W mrocznych zakamarkach historii, gdzie magia łączy się z nauką, a tajemnice skrywane są przez wieki, pojawia się postać, której imię wciąż budzi fascynację – Nicolas Flamel. Przez stulecia jego nazwisko stało się synonimem mistycznych poszukiwań, a legendy o Nicolasie Flamelu niejednokrotnie przekraczały granice rzeczywistości. Czy naprawdę odkrył sekrety, które miały odmienić losy ludzkości, jak kamień filozoficzny, który miał czynić złoto z najzwyklejszych materiałów?
Złoto w życiu Nicolasa Flamela
Złoto odgrywało istotną rolę w codziennym życiu Nicolasa Flamela. Jako kopista i kaligraf, Flamel regularnie korzystał z tego cennego kruszcu, który był niezbędny do tworzenia rękopisów, zwłaszcza w kwestii inicjałów i dekoracji. W okresie początku XV wieku, kiedy Paryż był areną starć pomiędzy Armaniakami a Burgundczykami, zwykłe pieniądze szybko traciły na wartości, a złote écus zapewniały większe bezpieczeństwo finansowe.
Dewaluacja monety była powszechnym problemem, przez co osoby posiadające duże majątki obawiały się ich utraty. Armaniacy, w odpowiedzi na ten kryzys, manipulowali rynkiem monetarnym, wprowadzając nowe złote monety, takie jak 23-karatowe vingt sous czy le petit mouton o nominale 11 sous, które sprzedawali po zawyżonych cenach. Taki stan rzeczy przyczynił się do wzrostu zapotrzebowania na złoto, a także do rosnącego zainteresowania alchemią, która stawała się drogą do możliwego wzbogacenia.
Ciekawe rozważania na temat alchemicznych eksperymentów Flamela przedstawił Albert Poisson w swojej książce. W swojej teorii Poisson sugeruje, że Flamel, wykorzystując les sels d’or et d’argent (czyli sole złota i srebra), stworzył stop metalu, który wyglądał jak złoto lub srebro i mógł uchodzić za cenny kruszec pod względem wyglądu, połysku i wagi. Wówczas, ze względu na brak zaawansowanej technologii analizy metali, taki stop mógł stanowić źródło ogromnego majątku dla Flamela.
Początek legendy o Nicolasie Flamelu
Aby lepiej zrozumieć, jak powstała legenda o Nicolasie Flamelu i jego alchemicznych poszukiwaniach, warto zwrócić uwagę na tradycję alchemiczną, która rozwijała się w XVI wieku. To wtedy pojawiło się wiele plotek o bogatych obywatelach, którzy rzekomo zawdzięczali swoje fortuny właśnie alchemii.
Wśród tych osób wymieniano Flamela, który stał się najbardziej znany, ale także innych alchemików, takich jak Jacques Cœur, francuski kupiec, czy niemiecki handlarz Sigmund Wann. Plotki te były wspierane przez liczne sfałszowane traktaty alchemiczne, tzw. pseudoepigrafy, które przypisywano starożytnym autorom, jak Arystoteles czy Hermes Trismegistos, a także średniowiecznym postaciom, takim jak Albert Wielki, Tomasz z Akwinu, Ramon Llull czy Arnaud de Villeneuve.
W ten sposób autorzy tych tekstów starali się nadać większy prestiż alchemii, która w rzeczywistości nigdy nie była częścią oficjalnego programu naukowego na uniwersytetach.
W renesansie alchemia nabrała nowego wymiaru, koncentrując się na duchowości. Stała się wówczas postrzegana nie tylko jako praktyczna nauka, ale i jako forma alegorycznego języka, pełnego symboli. W kolejnych wiekach coraz więcej osób próbowało „rozszyfrować” alchemiczne symbole, dostrzegając w nich ukryte znaczenia, nie tylko w tekstach alchemicznych, ale także w Biblii czy mitologii grecko-rzymskiej.
Legenda o Złotym Runie była szczególnie fascynująca i zyskiwała na popularności. W tym kontekście uważano, że również w dekoracjach średniowiecznych budowli mogły znajdować się alchemiczne przesłania.
