Czy wiesz, kim – zgodnie z pradawnymi podaniami – był Liczyrzepa, postać z karkonoskich legend?
Liczyrzepa, znany również jako Karkonosz, Duch Gór, Rzepiór czy Rzepolicz, był postacią pochodzącą z karkonoskich legend. Jego dzieje sięgają średniowiecza i wierzeń pogańskich plemion zamieszkujących te tereny. Pamięć o tej postaci nie zniknęła wraz z wprowadzeniem chrześcijaństwa. Liczyrzepa występuje nie tylko w podaniach polskich, ale również czeskich i niemieckich. Karkonosz był opiekunem i strażnikiem tamtejszych gór i lasów.
Geneza postaci Liczyrzepy – pogański Duch Gór Karkonoszy
Duch Gór był związany z pogańskimi wierzeniami ludów zamieszkujących obszar Karkonoszy. Obok Świętowita w tym regionie pełnił bardzo znaczącą rolę. Pierwotnie przedstawiany był jako postać pejoratywna – był ucieleśnieniem demona czy złego ducha.
Pierwsze znane przedstawienie Liczyrzepy można odnaleźć na mapie Martina Helwiga, śląskiego kartografa, która została wydana w 1561 roku. Karkonosz przedstawiony jest na niej z profilu jako gryf albo jeleń stojący na tylnych kopytach. Posiada duże poroże, ogon, a w przednich łapach trzyma pionowo stojący kij.
Wraz z wprowadzeniem chrześcijaństwa próbowano wytępić z tradycji oddawanie czci tym bóstwom. Z tego względu w 1681 roku na szczycie Śnieżki została wzniesiona kaplica św. Wita. Po stronie czeskiej natomiast odprawiano egzorcyzmy Ducha Gór u źródła Łaby. Miejsce to nie było przypadkowe, bowiem to właśnie z tą rzeką mocno związany był kult Karkonosza.
Mimo tych działań postać ta dalej była obecna w tamtejszych wierzeniach. W XVII wieku przeszła jednak pewną metamorfozę – Duch Gór przestał być już demonem, a stał się obrońcą i strażnikiem gór. Zaczęto przedstawiać go jako starszego mężczyznę z długą brodą i laską.
Skąd wzięła się nazwa Liczyrzepa (Rübezahl)?
Zgodnie z legendą, pewnego razu Duch Gór zakochał się w pięknej księżniczce. Uwięził ją w swojej górskiej siedzibie, ale chciał ją uszczęśliwić. Gdy zapytała o jej ulubione jedzenie, odpowiedziała z przekąsem, że lubi rzepy. Duch Gór poszedł więc na pole i zasadził ogromne połacie rzepy, by ją zadowolić. Kiedy jednak księżniczka zaczęła go wyśmiewać, kazała mu policzyć wszystkie rzepy i uciekła, gdy ten był zajęty liczeniem. By zakpić i dokuczyć bożkowi, zaczęto przezywać go Liczyrzepą. Jednak legenda ta została wymyślona, by wytłumaczyć już istniejącą nazwę.
Pierwotnie nazwa Liczyrzepa powstała ona przez próbę tłumaczenia niemieckiej nazwy Rübezahl. Jednak najprawdopodobniej została ona źle zinterpretowana i wcale nie mamy tu do czynienia z Rübe (rzepa, burak) i zählen (liczyć), lecz prawdopodobnie z Rabe (kruk) i Zabel (diabeł) albo Zagel (chwost, ogon).
Po czeskiej stronie postać ta głównie nazywana jest Karkonosz – Krakonoš lub Krkonoš.
Legendy o Liczyrzepie i jego mocach
Oprócz legendy, która tłumaczy pochodzenie nazwy „Liczyrzepa”, powstało wiele innych opowieści z Duchem Gór w roli głównej.
Jedna z nich opowiada o tym, jak stworzył Błędne Skały. Według niej w miejscu dzisiejszych Błędnych Skał znajdowała się potężna góra. Była ona miejscem kultu dla mieszkańców okolicznych wsi. Podczas jednego z obrzędów Duch Gór postanowił dołączyć do ludzi, ci jednak go nie rozpoznali, poza kapłanem. Ten jednak zadrwił z Karkonosza i powiedział, że lud nie odda mu czci, ponieważ nie wierzy już w jego moc. Zgromadzony lud poparł duchownego. Liczyrzepa wpadł w szał i rozpętał na szczycie ogromną burzę. Góra zatrzęsła się, skały zaczęły pękać, a w ziemi rozwarły się liczne szczeliny.
