10 najlepszych czołgów II wojny światowej

Najlepsze czołgi II wojny światowej – lista, dane techniczne, historia powstania i służby

II wojna światowa była idealnym środowiskiem dla rozwoju uzbrojenia. Jednym z typów broni, który w tym okresie najbardziej się rozwinął były czołgi. Główni członkowie Aliantów i państw Osi opracowali różne modele tych maszyn, z różnymi rezultatami. Jakie były zatem najlepsze czołgi II wojny światowej?

Krótka historia czołgów od I wojny do 1939

Czołgi pojawiły się w trakcie I wojny światowej jako odpowiedź na impas wojny pozycyjnej. Były prymitywne, ale pozwalały pokonać trudny teren, zasieki i było odporne na ogień karabinów maszynowych. Były rozwiązaniem nowatorskim.

W okresie między wojennym prowadzone były intensywne badania i rozwijano nowe projekty. Każdy z krajów posiadających środki opracowywał własne projekty. Nawet Niemcy, ograniczeni przez Traktat Wersalski, potajemnie pracowali nad bronią pancerną. W latach 30. XX wieku czołgi stały się kluczowym elementem nowoczesnej armii. 1939 roku armie głównych mocarstw miały w swoich arsenałach czołgi różnego przeznaczenia, od lekkich do ciężkich.

I wojna światowa

Powstanie czołgów podczas I wojny światowej wynikało z sytuacji na froncie zachodnim. Francja i Wielka Brytania toczyły przeciwko Niemcom wojnę okopową. Żadna ze stron nie była w stanie poczynić znacznych postępów. Jakiekolwiek zmiany mogły zostać odwrócone w ciągu kilku tygodni lub miesięcy i żadna ze stron nie była w stanie przebić się przez linię obrony przeciwnika.

Pojawiło się wiele pomysłów po stronie francuskiej i brytyjskiej. Ostateczny pomysł na machinę mającą wspierać piechotę powstał z inspiracji amerykańskimi traktorami gąsienicowymi firmy Holt Manufacturing Company of Stockton.Na podstawie podwozia tych traktorów zaczęto opracowywać  pierwsze prototypy.

Pierwszym udanym czołgiem był brytyjski Little Willy. Zaprojektowany został w 1915 roku przez Williama Trittona. Była to jednak prosta konstrukcja w porównaniu do późniejszych czołgów tej wojny. Był on praktycznie stalową skrzynią na podwodziu traktora Holta z gniazdami na karabiny maszynowe.

Dalszy rozwój doprowadził do powstania mniej lub bardziej udanych konstrukcji. Brytyjczycy mieli dwa główne typy czołgów: średni czołg Mark A Whippet oraz całą serię czołgów ciężkich typu Mark. Francuzi posiadali lekkie czołgi Renault FT17 i mniej udane Saint-Chamond.

Na podstawie osiągnięć Brytyjczyków i Francuzów, Niemcy opracowali własny czołg ciężki – A7V. Jednak wyprodukowano tylko 20 sztuk, a sam czołg był bardzo źle zaprojektowany, choć był mocno opancerzony i uzbrojony.

Mimo tego, że to Brytyjczycy wynaleźli czołg, to francuski FT17 stał się podstawą dla późniejszych czołgów. Jako jedyny posiadał silnik umieszczony z tyłu, gdzie był lepiej chroniony. Posiadał też obracaną wieżę, co pozwalało na większy obszar ostrzału.

Okres międzywojenny

Po wojnie każdy kraj z wystarczająco silną ekonomią zaczął pracować nad nowymi projektami czołgów. Doprowadziło to do lepszego zdefiniowania klas czołgów na podstawie ich wagi. Po I wojnie światowej nie spodziewano się kolejnych znacznych zmian w wojnie, więc czołgi projektowano do zwalczania umocnień i wspierania piechoty podczas przebijania się przez linie okopów wroga.

Oprócz Wielkiej Brytanii i Francji czołgi zaczęły tworzyć także Czechosłowacja, Szwecja i USA, choć amerykanie, nastawieni na izolację polityczną, nie przykładali dużej uwagi w rozwój wojsk pancernych.

Nawet Niemcy, mimo ograniczeń postawionych przez traktat wersalski, opracowywali własne czołgi, początkowo ukrywając naturę swoich prac jako projekty nowych ciągników gąsienicowych a później przez umowę z ZSRR, gdzie wspólnie opracowywali uzbrojenie.

Czymś, co pomogło pozostałym krajom w sformowaniu własnych wojsk pancernych, a nawet w zaprojektowaniu własnych czołgów było rozpoczęcie produkcji serii czołgów Vickers E w Wielkiej Brytanii. Czołgi te produkowano wyłącznie na eksport. Zostały one kupione między innymi przez Chiny, Finlandię, ZSRR i Polskę. W Polsce posłużyły jako podstawa czołgu 7TP.

W Wielkiej Brytanii i ZSRR powstał też swego rodzaju trend na czołgi pościgowe z zawieszeniem Christiego, które pozwalało na osiąganie dużych prędkości, a w razie utraty gąsienic, na prowadzenie czołgu jak samochodu.

Czołgi w II wojnie światowej

II wojna światowa doprowadziła do ważnych zmian w sposobie budowania i użycia czołgów. Jak się okazało, ta wojna nie była taka sama, jak I wojna światowa. Postępy w innych dziedzinach (lotnictwo, artyleria, motoryzacja) sprawiły, że II wojna światowa była bardziej dynamiczna. Przez to, głównym wrogiem czołgów nie były umocnienia i piechota wroga, a inne czołgi.

Jako pierwsze przekonały się o tym Niemcy, podczas ataku na Francję w 1940 roku. Tam niemieckie czołgi starły się nie tylko z francuską bronią pancerną, ale także brytyjską. Szybko okazało się, że działa czołgów niemieckich były nieskuteczne przeciwko pancerzowi czołgów ciężkich aliantów. Rok później w ZSRR napotkali ten sam problem z sowieckimi czołgami ciężkimi KW oraz ich czołgami średnimi typu T-34.

To zmusiło siły niemieckie do zaadaptowania się. Tymczasowym rozwiązaniem były działa przeciwlotnicze kalibru 88 mm, które jako jedyne były w stanie przebić pancerz czołgów aliantów. Z czasem zaczęto montować lepsze działa i mocniejszy pancerz na istniejących czołgach, by dać im szansę na równą walkę z wrogiem.

Podobnie alianci zostali zmuszenia do zmodyfikowania lub zastąpienia swoich słabszych czołgów nowymi modelami. Szczególnie rozwój czołgów aliantów przyśpieszyło powstanie niemieckich Pz. Kpfw. V Panther i Pz. Kpfw. VI Tiger. Czołgi te były dobrze opancerzone i uzbrojone, w szczególności niemiecki Tygrys, na którym zamontowano działo na podstawie wcześniej wspomnianych dział przeciwlotniczych.

W rezultacie doszło do ciągłego wyścigu zbrojeniowego między Niemcami i aliantami. Jednak przez skupienie się na czołgach ciężkich, Niemcy zmarnowali zasoby przeznaczone do budowy broni pancernej i paliwo, którego nie mogli sami pozyskać. Tymczasem alianci produkowali prostsze i tańsze, ale bardzo skuteczne modele czołgów, które dało się zaadaptować do różnych ról.

Najlepsze czołgi II wojny światowej

Podczas II wojny światowej powstało wiele czołgów. Każdy z krajów biorących udział w boju podążał innymi założeniami technicznymi. W rezultacie każdy czołg był inny. Więc na pewno zastanawiacie się, które z tych machin wojennych były najlepsze? Co jednak decyduje o tym, który czołg należy do tych najlepszych?