Wczesne wzmianki o legendzie
Najwcześniejsza wzmianka o legendzie dotyczącej Nicolasa Flamela pochodzi z XV wieku, z tekstu zatytułowanego Le Livre Flamel, który jest francuskim tłumaczeniem łacińskiego traktatu Flos florum, przypisywanego Arnaudowi de Villeneuve’owi. Tłumaczenie to zaczęło krążyć w dość ograniczonym kręgu, a krótka wersja trafiła do Anglii w połowie XVI wieku.
W tym samym czasie pojawiły się także inne traktaty, które przypisywano Flamelowi, szczególnie Livre des laveures, czyli francuskie tłumaczenie łacińskiego traktatu Rosarius, autorstwa angielskiego alchemika Johna Dastina. Interesującym przypadkiem jest rękopis z XV wieku, w którym nazwisko właściciela zostało zmienione na Flamel.
Również w Paryżu, na cmentarzu Cimetière des Innocents, zaczęto interpretować alchemiczne znaczenie figur religijnych zdobiących arkady. To tylko jeden z wielu śladów po Flamellu, który można odnaleźć w alchemicznych tekstach z tego okresu. Robert Duval, alchemik z XVI wieku, w swoim dziele De antiquitate et veritate artis chemicæ z 1561 roku, wspominał Flamela w kontekście „dwóch smoków lub wężów”, które miały symbolizować tajemnice alchemii. Duval przedstawiał także inne enigmatyczne opisy, nawiązujące do wiedzy ukrytej w symbolach.
Księga Flamela i dalszy rozwój mitu
W 1561 roku legenda o Flamelu zyskała dodatkowy wymiar, kiedy Jacques Gohory, zwolennik Paracelsusa, zaczął powtarzać historię o niezwykłej książce, w której miał się znajdować przepis na kamień filozoficzny, sekret alchemii. Około 1578 roku ten element dołączono do mitologii Flamela, a pierwszym, który go wprowadził, był Noël du Fail.
W jego dziele, wspomniano, że Flamel, początkowo ubogi pisarz, odkrył tajemnicę alchemiczną w starożytnej księdze, która pozwoliła mu zdobyć ogromne bogactwo. Legendę tę potwierdzali także inni autorzy, np. La Croix du Maine w swojej bibliografii z 1584 roku, który zasugerował, że Flamel mógł zbić fortunę, przejmując kredyty Żydów, którzy zostali wypędzeni z Paryża w 1394 roku przez Karola VI. Wydaje się, że Flamel rozpuścił plotki o swoim alchemicznym sukcesie, aby ukryć prawdziwe źródło swojego bogactwa.
Międzynarodowa popularność legendy o Nicolasie Flamelu
Z biegiem lat legenda o Nicolasie Flamelu dotarła również poza granice Francji. W Niemczech była znana już w 1605 roku, a w Anglii zaczęto szerzyć ją około 1610 roku. W 1583 roku niemiecki alchemik Gerhard Dorn przetłumaczył łacińskie fragmenty z Sommaire Philosophique, które przypisano Flamelowi. Kulminacją tej międzynarodowej rozpoznawalności była publikacja w 1612 roku najsłynniejszego dzieła Flamela – Le Livre des figures hiéroglyphiques.
Le Livre des figures hieroglyphiques
W 1612 roku w Paryżu ukazał się tekst Pierre’a Arnaulda sieur de la Chevallerie, Poitevin, zatytułowany Trois traitez de la philosophie naturelle. Książka ta była w rzeczywistości zbiorczym wydaniem trzech traktatów, z czego jednym z nich była publikacja w języku francuskim zatytułowana The figures hierogliphiques de Nicolas Flamel.
Tytuł ten można przetłumaczyć jako Hieroglify Flamela, które zostały umieszczone na czwartym łuku, który zbudował na Cmentarzu Niewiniątek w Paryżu. Tekst ten podaje szczegóły dotyczące starożytnych symboli alchemicznych, które miały zostać zrozumiane i wyjaśnione przez Nicolasa Flamela. Warto zauważyć, że książka została przedstawiona jako tłumaczenie starożytnego, łacińskiego manuskryptu, który Flamel miał napisać między 1399 a 1413 rokiem.
Historia Księgi Abrahama
Książka Flamela opowiada historię odnalezienia tajemniczej książki, która miała pomóc mu w odkryciu sekretów alchemii. Według niego, za dwa floreny kupił starą książkę po łacinie, która składała się z 21 arkuszy, zabezpieczonych miedzianą powłoką. Na tych kartach znajdowały się wyryte litery i znaki, które wprowadzały w alchemiczne tajemnice.
