji. A do tego, co najważniejsze, wielu pracowników traktowało swoją pracę w PGR-ach jako przymusową.
Przemiany lat 80. i początki lat 90.
Zanim w ogóle doszło do masowej likwidacji PGR-ów, warto spojrzeć na tło polityczno-gospodarcze, które doprowadziło do tej decyzji. Lata 80. to czas kryzysu gospodarczego w Polsce. W wyniku narastających problemów społecznych i ekonomicznych (m.in. ogromny dług zagraniczny, strajki, brak towarów na rynku), w kraju doszło do zmian w systemie politycznym. Zaczęły się procesy, które miały zmienić oblicze Polski, co miało swoje konsekwencje również dla rolnictwa.
W 1989 roku, po obradach Okrągłego Stołu i podpisaniu porozumienia między rządem a opozycją, rozpoczęły się demokratyczne przemiany. Zmiany dotknęły niemal każdą dziedzinę życia, ale jedną z najważniejszych była gospodarka. Polska zaczęła przechodzić z gospodarki centralnie planowanej na model rynkowy, co nieuchronnie prowadziło do zmian w rolnictwie. W 1990 roku rząd Tadeusza Mazowieckiego powołał specjalną komisję, która miała opracować plan reform w rolnictwie, w tym także w kwestii PGR-ów.
Kiedy zaczęła się likwidacja PGR-ów?
Likwidacja PGR-ów była procesem, który rozpoczął się równolegle z wprowadzeniem reform gospodarczych. Chociaż pierwsze zmiany były widoczne już w 1989 roku, to tak naprawdę dopiero w 1991 roku wprowadzono przepisy prawne, które otworzyły drogę do masowej likwidacji PGR-ów.
Przypomnijmy, że w 1990 roku uchwalono ustawę o prywatyzacji państwowych przedsiębiorstw rolnych. W praktyce oznaczało to możliwość przekształcania PGR-ów w różne formy własności, a przede wszystkim ich sprzedaż lub przekazanie w ręce prywatne. W ciągu kilku lat PGR-y zaczęły znikać z mapy Polski, chociaż proces ten trwał do połowy lat 90. W wyniku prywatyzacji wiele PGR-ów zostało sprzedanych, niektóre przekształcono w spółki, a inne po prostu zlikwidowano. Z kolei w przypadku tych, które nie zostały sprzedane, ziemie rozparcelowano lub oddano w użytkowanie innym podmiotom.
Jak to wyglądało w praktyce?
Likwidacja PGR-ów nie była łatwa ani dla pracowników, ani dla samych rolników. Wiele osób, które spędziły całe życie w PGR-ze, nagle zostało bez pracy i z problemem przystosowania się do nowych warunków rynkowych. Często towarzyszyła temu społeczna degradacja, ponieważ wielu ludzi, którzy wcześniej pracowali w PGR-ach, nie miało doświadczenia w prowadzeniu własnych gospodarstw rolnych. Oprócz tego, do likwidacji PGR-ów nie przygotowano odpowiednich programów wsparcia dla osób, które miały trudności z adaptacją do nowych realiów.
Przeprowadzenie prywatyzacji PGR-ów niosło ze sobą także poważne problemy społeczne i gospodarcze. W wielu miejscach, po likwidacji PGR-u, teren przejmował lokalny kapitał, ale z brakiem inwestycji w modernizację czy rozwój. Część rolników, którzy przejęli ziemię, nie potrafili jej właściwie zagospodarować, co doprowadziło do upadku wielu dawnych państwowych gospodarstw.
W wyniku tego procesu zniknęło wiele miejsc pracy, a bezrobocie na wsi w latach 90. rosło w zastraszającym tempie. Z jednej strony zaczynały pojawiać się inwestycje w małe gospodarstwa rolne, z drugiej – ogromna część wsi znalazła się w kryzysie, nie przygotowana do gospodarki rynkowej. Zjawisko to stało się jednym z głównych powodów frustracji i niezadowolenia w polskim społeczeństwie po transformacji ustrojowej.
Dlaczego zlikwidowano PGR?
Zlikwidowanie PGR-ów było częścią większego procesu transformacji ustrojowej, którego celem było przekształcenie Polski w kraj rynkowy. PGR-y były symbolem centralnego planowania i nieefektywności, które w latach 80. stały się obciążeniem dla gospodarki. W momencie, gdy Polska zaczęła wchodzić w gospodarkę rynkową, PGR-y po prostu nie miały sensu. Nie były w stanie dostosować się do nowych warunków. Produkcja rolnicza w PGR-ach była niska, a zarządzanie nimi pozostawiało wiele do życzenia.
Transformacja rynku rolnego była niezbędna, aby Polska mogła stać się częścią globalnej gospodarki. Jednak jak pokazuje historia, proces ten nie odbył się bezboleśnie. Zlikwidowanie PGR-ów było symbolicznym końcem jednej epoki i początkiem nowej, gdzie rolnictwo miało zostać zorganizowane na zasadach rynkowych i prywatnych.
Likwidacja PGR-ów to jeden z ważniejszych, ale i bolesnych momentów w historii Polski po 1989 roku. Był to proces nie tylko gospodarczy, ale i społeczny, który miał swoje konsekwencje w postaci ogromnych trudności dla byłych pracowników PGR-ów oraz regionów, w których gospodarstwa te funkcjonowały.
Choć była to niezbędna część transformacji, sama zmiana była skomplikowana i niejednoznaczna, pozostawiając po sobie mieszane uczucia wśród wielu Polaków. W końcu jednak, z perspektywy czasu, likwidacja PGR-ów stała się częścią większego obrazu przemian, które prowadziły do przekształcenia Polski w kraj rynkowy.