Wybierając najlepsze czołgi z II wojny światowej, brałem pod uwagę ich skuteczność na polu walki, osiągi, skuteczność uzbrojenia i opancerzenia oraz niezawodność i zakres dostępnych modyfikacji i wersji. Idealny czołg powinien więc być dobrze opancerzony, silnie uzbrojony i szybki.

Jednak oczywiste jest, że próba stworzenia takiej maszyny skończyłaby się ciągłymi zmianami parametrów, których nie da się z balansować. Najlepszy czołg powinien więc być najbliżej osiągnięcia idealnego balansu. Zaraz przedstawię wam pierwsze 5 z 10 czołgów, o których będę dziś mówić w kolejności od tych najniżej do tego najwyżej na podium najlepszych czołgów II wojny światowej.

Miejsce 5. –  Pz.Kpfw. VI Tiger Ausf. E

Pz.Kpfw. VI Tiger Ausf. E był niemieckim czołgiem ciężkim z okresu II wojny światowej, który stał się ikoną niemieckiej broni pancernej. Tygrys zasłynął z poteżnego uzbrojenia i gubego pancerza, co czyniło go trudnym do zniszczenia dla wielu alianckich czołgów w tym czasie.

W Polsce, jak i wielu innych krajach, Tygrys zyskał sławę jako symbol niemieckiej potęgi pancernej. Jednocześnie był bardzo drogi w produkcji i eksploatacji, był również bardzo awaryjny.

Dane techniczne:

Typ: Czołg ciężki
Załoga: 5 (dowódca, celowniczy, ładowniczy, kierowca, pomocnik kierowcy-strzelec)
Masa bojowa: 57 000 kg
Wymiary: 8,45 m długości, 2,93 m wysokości, 3,7 m szerokości
Uzbrojenie: działo kalibru 88 mm i dwa karabiny kalibru 7,92 mm (jeden w kadłubie, drugi sprzężony z działem w wieży)
Zapas amunicji: 92 pociski do działa, 4800 sztuk amunicji do karabinów 7,92 mm
Pancerz: 25 – 100 mm grubości
Silnik:  12-cylindrowy silnik gaźnikowy Maybach HL 210 P45 w układzie V, o mocy 650 KM lub Maybach HL230 P45 o mocy 700 KM
Prędkość maksymalna: 38 km/h
Zasięg: 140 km
Pokonywanie przeszkód: brody wodne 1,2 m, ściany 0,8 m, rowy 2,3 m
Wyprodukowane: 1354

Historia powstania

Doświadczenia z działań wojennych we Francji w roku 1940 i później z wczesnych walk w ZSRR w 1941 roku dowiodły, że aktualne uzbrojenie czołgów niemieckich jest nieadekwatne przy spotkaniach z brytyjskimi czołgami ciężkimi Matilda, francuskimi średnimi S35 i ciężkimi B1 oraz sowieckimi czołgami średnimi T-34 i ciężkimi serii KW.

Niemcy rozpoczęli więc proces przezbrajania istniejących czołgów w lepsze działa. Początkowo, by zwalczać T-34, opracowano Pantery, które były silnie uzbrojone i opancerzone. Prace nad czołgiem ciężkim były jednak kontynuowane.

Podczas walk we Francji i ZSRR, szczególnie skuteczną bronią przeciwko najlepszym pojazdom aliantów tamtych okresów było działo przeciwlotnicze kalibru 88 mm. Pancerz przedni tych czołgów nie stanowił dla pocisków tego działa żadnych problemów. Postanowiono więc, że przyszły czołg będzie uzbrojony w działo czołgowe takiego kalibru.

Pierwsze prototypy powstały jeszcze przed inwazją na ZSRR. Były to VK 3001 (H) i VK 3001 (P), zaprojektowane odpowiednio przez firmę Henshel-Wegmann i Ferdinanda Porsche. Jednak w maju 1941 roku pojawiły się nowe założenia techniczne, a prototypy miały zostać wykonane na urodziny Hitlera 20 kwietnia następnego roku.

Nowe prototypy oznaczono VK 4501 (H) i VK 4501 (P). Brały one najlepsze elementy swoich poprzedników i stosowały się do nowych wymagań. Oba czołgi były gotowe na urodziny wodza III Rzeszy, z produkcją VK 4501 (P) rozpoczętą jeszcze przed ogłoszeniem rezultatów testów. Na nieszczęście Porsche, prototyp Henshela okazał się lepszy.

Produkcja czołgów VK 4501 (H), oznaczonych jako Pz.Kpfw. VI Tiger Ausf. H1 (później zmienione na E), ruszyła w połowie 1942 roku. Tymczasem dwa wyprodukowane VK 4501 (P) były używane wraz z Tygrysami Henshela, pod oznaczeniem Tiger (P). Podwozi pozostałych użyto do stworzenia niszczycieli czołgów typu Elefant.

Wejście do służby

Tygrys miał bardzo silne uzbrojenie, zdolne przebić pancerz każdego czołgu aliantów z dystansu około kilometra. Jego pancerz był bardzo ciężki do przebicia. Układ napędowy Tygrysa pozwalał mu na osiąganie dość dużych prędkości jak na jego wagę. Jednak palił przez to bardzo dużo paliwa, którego Niemcy nie mogli z łatwością pozyskać.

Mimo jego wysokiej skuteczności i postrachu, jaki siał przez całą wojnę, czołg ten był jednak wadliwy, nie tylko pod względem technicznym. Tygrys był strasznie drogi, a czas jego produkcji był bardzo długi (800 000 Reichmarek i 300 000 roboczogodzin!). Dodatkowo produkowany był tylko przez Henshel, z kilkoma firmami produkującymi potrzebne komponenty. Oznaczało to, że proces wprowadzania czołgu do służby był bardzo długi.

Tymczasem w boju okazało się, że układ napędowy, który musiał dać 57 tonom (!) stali prędkość 38 km/h, ledwo dawał radę. Przez to, nieumiejętna obsługa lub niesprzyjający teren mogły łatwo doprowadzić do poważnego uszkodzenia. Dodatkowym problemem dla załóg było to, że uszkodzeń tych nie dało się naprawić w warsztacie polowym. Uszkodzona część musiała zostać wymontowana i wysłana do Niemiec.

Stało się tak już podczas ich debiutu 29 sierpnia 1942 roku. Pluton czołgów z 502. dywizji czołgów ciężkich, uzbrojony w 4 Tygrysy ruszył do boju w pobliżu wsi Mga. Co prawda pojawienie się nowego czołgu zmusiło sowietów do ucieczki, nie oznaczało to, że zaprzestali ostrzału, by razić nim piechotę asystującą Tygrysom. Jednak poza czołgiem dowódcy plutonu, każdy Tygrys doznał awarii układu napędowego. Kontynuowany ostrzał sowietów utrudniał odzyskanie uszkodzonych maszyn.

Według Bryana Paretta, w jego książce zatytułowanej The Tiger Tank, lepszy pokaz siły tych czołgów miał miejsce 12 stycznia 1943, gdy niemiecka dywizja piechoty została zaatakowana przez około 24 czołgi T-34. Cztery Tygrysy zostały wysłane, by wesprzeć dywizję. W walce pancernej, do której doszło, sowieci stracili połowę swoich czołgów, nawet nie uszkadzając żadnego z Tygrysów. Przeciwko aliantom zachodnim Tygrysów użyto po raz pierwszy w Afryce Północnej, gdzie były równie skuteczne.

Utrata przewagi

W latach 1942-43, sowieci zdobyli Tygrysa i rozpoczęli nad nim badania. W ich wyniku rozpoczął się proces przezbrajania T-34 w działa kalibru 85 mm i wzmacniania ich pancerza. To dało czołgom bardziej równe szanse w walce z Tygrysami. Dodatkowo ruszyła produkcja czołgów ciężkich IS-2, zdolnych przetrwać kilka trafień z dział Tygrysów, a z pomocą własnych dział 122 mm, była w stanie skutecznie zwalczać ciężkie czołgi Niemców.