Na pierwszej stronie tego manuskryptu znajdował się tytuł LE LIVRE D’ABRAHAM LE JUIF, PRINCE, PRÊTRE LÉVITE, ASTROLOGUE ET PHILOSOPHE, À LA GENT DES JUIFS PAR L’IRE DE DIEU, DISPERSÉE AUX GAULES, SALUT. D. I. (Księga Abrahama Żyda, księcia, kapłana Lewitów, astrologa i filozofa, do ludu żydowskiego rozproszonego po Galii przez gniew Boży). Galia oznaczała tu Francję, a Salut pochodziło od łacińskiego słowa Salus, oznaczającego zdrowie.
Zgodnie z tekstem, autor książki wyjaśniał, że chciał pomóc swojemu ludowi, który znajdował się na wygnaniu, nauczyć go sztuki transmutacji metali, a także innych tajemniczych sztuk, o których nie chciał mówić wprost.
Flamel szczegółowo omawia „Wielkie Dzieło”, choć nie wspomina o pierwotnej materii, która jest podstawą alchemicznych przemian. Flamel zdołał rozpocząć to dzieło dzięki swojej wytrwałości, ale nie mógł zakończyć go przez dwadzieścia jeden lat, ponieważ nie rozumiał ilustracji w książce.
Flamel i Wielkie Dzieło
Po wielu latach poszukiwań i po rozmowach z nawróconym żydowskim lekarzem w Santiago de Compostela, Flamel w końcu zrozumiał tajemnicze ilustracje. Po powrocie do Paryża, zgodnie z przekazem w książce, udało mu się przeprowadzić transmutację rtęci w srebro, a później w złoto, co miało miejsce 25 kwietnia 1382 roku. Zgodnie z opisem, Flamel stwierdził:
Rzutowałem ilość czerwonego kamienia na tę samą ilość rtęci […], którą faktycznie przemieniłem w prawie równą ilość czystego złota, z pewnością czystszego niż zwykłe, bardziej miękkie i giętkie złoto.
Flamel twierdził, że dzięki tej transmutacji zgromadził majątek, który pozwolił mu na założenie czternastu szpitali w Paryżu, zbudowanie trzech nowych kaplic oraz ozdobienie wielu kościołów. Dzięki swoim funduszom i dobroczynnej działalności, stał się legendarną postacią w alchemicznym świecie.
Jednym z głównych tematów omawianych w książce są hieroglify, które Flamel wyrył na czwartym łuku w Cmentarzu Niewiniątek. Znajdują się na nich symbole, które mają znaczenie teologiczne oraz filozoficzne. Można je również interpretować w kontekście alchemicznym, o czym Flamel szczegółowo pisał. Zgodnie z jego wyjaśnieniem, symbolika ta miała odnosić się do dwóch zasad filozoficznych, które zostały ukryte przez mędrców:
- Siarka – symbolizująca to, co męskie, stałe, ciepłe i suche.
- Rtęć – symbolizująca to, co kobiece, ulotne, ciemne, zimne i wilgotne.
Te dwie zasady miały odpowiadać za działanie słońca i księżyca, które z kolei były powiązane z rtęcią – kluczowym elementem w alchemii.
Kwestie dotyczące źródeł i datowania
Nie znaleziono oryginalnych manuskryptów, które mogłyby potwierdzić autentyczność tekstów Le Livre des figures hieroglyphiques czy Le Livre d’Abraham le juif. Badania wskazują, że zarówno tekst Flamela, jak i książki w nim zawarte, powstały raczej w okresie przełomu XV i XVI wieku, a nie jak początkowo twierdzono, w XIV wieku.
Wskazuje na to m.in. słownictwo użyte w tekstach, które zawierało anachronizmy. Istnieje również teoria, że autorem Le Livre des figures mógł być Béroalde de Verville, pisarz, który zajmował się alchemią i kabałą. Badacze uważają, że Pierre Arnaud de la Chevallerie to pseudonim właśnie tego autora, który opublikował szereg alchemicznych prac, w tym satyryczne teksty krytykujące alchemików.