Inna legenda mówi o tym, jak Liczyrzepa wyznaczył dwanaście skrzatów do pilnowania dóbr w postaci szlachetnych kamieni, które zesłał na te ziemie. Każdy z nich był odpowiedzialny za pilnowanie jednego z nich – były to między innymi agat, ametyst czy piryt. W kolejnej baśni Liczyrzepa karze zuchwałych Czechów, którzy ośmielili się z niego drwić. By pokazać swoją potęgę, zmienia ich głowy w krowie łby.
W zależności po której stronie granicy jesteśmy Duch Gór charakteryzuje się różnymi obliczami. W tradycji polskiej Liczyrzep jest przedstawiany jako groźny i tajemniczy. Karze ludzi za ich pychę i brak poszanowania dla przyrody. W Czechach skolei jest dobrotliwym duchem, ludowym bohaterem i obrońcą prostego ludu. Pomaga biednym, karze złych panów i chciwych kupców. W legendach Niemieckich potrafi być dobroduszny i hojny, ale też mściwy i złośliwy, gdy ktoś go rozgniewa lub nie okaże mu szacunku.
Liczyrzepa a Gandalf – inspiracja Tolkiena
Nie jest to już legenda, lecz autentyczna historia związana z postacią Ducha Gór. Karkonoski bożek stał się bowiem pierwowzorem dla słynnego Gandalfa z powieści Hobbit, czyli tam i z powrotem oraz trylogii Władca Pierścieni autorstwa J.R.R. Tolkiena.
Na przełomie lat 20. i 30. XX wieku Tolkien miał natrafić na pocztówkę autorstwa Josefa Mandelera pt. Der Berggeist. Przedstawiała ona Ducha Gór w postaci starszego mężczyzny z długą siwą brodą i spiczastą czapką. Mężczyzna siedzi na kamieniu nad strumieniem i karmi jelonka. W tle widać masywy górskie. Na odwrocie znalezionej pocztówki Tolkien napisał: “The origin of Gandalf.”
Liczyrzep w dzisiejszych Karkonoszach
Współczesny Liczyrzepa, dawniej postrach wędrowców i nieprzenikniony Duch Gór, dziś zajmuje szczególne miejsce w krajobrazie kulturowym Karkonoszy. Jego dawne, mitologiczne oblicze przekształciło się w symbol regionu – figurę, która łączy to, co lokalne, z tym, co wspólne dla pogranicza polsko-czesko-niemieckiego. Z mrocznego strażnika przyrody stał się patronem górskiego dziedzictwa i ekologicznej wrażliwości.
W turystyce karkonoskiej Liczyrzepa pełni dziś rolę swoistego przewodnika – jego wizerunek wita podróżnych w schroniskach, na tablicach szlaków i pamiątkach. Karkonosz doczekał się również wielu pomników stawianych ku jego pamięci nie tylko w Polsce ale również w Czechach czy Niemczech. Jego wizerunek coraz częściej przybiera postać sędziwego wędrowcy jednak niekiedy dalej przedstawiany jest jako legendarny gryf czy jeleń stojący na tylnych kopytach.
W 2011 roku w Karpaczu została otwarta interaktywna wystawa poświęcona postaci Ducha Gór i lokalnym legendą. Otwarcie tego miejsca jest najlepszym przykładem na to, że mimo upływającego czasu miejscowe podania i legendarny Duch Gór mają dalej silne oddziaływanie na lokalnych mieszkańców, którzy dalej chcą kultywować tradycje.
Źródła
- Błędne Skały w Sudetach i legenda o ich powstaniu, Nasze Szlaki, autor: Michał Baranowski [dostęp: 06.11.2025].
- Balczarek Roman, Berggeist, Rzepiór, Liczyrzepa… Czyli czy Gandalf był Ślązakiem? Staramy się rozwiązać tę tajemnicę, Ślązag [dostęp: 06.11.2025].
- Hauptmann, Carl, Rübezahlbuch: Neue Geschichten vom alten Geist der Berge, Berlin: S. Fischer Verlag, 1916.
- Kolberg, Oskar, Materiały etnograficzne: Góry i pogórza tom 44, 1969 Poznań.
- Kopaliński Władysław, Słownik mitów i tradycji kultury.
- Legendy, Karkonoskie Tajemnice [dostęp: 06.11.2025].
- Rospond, Stanisław, Od Skarbnika do Liczyrzepki. Studium językowe o Rübezahlu, Rocznik Jeleniogórski, t. 2 (1964), s. 88–107.
Daria Lipowicz – fizjoterapeutka, studentka historii na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Na studia historyczne poszła z pasji do tego przedmiotu, którą zaszczepił jej nauczyciel w liceum. Interesuje się literaturą, filmem i teatrem. Lubi podróżować i aktywnie spędzać czas.