Tymczasem alianci zachodni zdobyli własnego Tygrysa podczas walk w Afryce Północnej 21 kwietnia 1943. Podczas starcia między oddziałem czołgów niemieckich składających się z Tygrysa i kilku Panzerów III i IV a oddziałem brytyjskich Churchillów, jeden z czołgów brytyjskich trafił Tygrysa w pierścień wieży, blokując ją. Załoga opuściła czołg niezdolny do prowadzenia skutecznej walki. Tygrys ten, z numerem bocznym 131, znajduje się aktualnie w muzeum czołgów w Bovington.

Zdobycie Tygrysa i jego zbadanie także wymusiło proces przezbrajania czołgów i tworzenia nowych modeli. Shermany M4 uzbrajano w działa 76 mm. Powstawały niszczyciele czołgów uzbrojone w te same działa, a z czasem uzbrajano je w działa 90 mm, które były śmiertelnym zagrożeniem dla Tygrysów.

W miarę rozwoju uzbrojenia aliantów Tygrysy straciły przewagę nad wrogiem i stały się jedynie studnią bez dna dla materiałów, pieniędzy i paliwa, których Rzesza nie posiadała już tak wiele. Mimo to Tygrys był postrachem załóg czołgów aliantów do końca wojny. Mimo swoich wad zasługuje on przynajmniej na najniższe miejsce pośród najlepszych czołgów II wojny światowej.

Miejsce 4. –  Pz.Kpfw. V Panther

Pz.Kpfw. V Panther był niemieckim czołgiem średnim z okredu II wojny światowej, który był jednym z najbardziej zaawansowanych technicznie pojazdów pancernych swojej epoki. Został zaprojektowany jako odpowiedź na rosyjski czołg T-34 i miał lepsze właściwości pancerne i uzbrojenie niż większość alianckich czołgów średnich. Był bardziej skomplikowany i droższy w produkcji niż wcześniejsze modele, ale zalety na polu bitwy czyniły go jednym z najskuteczniejszych czołgów II wojny światowej.

Dane techniczne:

Typ: Czołg średni
Załoga: 5 (dowódca, celowniczy, ładowniczy, kierowca, pomocnik kierowcy-strzelec)
Masa bojowa: zależy od wersji; 43 000 kg w wersji D
Wymiary: 8,86 m długości, 2,95 m wysokości, 3,4 m szerokości
Uzbrojenie: działo kalibru 75 mm i dwa karabiny kalibru 7,92 mm (jeden w kadłubie, drugi sprzężony z działem w wieży)
Zapas amunicji: 79 pocisków do działa (75 mm), 5100 sztuk amunicji do karabinów kalibru 7,92 mm
Pancerz: zależy od wersji; 16 – 100 mm grubości w wersji D
Silnik: zależy od wersji; 12-cylindrowy silnik benzynowy Maybach HL 230 P30 w układzie V, o mocy 700 KM dla wersji D
Prędkość maksymalna: 46 km/h
Zasięg: 200 km
Pokonywanie przeszkód: brody wodne 1,9 m, ściany 0,9 m, rowy 2,45 m
Wyprodukowane: około 6000 we wszystkich wersjach

Historia

Jak wspomniałem wcześniej, Pz.Kpfw. V Panther powstał w celu zwalczania sowieckich T-34. Ich produkcja rozpoczęła się w grudniu 1942 roku. Pierwsza wersja czołgów poprzedzających pełną produkcję, początkowo nazwana jako Ausf. A, co później zmieniono na Ausf. D.

Czołg ten miał bardzo dobry pancerz i skuteczne działo, ale miał on wiele problemów z układem napędowym. Problemy te zostały usunięte w nowej wersji Ausf. A. Wersja Ausf. B nigdy nie została wprowadzona do produkcji. Używałaby ona skrzyni biegów Maybach-Olvar zamiast specjalnie zaprojektowanej dla Pantery skrzyni biegów ZFAK 7-200. To jednak nie dało pozytywnych wyników.

Informacje o wersji Ausf. C praktycznie nie istnieją, więc uznaje się, że dostała inne oznaczenie. Ostatnia wersja – Ausf. G, miała nowy układ napędowy, silniejszy pancerz i kilka drobnych poprawek.

Pantery, po wprowadzeniu poprawek i lepszych wersji, pokazały znaczną skuteczność przeciwko nie tylko T-34, ale też innym czołgom aliantów. Dopiero wprowadzenie wcześniej opisanych zmian i nowych czołgów po stronie aliantów odebrało im przewagę.

Czołgi te służyły do końca wojny, a na ich podstawie stworzono niszczyciel czołgów Jagdpanther. Planowano też nową wersję Ausf. E, ale nigdy jej nie wykonano. Po wojnie były tymczasowo używane przez Francję, puki nie rozkręciła swojego przemysłu zbrojeniowego po pokonaniu okupanta.

Był to jeden z najlepszych czołgów średnich III Rzeszy. Jednak przez duże koszty produkcji i wczesne problemy techniczne zdecydowałem wstawić go na 4. miejsce.

Miejsce 3. –  Pz.Kpfw. IV

Pz.Kpfw. IV  był niemieckim czołgiem średnim opracowanym w latach 30 XX wieku. Używany od napaści na Polskę do końca II wojny światowej. Początkowo zaprojektowany do wsparcia piechoty i likwidacji celów miękkich, po kolejnych zmianach został przystosowany do walki czołg konta czołg. Równowaga siły ognia, ochrony i mobilności uczyniła z niego jeden z najbardziej wszechstronnych czołgów II wojny światowej.

Dane techniczne:

Typ: Czołg średni
Załoga: 5 (dowódca, celowniczy, ładowniczy, kierowca, strzelec-radiotelegrafista)
Masa bojowa: zależy od wersji; 18 400 kg w wersji A
Wymiary: zależy od wersji; 5,6 m długości, 2,65 m wysokości, 2,9 m szerokości, (dla wersji A)
Uzbrojenie: zależy od wersji; działo krótkie kalibru 75 mm dla wersji A i dwa karabiny kalibru 7,92 mm (jeden w kadłubie, drugi sprzężony z działem w wieży)
Zapas amunicji:, zależy od wersji, 122 pociski do działa w wersji A, 3000 sztuk amunicji do karabinów kalibru 7,92 mm
Pancerz: zależy od wersji; 5 – 15 mm grubości w wersji A
Silnik: zależy od wersji; 12-cylindrowy silnik benzynowy Maybach HL 108 TR w układzie V, o mocy 230 KM dla wersji A
Prędkość maksymalna: zależy od wersji; 32 km/h dla wersji A
Zasięg: zależy od wersji; 150 km dla wersji A
Pokonywanie przeszkód: zależy od wersji; brody wodne 0,8 m, ściany 0,6 m, rowy 2,2 m dla wersji A
Wyprodukowane: około 8500 we wszystkich wersjach

Powstanie czołgu i pierwsze starcia

Panzer IV powstał po odrzuceniu przez III Rzeszę postanowień traktatu wersalskiego, dzięki czemu nie musieli już ukrywać projektów wojskowych wcześniej przez niego zakazanych. Rozwój czołgu rozpoczął się w 1935 roku. Panzer IV miał być główną bronią wojsk pancernych III Rzeszy. Jego działo było idealne do wspierania piechoty, a pancerz skutecznie chronił go przed najbardziej popularnym wówczas kalibrem dział czołgowych i przeciwpancernych, czyli 37 mm.