Sukces Flamela i rozprzestrzenianie się mitu
Le Livre des figures hieroglyphiques szybko zyskało popularność, a postać Flamela jako najwybitniejszego francuskiego alchemika weszła na stałe do legendy. Jego sukces w odkrywaniu kamienia filozoficznego, który rzekomo przemieniał metale w złoto, stał się szeroko znany. Istniało także przekonanie, że Flamel był jednym z nielicznych alchemików, którzy byli związani z kontrreformacją, wyznając katolickie wartości, podczas gdy wielu innych alchemików tego okresu wyznawało poglądy protestanckie.
Wraz z publikacją Le Livre des figures, mit o Flamelu i jego rzekomym odkryciu kamienia filozoficznego rozprzestrzenił się nie tylko w literaturze, ale również w kulturze popularnej. Książka ta była wielokrotnie wydawana, a także tłumaczona na różne języki, w tym na niemiecki, gdzie stała się częścią szerszej tradycji alchemicznej.
Legenda o Flamelu żyła dalej przez kolejne stulecia, docierając do nowoczesnych czasów, gdzie pojawiają się różne interpretacje i wersje jego życia, działalności oraz odkryć.
Alchemia i jej postrzeganie w okresie Oświecenia
W XVIII wieku, podczas Oświecenia, alchemia zaczynała być coraz bardziej traktowana jako nieproduktywna i bezowocna ścieżka, prowadząca jedynie do rozczarowania i straconego czasu. Taki punkt widzenia wyrazili m.in. Bernard Le Bovier de Fontenelle w swojej pracy Histoire de l’Académie des sciences (Historia Akademii Nauk) oraz Monteskiusz w Lettres persanes (Listy perskie) z 1721 roku.
W jednym z listów z tej powieści epistolarnej, bohater Rica opisuje swoje spotkanie z człowiekiem, który wierzył, że osiągnął „Wielkie Dzieło” alchemików, podobnie jak Nicolas Flamel, przez co zmierzał ku swojej zgubie, nie zdając sobie sprawy z błędności tej drogi.
Legendy o Nicolasie Flamelu w kulturze
W kontekście alchemii, szczególną uwagę przyciągała postać Nicolasa Flamela, który stał się symbolem poszukiwań filozofów alchemicznych. Legendy głosiły, że Flamel, podobnie jak inne postacie związane z tym tajemniczym światem, odkrył sekrety nieśmiertelności i kamienia filozoficznego.
W tym samym czasie, mówiono również o hrabim Saint-Germainie, który twierdził, że posiada wiedzę o eliksirze życia. Nic dziwnego, że wśród ludzi zaczęły krążyć plotki, które sugerowały, że Nicolas Flamel oraz jego żona, Perenelle, wciąż żyli, ciesząc się zdrowiem i długowiecznością, dzięki odkrytym przez siebie tajemnicom alchemicznym.
Paul Lucas, francuski podróżnik i antykwariusz, w swojej książce Voyage du Sieur Paul Lucas, fait par ordre du roy dans la Grece, l’Asie Mineure, la Macedoine et l’Afrique: Contenant la description de la Natolie, de la Caramanie, & de la Macedoine wspominał o spotkaniu z tureckim derwiszem, który twierdził, że kamień filozoficzny potrafił przedłużyć życie o aż tysiąc lat. Jako dowód przytaczał spotkanie z Nicolasem Flamela w Indiach, co miało się wydarzyć trzy lata wcześniej. Dodatkowo, według Lucasa, jego żona, Perenelle, żyła w Szwajcarii, gdzie w 1418 roku (rok śmierci Flamela) miał do niej dołączyć.
Z biegiem lat legenda o Flamelu stawała się coraz bardziej żywa. W 1747 roku zaczęły krążyć pogłoski, że Flamel spotkał się z ambasadorem Francji w Turcji, hrabią Desalleurs, po swojej śmierci w 1754 roku. Wkrótce potem, w 1761 roku, w operze zauważono go w towarzystwie żony oraz dziecka. Takie historie tylko napędzały fantazję ludzi, a wierzono, że alchemik nadal żył, dowodząc tym samym skuteczności swojej alchemicznej wiedzy.
Odrzucenie legendy o Nicolasie Flamelu przez Étienne’a-François Villaina
W 1758 roku, Étienne-François Villain, opat i historyk, opublikował obszerne opracowanie dotyczące historii parafii Saint-Jacques-de-la-Boucherie, w którym odrzucił wszelkie opowieści o Nicolasie Flamelu. Według niego, plotki o bogactwie Flamela były mocno przesadzone, a same historie o alchemicznych sukcesach były jedynie mitami.