Produkcja pierwszej wersji czołgu (Ausf. A) trwałą od 1937 do 1938 roku. W kwietniu 1938 roku powstała wersja Ausf. B, która otrzymała nowy układ napędowy, grubszy pancerz przedni kadłuba oraz kilka mniejszych zmian, m.in. usunięcie gniazda karabinu w kadłubie i zastąpienie go wizjerem i otworem strzelniczym dla pistoletu. Produkowano go do września tego roku.

Wersja Ausf. C produkowana od września 1938 do sierpnia 1939 roku wprowadzała kolejne drobne zmiany do czołgu. Do rozpoczęcia II wojny światowej, Niemcy miały jedynie 211 czołgów wszystkich dostępnych wersji. Jednak wojska pancerne III Rzeszy były wtedy zdominowane przez dość przestarzałego Panzera II, za którym w ilości znajdował się nowszy Pazner III.

Panzery IV zostały użyte po raz pierwszy podczas inwazji na Polskę we wrześniu 1939 roku. W walce z polskimi tankietkami, działami przeciwpancernymi i nielicznymi czołgami Panzery II padały często ich ofiarami. Panzery III radziły sobie lepiej, ale nie tak dobrze, jak Panzery IV, których działa z łatwością niszczyły umocnienia i czołgi obrońców, a pancerz sprawiał, że były ciężkie do zniszczenia. Było ich jednak za mało, by przyśpieszyć postęp walk w Polsce.

Dalsze walki i pierwsze znaczne modyfikacje

W październiku ruszyła produkcja wersji Ausf. D i trwała do maja 1941 roku. W tej wersji karabin maszynowy został ponownie zamontowany w kadłubie, a pancerz boczny i tylny pogrubiono. Czołgi tej wersji produkowane w późniejszym okresie produkcji otrzymały dodatkowy pancerz przedni. W późniejszych latach czołgi tej wersji przezbrajano w dłuższe działa kalibru 75 mm w celach szkoleniowych.

Wraz z wcześniejszymi wersjami zostały użyte podczas agresji na Danię, Norwegię, kraje Beneluksu i Francję. We Francji starły się jednak z brytyjskimi czołgami ciężkimi oraz francuskimi czołgami średnimi i ciężkimi. Ich mocny pancerz przedni sprawiał, że krótkolufowe działa 75 mm nie dawały rady. Wymuszało to użycie dział z większą szansa przebicia, takich jak wcześniej wspomnianych dział kalibru 88 mm.

Rozpoczęto poszukiwania rozwiązania tego problemu. Tymczasem powstała wersja Ausf. E produkowana od września 1940 do kwietnia 1941 roku. Ta wersja wprowadziła kilka zmian w konstrukcji kopuły dowódcy i wzmocniony pancerz. Nie posiadała jednak zmian w uzbrojeniu.

Do znacznych zmian zaczęło dochodzić w wersji Ausf. F, po inwazji na ZSRR. Wersja ta była produkowana od kwietnia 1941 do marca 1942 roku. Jedyne zmiany dotyczyły ponownie wzmocnienia pancerza oraz poprawienia ergonomii czołgu. Kilka czołgów wersji Ausf. F, później nazwanej F1, przezbrojono w długolufowe działa kalibru 75 mm. Tak zmodyfikowane czołgi oznaczono jako Ausf. F2.

Produkcja tej wersji trwała od marca do lipca 1942 roku. Z tym działem Panzery IV były w stanie lepiej zwalczać czołgi aliantów. Nie były one tak skuteczne, jak działa 88 mm Tygrysów czy chociażby, lepsze działa Panter, ale były one wystarczająco dobrą bronią, by wyrównać walkę między czołgami obu stron.

Dalszy rozwój

Następne wersje skupiały się na poprawieniu opancerzenia i ulepszeniu działa. Wersja Ausf. G budowana od maja 1942 do czerwca 1943 roku, posiadała kilka zmian usprawniających ergonomię czołgu oraz działo. Oprócz mocniejszego pancerza czołgi otrzymały także ekrany pancerne umieszczane na bokach czołgu oraz wokół wieży czołgu.

Miały one za zadanie doprowadzić do wczesnej detonacji lub spowolnienia pocisku, zanim dotarł do faktycznego pancerza czołgu. Technologia ta, choć znacznie zmodernizowana i stosująca inne metody do uzyskania tego efektu, jest stosowana do dzisiaj.

Wersja Ausf. H produkowana od kwietnia 1943 do lipca 1944 posiadały poprawiony układ napędowy. Pancerz został wzmocniony, osiągając największą grubość w całej serii – 80 mm. Ostatnia wersja serii, Ausf. J, utraciła elektryczny napęd wieży na korzyść dodatkowych zbiorników paliwa. Wersja ta była produkowana od czerwca 1944 do marca 1945 roku.

Czołgi te były świetne przez możliwości modyfikacji, jakie dawały. Używane były przez całą wojnę i szybko stały się trzonem wojsk pancernych III Rzeszy. Jednak pojawienie się Panter i Tygrysów szybko wypchnęło je z łask armii, spychając je do roli wspierającej.

Czołgi te w porównaniu do Panter i Tygrysów były tańsze i nie wymagały ogromnych ilości materiałów i czasu na wyprodukowanie. Gdyby nie skupienie się na rozwoju Panter i Tygrysów, ale na dalszym rozwoju Panzerów IV, Niemcy byłyby w znacznie lepszej sytuacji. Nie uratowałoby ich to od porażki, ale nieznacznie przedłużyłoby wojnę. Dlatego zasługują one na 3. miejsce pośród najlepszych czołgów II wojny światowej.

Miejsce 2. –  M4 Sherman

M4 Sherman był amerykańskim czołgiem średnim używanym w trakcie II wojny światowej. Był to jeden z najważniejszych i najbardziej masowo produkowanych czołgów. Były używane przez wojska amerykańskie, brytyjskie i inne siły alianckie. Czołgi te zyskały reputację solidnych i wszechstronnych, choć ich opancerzenie było słabsze niż w niektórych czołgach niemieckich.

Dane techniczne:

Typ: Czołg średni
Załoga: 5 (dowódca, celowniczy, ładowniczy, kierowca, pomocnik kierowcy-strzelec)
Masa bojowa: zależy od wersji; 30 190 kg w wersji podstawowej
Wymiary: 5,89 m długości (kadłub), 2,74 m wysokości, 2,62 m szerokości
Uzbrojenie: działo kalibru 75 mm, dwa karabiny kalibru 7,62 mm (jeden w kadłubie, drugi sprzężony z działem w wieży) i jeden karabin kalibru 12,7 mm na wieży do obrony przeciwlotniczej
Zapas amunicji: 97 pocisków do działa (75 mm), 4750 sztuk amunicji do karabinów kalibru 7,62 mm, 550 sztuk amunicji do karabinów kalibru 12,7 mm
Pancerz: zależy od wersji; 12 – 75 mm grubości w wersji podstawowej
Silnik: zależy od wersji; 9-cylindrowy silnik gwiazdowy Continental R-975 o mocy 400 KM
Prędkość maksymalna: 40-46 km/h na drodze, 25-30 km/h w terenie
Zasięg: 160-250 km
Pokonywanie przeszkód: brody wodne 0,9 – 1,1 m, ściany 0,6 m, rowy 2,1-2,5 m
Wyprodukowano: ponad 58 000

Wczesna historia

Amerykański czołg M4 Sherman powstał jako wersja rozwojowa czołgu M3 Lee. M3 Lee był dość dobrze opancerzony, ale głównym problemem było jego uzbrojenie. Miał on dwa działa: jedno, kalibru 37 mm, umieszczone w wieży czołgu, a drugie, kalibru 75 mm, umieszczone po prawej stronie kadłuba. To oczywiście ograniczało skuteczność bojową czołgu, zwłaszcza gdy działa 37 mm były praktycznie nieskuteczne przeciwko czołgom niemieckim w 1942 roku.

M4 posiadał więc tylko jedno działo kalibru 75 mm w wieży. Oprócz silnego uzbrojenia czołg posiadał też silniejszy pancerz. Był również dość szybki, a jego układ napędowy był łatwy do naprawy. Jedyną wadą był jego duży rozmiar i brak znacznego nachylenia pancerza, poza przodem kadłuba.

Amerykanie nie mieli jednak zaszczytu użyć czołgu bojowo jako pierwsi. Byli to Brytyjczycy, którzy dzięki amerykańskiemu aktowi Lend-Lease otrzymali w trakcie całej wojny ponad 15 000 Shermanów. 150 z nich użyli podczas II bitwy pod El Alamein w 1943 roku, gdzie zostały docenione nie tylko za swoją skuteczność, ale także ergonomię.

ZSRR także otrzymało Shermany przez akt Lend-Lease, jednak w znacznie mniejszych ilościach. Innymi użytkownikami tego czołgu były siły Wolnej Francji, siły polskie na zachodzie oraz wojska Republiki Chińskiej.

Czołg ten służył głównie w Afryce Północnej, Europie Zachodniej i na wyspach Pacyfiku. Stanowił on trzon wojsk pancernych aliantów zachodnich, wraz z brytyjskimi Cromwellami. Jednak pojawianie się nowszych wersji czołgów niemieckich oraz Tygrysa i Panter stanowiło dla tego czołgu duże zagrożenie. Tutaj wchodzi w grę jeden z najważniejszych aspektów tego czołgu.

Rozwój i dalsze losy

Choć M4 Sherman nie był najlepszym czołgiem II wojny światowej, zajmując jedynie 2. miejsce, jedna z jego cech sprawiła, że nie znajduje się on aż tak daleko w tyle za właścicielem 1. miejsca.

Nowe uzbrojenie wojsk pancernych III Rzeszy nie spowodowało u amerykanów panicznego projektowania nowego czołgu. Zamiast tego, projektanci skupili się na modyfikacji M4 Shermana, co nie było takie trudne, gdyż jego konstrukcja pozwalała na duży zakres modyfikacji. Już na początku produkcji istniało 6 wersji czołgu: M4, M4A1, M4A2, M4A3, M4A4 i M4A6. M4A5 było oznaczeniem kanadyjskiej wersji czołgu.

Wersje te różniły się grubością pancerza oraz użytymi silnikami. W zależności od potrzeb zaczęto też ulepszać ich uzbrojenie, pancerz, zawieszenie, układy elektryczne i polepszano ergonomię oraz upraszczano dalszą produkcję.

By wyrównać szanse Shermanów w starciu z Panterami czy nawet Tygrysami, niektóre czołgi wersji M4A1, M4A2 i M4A3 uzbrajano w działa 76 mm. Brytyjskim odpowiednikiem takiego czołgu był Sherman Firefly, uzbrojony w brytyjską 17-funtową armatę przeciwpancerną, która była bardzo skuteczna przeciwko Tygrysom. By lepiej wspierać piechotę, niektóre M4 i M4A3 otrzymały haubice kalibru 105 mm.

Najsilniej opancerzoną wersją czołgu była wersja M4A3E2 potocznie nazywany „Jumbo”. Powstała ona jako tymczasowy substytut czołgu ciężkiego. Jego pancerz sięgał grubości 150 mm. Jedyną wadą było zachowanie działa 75 mm, które jedynie w kilku przypadkach wymieniono na działo 76 mm.

Poza główną wersją bojową, czołgi M4 posłużyły jako podstawy różnych pojazdów specjalistycznych. Między innymi były to wozy techniczne, stawiacze mostów, pojazdy przeciwminowe czy mobilne wyrzutnie rakiet. Podobne konstrukcje tworzyli Brytyjczycy.

Czołgów tych używano do końca wojny. Po wojnie były oddawane i sprzedawane do państw NATO i krajów sprzymierzonych z USA oraz krajów Trzeciego Świata, których nie było stać na nowsze konstrukcje. Zostały użyte podczas wojny w Korei, kryzysu sueskiego czy też wojny irańsko-irackiej. Izrael stworzył własną wersję tego czołgu uzbrojoną w długolufowe działo kalibru 75 mm, a następnie 105 mm odpowiednio pod oznaczeniami M50 i M51, często nazywane jako Super Sherman lub Isherman (Israeli Sherman – Izraelski Sherman).

Miejsce 1. – T-34

T-34 był sowieckim czołgiem uważanym za kluczowy czynnik sukcesu ZSRR w czasie II wojny światowej. Był produkowany w dużych ilościach i stał się symbolem sowieckiej potęgi militarnej. Został zaprojektowany przez zespół z Charkowskiej Fabryki Lokomotyw. Był rewolucyjny ze względu na pochylony pancerz, który pomagał odbijać pociski i zwiększał jego efektywną grubość.

Dane techniczne (dla wersji T-34/76):

Typ: Czołg średni
Załoga: 4 (dowódca-celowniczy, ładowniczy, kierowca, strzelec-radiotelegrafista)
Masa bojowa: zależy od wersji; 26 800 kg w wersji podstawowej
Wymiary: 5,92 m długości, 2,41 m wysokości, 3 m szerokości
Uzbrojenie: działo kalibru 76,2 mm i dwa karabiny kalibru 7,62 mm (jeden w kadłubie, drugi sprzężony z działem w wieży)
Zapas amunicji: 77 pocisków do działa, 2898 sztuk amunicji do karabinów 7,62 mm
Pancerz: zależy od wersji; 13 – 45 mm (do 70 mm z ekranami pancernymi)
Silnik: 4-suwowy, 2-cylindrowy rzędowy silnik wysokoprężny W-2 w układzie V o mocy 400 KM
Prędkość maksymalna: 54 km/h
Zasięg: 300 km
Pokonywanie przeszkód: brody wodne 1,3 m, ściany 0,73 m, rowy 2,5 m
Wyprodukowano: około 90 000

Wczesna historia

Projekt T-34 powstał w Charkowie w maju 1938 roku. Przyjęto go do uzbrojenia Armii Czerwonej w 1939 roku, rok przed rozpoczęciem produkcji. Sama produkcja była bardzo wolna, z powodu problemów ze znalezieniem odpowiedniego typu opancerzenia, uzbrojenia i układu napędowego.

Dodatkowo produkcję spowalniały próby opóźnienia produkcji do czasu opracowania zmodernizowanej wersji czołgu oraz bardziej konserwatywni krytycy nowego czołgu, którzy woleli projekt czołgu piechoty T-50. Plan ten jednak nie wypalił, gdyż T-50 kosztował tyle, co T-34, ale był znacznie słabszy.

Pierwsze T-34 brały udział w bardzo wymagających próbach długodystansowych w trudnych warunkach atmosferycznych. Zostały też użyte w Finlandii, ale nie brały udziału w walkach. Zamiast tego testowano ich uzbrojenie na zdobytych bunkrach.

Prawdziwy test dla T-34 rozpoczął się po inwazji Niemiec na ZSRR w czerwcu 1941 roku. Wtedy T-34 okazał się bardzo skutecznym czołgiem. Jego działo kalibru 76,2 mm było w stanie przebić pancerz każdego czołgu niemieckiego.