Villain stanął w opozycji do Nicolasa Lengleta Du Fresnoya, który w swoim dziele Histoire de la philosophie hermétique (1742) nie tylko podtrzymał legendę o Flamelu, ale wręcz twierdził, że jego darowizny były większe niż te składane przez królów i książąt, co miało dowodzić rzeczywistego majątku i wpływów tego alchemika: „[Darowizny Flamela były] większe niż te, które składali sami królowie i książęta.”
Mimo wszystko, Étienne-François Villain nie pozostał bez krytyki. W odpowiedzi na jego opracowanie, Antoine-Joseph Pernety, były benedyktyn, który sam był związany z hermetyzmem, zaatakował Villaina za to, że próbował obalić popularną legendę na temat Flamela.
Pernety opublikował swoje ostre uwagi, gdzie oburzał się na metodologię Villaina. W odpowiedzi na ten atak, Étienne-François Villain opublikował w 1761 roku kolejne, bardziej szczegółowe studium, w którym jeszcze raz przedstawiał swoje stanowisko podkreślając, że nie było żadnych dowodów na to, że Flamel rzeczywiście odkrył tajemnice alchemiczne. Villain argumentował, że nie mógł być on w żadnym przypadku hermetycznym filozofem.
Pernety, mimo swojej krytyki, nie potrafił jednak obalić argumentów historycznych przedstawionych przez Villaina, który w swojej pracy starał się przywrócić bardziej realistyczny obraz Flamela jako człowieka, który zyskał popularność dzięki różnym mistyfikacjom, a nie dzięki rzeczywistym osiągnięciom alchemicznym.
Legenda o Nicolasie Flamelu stała się jednym z wielu mitów XVIII wieku, które łączyły w sobie tajemnice, fałszywe przekonania i nieoczywiste interpretacje. Choć postać ta nie była alchemikiem o nieśmiertelności, jego historia wciąż pozostaje jednym z bardziej intrygujących przykładów, jak wielką rolę w kształtowaniu przekonań o alchemii odgrywały przekazy i opowieści, które nie zawsze miały oparcie w faktach. Z kolei kontrowersje między Villainem a Pernetym ukazują, jak różne spojrzenia na tę legendę mogły współistnieć w obrębie intelektualnej debaty XVIII wieku.
Alchemia i zmiana postrzegania Flamela w XIX wieku
Pod koniec XVIII wieku, wraz z rozwojem nowoczesnej chemii, alchemia zaczęła tracić swoje miejsce w nauce. Wkrótce stała się nauką, która nie miała już większego uznania, a jej praktykowanie zaczęło stopniowo zanikać. W XIX wieku, zwłaszcza w okresie romantyzmu, alchemik stał się postacią symboliczną – niezrozumianym i skazanym na zagładę wizjonerem, którego działania były postrzegane jako heroiczne, choć bezowocne. W tym kontekście szczególne miejsce zajmował Nicolas Flamel, który stał się jednym z najbardziej rozpoznawalnych symboli alchemii.
Na przykład w 1828 roku młody Gérard de Nerval napisał sztukę zatytułowaną Nicolas Flamel, w której po raz kolejny przywołana została postać tego alchemika. Z kolei Alexandre Dumas w 1856 roku stworzył dramat La Tour Saint-Jacques, w którym również pojawił się Flamel jako jeden z głównych bohaterów. Z kolei Victor Hugo w swojej powieści Notre-Dame de Paris (1831) uczynił Frollo, archidiakona i alchemika, postacią, która medytuje nad hieroglifami na Cimetière des Innocents, nawiązując do wpływu, jaki alchemia wywarła na jego postać.
Flamel jako bohater i postać mityczna
W 1842 roku Nicolas Flamel stał się bohaterem opowieści fantastycznej, zatytułowanej Souffleur, którą opublikował Amans-Alexis Monteil w swoim dziele Histoire de Français des divers états, aux cinq derniers siècles. W tej opowieści Flamel, znany ze swoich alchemicznych poszukiwań, stał się częścią szerszej narracji, w której historia alchemii splatała się z elementami literackimi i fantastycznymi.