Tymczasem jego własny pancerz był bardzo trudny do przebicia. Spowodowane to było jego silnym nachyleniem. Powodowało to, że by przebić pancerz, pocisk czołgów niemieckich musiał pokonać do dwóch razy więcej milimetrów pancerza. Dodatkowo ostry kąt nachylenia zwiększa szanse na odbicie się pocisku. Zmniejszało to także ilość zużytych materiałów i długość produkcji. Jego wadami była niska ergonomia, zawodność układu napędowego, który był jednak łatwy do naprawy i za krótki okres szkolenia załóg.

Czołgi te przyczyniły się więc do szybkiego procesu modyfikacji istniejących czołgów niemieckich i powstawania nowych typów. Niemcy korzystali też ze zdobytych T-34. Sowieci nie chcieli zostać w tyle i sami zaczęli modernizować T-34.

Spawany kadłub i wieżę zamieniono na odlewane. Działa wymieniano na wersję z dłuższymi lufami, wzmacniano pancerz, a dodatkowo wymieniano układ napędowy, by czołg pozostał szybki. Te zmiany pozwoliły też na ułatwienie i obniżenie kosztów produkcji, przez co czołgi te zaczęto produkować taśmowo, podobnie jak amerykańskie M4.

T-34/85

Po wprowadzeniu przez Niemców ulepszeń w czołgach średnich Pz. Kpfw. V Panther i czołgach ciężkich Pz. Kpfw. VI Tiger E w roku 1943, na przełomie lat 1943-1944 sowieci opracowali nową wersję T-34.

T-34/85 był uzbrojony w lepsze działo kalibru 85 mm. Jego pancerz wzmocniono do 90 mm w najgrubszych miejscach. Ulepszono też jego układ napędowy. Dzięki temu T-34 mógł nawiązać prawie równą walkę z czołgami niemieckimi.

Ponieważ cena czołgu tak bardzo nie wzrosła, a jego konstrukcja była wciąż prosta, T-34 był dalej produkowany taśmowo. T-34 służyły jako trzon wojsk pancernych Armii Czerwonej. Czołgi te były też używane przez państwa walczące pod dowództwem armii czerwonej takie jak Czechosłowacja i Polska.

T-34 były także używane przez kraje bloku wschodniego, Chiny, Korę Północną i kraje Trzeciego Świata. Były używane przeciwko czołgom amerykańskim i brytyjskim podczas wojny koreańskiej. Użyto ich także w wielu innych wojnach m.in.: wojnie w Wietnamie, podczas sowieckiej interwencji w Afganistanie i podczas wciąż trwającej od 2014 roku wojny domowej w Jemenie.

Ponieważ czołg był silnie uzbrojony, dobrze opancerzony i szybki, a przy tym tani i prosty w produkcji, można go śmiało uznać za najlepszy czołg II wojny światowej. Przez swoją rolę podczas II wojny światowej T-34 otrzymał kultowy status w kulturze masowej. Najbardziej jest znany z książki Janusza Przymanowskiego i jej ekranizacji telewizyjnej „Czterej pancerni i pies”, w której główni bohaterowie służą na T-34/85.

5 najlepszych czołgów końca II wojny światowej

Czołgi do tej kategorii wybrałem w ten sam sposób co w poprzedniej. Dzięki temu daję szansę pozostałym czołgom II wojny światowej, które weszły do służby za późno, by zabłysnąć jak poprzednie 5. Czołgów, które powstały pod koniec wojny, nie było jednak tak dużo i jeszcze mniej z nich użyto bojowo, więc poszerzyłem zakres poszukiwań na lata 1943-45.

Miejsce 5. – M24 Chaffee

M24 Chaffee był amerykańskim czołgiem lekkim używanym od 1944 roku. Charakteryzował się dobrą mobilnością i potężnym, jak na czołg lekki, uzbrojeniem. Armata kalibru 75 mm dawała mu przewagę nad wieloma innymi lekkimi czołgami tamtego okresu. Po wojnie był eksportowany do wielu krajów.

Dane techniczne:

Typ: Czołg lekki
Załoga: 5 (dowódca, celowniczy, ładowniczy, kierowca, pomocnik kierowcy-radiotelegrafista)
Masa bojowa: 16 387 kg
Wymiary: 5,47 m długości, 2,48 m wysokości, 2,98 m szerokości
Uzbrojenie: działo kalibru 75 mm, dwa karabiny kalibru 7,62 mm (jeden w kadłubie, drugi sprzężony z działem w wieży) i jeden karabin kalibru 12,7 mm na wieży do obrony przeciwlotniczej
Zapas amunicji: 48 pocisków do działa, 3750 sztuk amunicji do karabinów kalibru 7,62 mm, 550 sztuk amunicji do karabinów kalibru 12,7 mm
Pancerz: zależy od wersji; 9 – 25 mm grubości w wersji podstawowej
Silnik: zależy od wersji; zdwojony silnik gaźnikowy Cadillac Twin 44T24 o mocy 220 KM
Prędkość maksymalna: 56 km/h na drodze, 40 km/h w terenie
Zasięg: 160 km
Pokonywanie przeszkód: brody wodne 1 m, ściany 0,9 m, rowy 2,5 m
Wyprodukowano: 4731

Historia czołgu

M24 powstał w wyniku doświadczeń wojsk brytyjskich z czołgami lekkimi M3 i M5 Stuart, które otrzymali przez akt Lend-Lease. Mimo, że były bardzo mobilne, ich uzbrojenie nie stanowiło poważnego zagrożenia dla czołgów niemieckich. Początkowo planowano zamontować działo kalibru 75 mm na M5, ale jego rozmiar ograniczyłby miejsce na amunicję.

Amerykanie prace nad nowym czołgiem, pod wstępnym oznaczeniem T24, rozpoczęli w kwietniu 1943 roku. Pierwsze modele powstały październiku i po testach, produkcja ruszyła natychmiastowo. Jego działo zostało zaadaptowane z działa używanego w szturmowej wersji samolotu B-25. Nazwa Chaffee była używana przez Brytyjczyków, którzy także otrzymali te czołgi i przyjęła się w nazewnictwie amerykańskim.

Czołg ten, choć lekko opancerzony, były bardzo skuteczny przeciwko Panzerom III i IV. Na jego podstawie powstało też samobieżne działo przeciwlotnicze M19 i dwie samobieżne haubice M37 i M41. Planowano też stworzenie samobieżnego moździerza i działa przeciwlotniczego z lepszym uzbrojeniem, ale projekty te porzucono.

M24 służyły do końca wojny, podczas której walczyły w Europie Zachodniej. Po wojnie były sprzedawane do innych krajów. Zostały użyte bojowo w innych konfliktach, m.in. w wojnie koreańskiej, w Wietnamie oraz w Algierii. Może nie był on najlepszym czołgiem II wojny światowej, ale na pewno był najlepszym czołgiem lekkim.

Miejsce 4. – Pz.Kpfw. Tiger Ausf. B

Pz.Kpfw. Tiger Ausf. B był ciężkim czołgiem niemieckim, łączącym gruby pancerz Tygrysa z pochyłą konstrukcją Pantery. Był jednym z najpotężniejszych czołgów II wojny światowej pod względem siły ognia i ochrony pancerza. Jego wydajność była ograniczona ze względu na awarie mechaniczne i ogromne zużycie paliwa. Ze względu na jego rozmiary trudno było nim manewrować w miastach i lasach.

Dane techniczne:

Typ: Czołg ciężki
Załoga: 5 (dowódca, celowniczy, ładowniczy, kierowca, strzelec-radiotelegrafista)
Masa bojowa: 68 000 kg
Wymiary: 10,29 m długości, 3,09 m wysokości, 3,76 m szerokości
Uzbrojenie: działo kalibru 88 mm i dwa karabiny kalibru 7,92 mm
Zapas amunicji: 72 pociski do działa, 5850 sztuk amunicji do karabinów kalibru 7,92 mm
Pancerz: 40 – 180 mm grubości
Silnik: 12-cylindrowy silnik benzynowy Maybach HL 230 P30 w układzie V, o mocy 700 KM
Prędkość maksymalna: 35 km/h
Zasięg: 170 km
Pokonywanie przeszkód: brody wodne 1,6 m, ściany 0,85 m, rowy 2,5 m
Wyprodukowane: 487

Historia

Tygrys Królewski był następnym krokiem w rozwoju niemieckich czołgów ciężkich. Czołg ten posiadał silniejszy pancerz niż swój poprzednik, który sprawiał problemy aliantom na zachodzie Europy. Z kolei działo było poprawioną wersją działa kalibru 88 mm używanego w pierwszym Tygrysie. Dawała ona czołgowi większy zasięg i siłę przebicia.

Jednak Tygrys Królewski odziedziczył problemy swojego poprzednika. Układ napędowy ledwo dawał radę z poruszaniem czołgu z wymaganą prędkością, był mało mobilny, palił jeszcze więcej paliwa (!) oraz był droższy i trudniejszy produkcji, przez co był trudny w utrzymaniu w dobrym stanie.

Czołgi były produkowane od czerwca 1944 do marca 1945 roku. Pierwsze Tygrysy Królewskie dotarły na front dopiero w czerwcu 1944 roku. W walce przeciwko sowietom radziły sobie świetnie z T-34, ale na małych dystansach czołgi ciężkie IS-2 uzbrojone w działa 122 mm z łatwością mogły wejść z nimi w równą walkę.

Na zachodzie alianci byli w gorszej sytuacji. Jedynie czołgi uzbrojone w działa 76 mm były w stanie zagrozić Tygrysom Królewskim, same będąc narażone na ich ostrzał ze znacznie większych dystansów. Niestety przez szybkość spalania paliwa i wady techniczne, czołgi często stawały się łatwym celem i były opuszczane przez załogi.

Największe użycie Tygrysów Królewskich miało miejsce w Ardenach na przełomie 1944 i 1945 roku. Ofensywa wojsk niemieckich zakładała przebicie się siłami wojsk pancernych przez broniących się tam Amerykanów, zmuszając aliantów do wycofania się z krajów Beneluksu do Francji.

Ofensywa została jednak zatrzymana przez wojska spadochronowe USA, które później zostały wsparte przez wojska pancerne aliantów. Poza wytrwałością i kreatywnością amerykańskich spadochroniarzy, do porażki przyczynił się brak paliwa dla czołgów.

Czołgów tych używano do końca wojny. Choć były one bardzo groźne, ich wady i koszta związane z ich utrzymaniem mocno je ograniczały. Jednak zasługują na znalezienie się w topowej piątce najlepszych czołgów końca II wojny światowej.

Miejsce 3. – Cruiser Comet (A34)

Cruiser Comet był brytyjskim czołgiem średnim używanym podczas II wojny światowej. Był to szybki czołg, którego uzbrojenie pozwalało na starcie z Tygrysami i Panterami. Najsłabszym jego elementem był pancerz. Jednak zyskał dużą popularność wśród żołnierzy brytyjskich. Pozostał w użyciu nawet do lat 80.

Dane techniczne:

Typ: Czołg lekki
Załoga: 5 (dowódca, celowniczy, ładowniczy, kierowca, strzelec-radiotelegrafista)
Masa bojowa: 35 760 kg
Wymiary: 7,66 m długości, 2,68 m wysokości, 3,05 m szerokości
Uzbrojenie: działo kalibru 76,2 mm i dwa karabiny kalibru 7,92 mm (jeden w kadłubie, drugi sprzężony z działem w wieży)
Zapas amunicji: 58 pocisków do działa, 5175 sztuk amunicji do karabinów 7,62 mm
Pancerz: 13 – 76 mm grubości
Silnik: 12-cylindrowy silnik benzynowy Rolls Royce Meteor Mk. 3 w układzie V o mocy 600 KM
Prędkość maksymalna: 47 km/h na drodze, 27 km/h w terenie
Zasięg: 198 km
Pokonywanie przeszkód: brody wodne 0,9 m, ściany 0,9 m, rowy 2,25 m
Wyprodukowane: 1200

Historia czołgu

Comet powstał w wyniku badań rozwojowych nad czołgami Mk VII Cavalier (A24) i Mk VIII Cromwell (A27). Jako pierwszy, w styczniu 1943 roku, powstał Challenger (A30). Czołg ten był bardzo dobrze uzbrojony, silnie opancerzony i szybki. Jednak okazało się, że czołg ten miał wiele problemów z zawieszeniem i układem napędowym. Przez to rozpoczęcie produkcji zajęło dużo czasu. Ostatnim gwoździem do trumny dużej produkcji Challengerów był brak możliwości przystosowania czołgu do lądowania aliantów w Normandii.

Ostatecznie zamiast Challengerów, użyto Shermanów Firefly, które były już gotowe. Wyprodukowane Challengery oddano formacjom zwiadowczym. Badania rozwojowe kontynuowano, tworząc działo pancerne Avenger (A30). Było one mocno oparte na Challengerze, ale było mniejsze. Miało być używane przez brytyjskie bataliony niszczycieli czołgów.

Pierwszy prototyp powstał w 1944 roku. Dalszy rozwój został jednak silnie spowolniony. Powodem tego było przyjęcie do służby w tych batalionach amerykańskich niszczycieli czołgów M10 Wolverine. W tym samym roku powstał pierwszy model innego projektu rozwojowego – Comet A34. To właśnie na ten projekt przekierowano priorytet z Avengera.

Czołg ten był bardzo dobry. Jego uzbrojenie pozwalało na prawie równe starcie z Panterami i Tygrysami. Był też dość szybki, ale jego pancerz był słaby. Czołg wszedł do służby pod koniec 1944 roku. Na froncie czołg szybko stał się popularny wśród załóg czołgów, nawet tych używających wcześniej Fireflyów.

Po wojnie czołg był używany przez armię brytyjską do lat 60. Comety trafiły też do innych krajów, gdzie służyły nawet do lat 80. Były to m.in. Finlandia, Myanmar, RPA i Somalia, która użyła czołgów w wojnie z Etiopią w 1964 roku.

Miejsce 2. – IS-2

IS-2 był sowieckim czołgiem ciężkim pochodzącym z serii IS nazwanej na cześć Józefa Stalina.  Jego siła ognia i ochrona uczyniła go groźnym przeciwnikiem dla armii niemieckiej i fortyfikacji. Odegrał znaczącą rolę w sowieckich ofensywach, szczególnie w bitwie o Berlin. IS-2 służył w armii radzieckiej po wojnie i był eksportowany do krajów bloku wschodniego.

Dane techniczne:

Typ: Czołg ciężki
Załoga: 4 (dowódca, celowniczy, ładowniczy, kierowca)
Masa bojowa: 46 000 kg
Wymiary: 9,83 m długości (z lufą działa do przodu), 2,73 m wysokości, 3,07 m szerokości
Uzbrojenie: działo kalibru 122 mm, trzy karabiny kalibru 7,62 mm (jeden w kadłubie, drugi sprzężony z działem w wieży, trzeci w gnieździe z tyłu wieży) i jeden karabin kalibru 12,7 mm na wieży do obrony przeciwlotniczej
Zapas amunicji: 28 pocisków do działa, 2331 sztuk amunicji do karabinów kalibru 7,62 mm, 300 sztuk amunicji do karabinu kalibru 12,7 mm
Pancerz: 20 – 160 mm grubości
Silnik: 4-suwowy, 2-cylindrowy rzędowy silnik wysokoprężny W-2-IS w układzie V o mocy 520 KM
Prędkość maksymalna: 37 km/h
Zasięg: 240 km
Pokonywanie przeszkód: brody wodne 1,3 m, ściany 1 m, rowy 2,5 m
Wyprodukowano: 3483

Historia czołgu

Czołgi serii Iosif Stali, nazywane po przywódcy ZSRR – Józefie Stalinie, częściej nazywane skrótem IS, rozpoczęły się czołgiem ciężkim IS-1. IS-1, który nazywany był także IS-85 od kalibru jego działa (85 mm) powstał w 1943 roku. Czołg ten był w stanie z łatwością nawiązać równą walkę z niemieckimi Tygrysami i Panterami, ale sowieci potrzebowali czołgu z mocniejszym działem, gdyż jego rolę wypełniały wprowadzane do użytku T-34/85, które różniły się jedynie pancerzem i prędkością.