Jednak to, co miało stać się jednym z ważniejszych elementów związanych z jego legendą, miało miejsce dzięki pracom takich postaci jak Eliphas Levi, który był jednym z twórców okultyzmu. W swoim dziele Histoire de la magic napisał o Flamelu w sposób, który dodał mistycznego i ezoterycznego wymiaru do tej postaci.
Pisząc o nim, mówił o skarbie ukrytym pod wieżą Saint-Jacques-la-Boucherie, który rzekomo miał zawierać m.in. oryginalną kopię Księgi Abrahama Żyda. Zgodnie z wierzeniami Levi’ego, skarb ten miał zawierać nie tylko pisma Flamela, ale także próbki proszku projekcyjnego, który pozwalałby zamienić oceany w złoto, pod warunkiem, że byłyby one zbudowane z rtęci. To podejście do postaci Flamela wpisywało się w nurt ezoteryczny, który wciąż przyciągał uwagę nie tylko uczonych, ale także tych, którzy byli przekonani o istnieniu tajemnych nauk.
Flamel w XX wieku i współczesne kontrowersje
Prace okultystów i hermetyków, takich jak Albert Poisson, Fulcanelli, Eugène Canseliet czy Serge Hutin, kontynuowały mitologizowanie Flamela. Ci autorzy odrzucili tezy, które wysuwał Étienne-François Villain, który w XVIII wieku próbował zdyskredytować legendę o Flamelu. Zamiast tego twierdzili, że Flamel rzeczywiście był alchemikiem, który poznał tajemnice kamienia filozoficznego i nieśmiertelności. Jako część tej tradycji, Nicolas Flamel znalazł się również w szeregu grands maîtres du Prieuré de Sion oraz w Aktach Sekretów Henri Lobineau.
W 1975 roku w Bibliothèque nationale w Paryżu odkryto plik dokumentów zatytułowany Les Dossiers Secrets, w którym pojawiło się również nazwisko Flamela. W tych tajnych aktach utrzymywano, że Flamel był Wielkim Mistrzem Klasztoru Syjonu w latach 1398–1418. Wkrótce jednak okazało się, że dokumenty te były falsyfikatem stworzonym przez Pierre’a Plantarda w XX wieku. Mimo to ta historia stała się inspiracją dla popularnego powieściopisarza Dana Browna, który wykorzystał ją w swoim bestsellerze Kod Leonarda da Vinci.
W 1929 roku legenda Flamela znalazła swoje miejsce w nurcie surrealizmu. André Breton, jeden z czołowych przedstawicieli tego ruchu, w swoim Drugim manifeście surrealizmu odwołał się do postaci Flamela, traktując ją jako symbol alchemicznych poszukiwań i dążenia do wyzwolenia wyobraźni. Porównywał poszukiwania Flamela do dążeń surrealistów, widząc analogię między ich badaniami a alchemią. W szczególności, kamień filozoficzny stał się w jego oczach symbolem triumfu wyobraźni nad rzeczywistością.
Odrzucenie mitu o Flamelu przez historyków
Mimo wpływu legendy o Nicolasie Flamelu na literaturę, sztukę i okultyzm, w XX wieku pojawiły się również prace naukowe, które całkowicie odrzucały mit otaczający tego alchemika. Lynn Thorndike, historyk średniowiecza, w swoich badaniach z 1941 roku całkowicie obalił teorię, że Flamel mógł być autentycznym alchemikiem, a jego osiągnięcia alchemiczne były jedynie wytworem legendy. To stanowisko zostało podjęte również przez innych historyków, takich jak Claude Gagnon, Robert Halleux czy Didier Kahn.
Jednym z najpełniejszych opracowań na temat historii Flamela jest książka Nigela Wilkinsa z 1993 roku zatytułowana Nicolas Flamel, des livres et de l’or, która przedstawia fascynującą opowieść o tym, jak legenda tego alchemika rozwijała się przez wieki.
Dziś Nicolas Flamel jest postacią, która nadal cieszy się dużym zainteresowaniem, szczególnie wśród osób zajmujących się ezoteryką i okultyzmem, ale także w popkulturze. Jego imię pojawia się w literaturze, komiksach, grach wideo i filmach, wciąż będąc symbolem tajemnicy i mistycyzmu. Choć współczesne badania jednoznacznie odrzucają wiele z mitów związanych z jego postacią, to jego legenda wciąż żyje w różnych formach, wciąż inspirując kolejne pokolenia twórców i poszukiwaczy
KF