Początkowo chcieli użyć dział kalibru 100 mm, ale ich ilość była mała, a fabryki skupiały się na produkcji innej broni. W końcu projektanci wybrali działo kalibru 122 mm. Działo to zostało przetestowane na zdobytej Panterze. Rezultatem miało być przebicie się nie tylko przez przedni pancerz czołgu niemieckiego, który był gruby i pod ostrym kontem, ale także przez tylny.

Nowo uzbrojony czołg nazwano początkowo IS-122, a następnie IS-2. Czołgi weszły do służby w 1944 roku. Ich chrzest bojowy miał miejsce na południu dzisiejszej Ukrainy w kwietniu tego roku. Podczas walk, przy stratach własnych 8 czołgów IS-2, sowieci mieli zniszczyć aż 41 czołgów ciężkich typu Tygrys i niszczycieli czołgów typu Elefant, choć historycy uznają tę liczbę za zawyżoną, głównie z powodu błędnej identyfikacji. Mimo to, taki sukces świadczył o skuteczności nowego czołgu.

Kolejnym przykładem dobrego wykonania czołgu, wspieranego przez duże doświadczenie dowódców czołgów, było starcie 11 czołgów IS-2 z 14 Tygrysami Królewskimi w pobliżu Sandomierza. Starcie zakończyło się zniszczeniem 3 ISów i uszkodzeniem następnych 7 oraz zniszczeniem czterech Tygrysów i uszkodzeniem kolejnych 7.

Czołgi IS-2 służyły do końca wojny, a następnie zastąpiono je lepszymi czołgami IS-3. Czołgów tych użyły po raz ostatni wojska chińskie i północnokoreańskie podczas Wojny w Korei, gdzie stawiły czoła równie silnym czołgom amerykańskim, między innymi z właścicielem 1. miejsca w tej kategorii.

Miejsce 1. – M26 Pershing

M26 Pershing był amerykańskim czołgiem ciężkim używanym w końcowej fazie II wojny światowej i w wojnie koreańskiej. Był odpowiedzią na ciężko opancerzone czołgi niemieckie. Był w stanie zwalczać je z dużych odległości czego nie potrafiły inne czołgi aliantów. Sprawdził się również, w późniejszym okresie, w walce z T34.

Dane techniczne:

Typ: Czołg ciężki (wcześniej klasyfikowany jako czołg średni)
Załoga: 5 (dowódca, ładowniczy-celowniczy, kierowca, pomocnik kierowcy/strzelec karabinu)
Masa bojowa: zależy od wersji; 41 768 kg w wersji podstawowej
Wymiary: 8,54 m długości, 2,74 m wysokości, 3,36 m szerokości
Uzbrojenie: działo kalibru 90 mm, dwa karabiny kalibru 7,62 mm (jeden w kadłubie, drugi sprzężony z działem w wieży) i jeden karabin kalibru 12,7 mm na wieży do obrony przeciwlotniczej
Zapas amunicji: 70 pocisków do działa, 5000 sztuk amunicji do karabinów kalibru 7,62 mm, 550 sztuk amunicji do karabinu kalibru 12,7 mm
Pancerz: zależy od wersji; 13 – 102 mm grubości
Silnik: zależy od wersji; 8-cylindrowy, rzędowy silnik gaźnikowy Ford GAF V-8 o mocy 500 KM
Prędkość maksymalna: 32 km/h na drodze, 10 km/h w terenie
Zasięg: 150 km
Pokonywanie przeszkód: brody wodne 1,2 m, ściany 1,15 m, rowy 2,6 m
Wyprodukowano: ponad 2200

Wczesne projekty

Proces powstawania M26 sięga powstania czołgu M4 w 1942 roku. Już wtedy rozpoczęto planowanie czołgu, który zastąpiłby Shermana. Pierwszym projektem nowego czołgu średniego był T20, nad którym prace rozpoczęły się we wrześniu 1942 roku. Miałby parametry zbliżone do M4, ale byłby mocniej opancerzony. Powstało kilka prototypów, ale ich podwozie miało problemy z przeciekami. Prace kontynuowano bez powodzenia do 1944 roku.

Tymczasem w październiku 1942 roku powstał nowy projekt pod oznaczeniem T22. Jego prototyp stworzono na podstawie parametrów T20. Jednak ten projekt miał problemy z układem napędowym. Ostatecznie projekt ten także zamknięto w 1944 roku.

Następny projekt – T23, opracowywany od listopada 1943 roku do grudnia 1944 roku, zmienił założenia techniczne. Ten czołg miał być szybszy od Shermana i uzbrojony w działo 76 mm. Miałby za to słabszy pancerz niż poprzednie projekty. Wszystko szło dobrze, ale okazało się, że część rozwiązań z T23 można z łatwością zastosować w M4. Tak zrobiono, a z T23 zrezygnowano.

T25 najbardziej zbliżył się do M26. Był to czołg T23, ale uzbrojony w działo kalibru 90 mm. W maju 1944 roku 50 czołgów T23 wybrano do tego projektu. Z 50 powstałych T25, 10 z nich wybrano do innego projektu, w którym otrzymały dodatkowe opancerzenie i oznaczono je jako T26. T25 ostatecznie porzucono by skupić się na T26.

Powstanie Pershinga

To właśnie T26 stał się M26. Jednak przez wzrost masy w wyniku dodania silniejszego pancerza i działa 90 mm, czołg przeklasyfikowano jako ciężki. Nazwa Pershing pochodzi od nazwiska generała Johna J. Pershinga, który dowodził siłami USA podczas I wojny światowej.

Produkcja czołgu rozpoczęła się na początku 1945 roku. Czołgi te zostały użyte pod koniec wojny w Europie i na Okinawie. W Europie pokazały swoją skuteczność, będąc w stanie zwalczać niemieckie czołgi ciężkie z dużych odległości, czego nie były w stanie zrobić pozostałe czołgi aliantów zachodnich.

Po II wojnie światowej zostały użyte przez wojska amerykańskie podczas wojny w Korei, gdzie okazał się równie skuteczne przeciwko czołgom sowieckim, co przeciwko czołgom niemieckim kilka lat wcześniej. Ostatecznie zostały zastąpione przez serię czołgów Patton, która się na nich opierała.

Choć wszedł do służby bardzo późno, okazał się on bardzo skutecznym i niezawodnym czołgiem. Stał się on także główną bronią aliantów zachodnich w przypadku wojny z ZSRR. Dlatego uważam go za najlepszy czołg końca II wojny światowej.

Znaczenie czołgów w II wojnie światowej

Przez II wojnę światową czołgi stały się jednym z głównych oręży wojsk na całym świecie. Ciągły rozwój i powstawanie nowych modeli pozwoliło na opracowanie nowych taktyk dla wojsk pancernych i współczesnych standardów i założeń technicznych dla czołgów. Służyły też, by pokazać potęgę przemysłową, jaką były ZSRR i USA.

Zaraz obok artylerii, czołgi stanowiły największe zagrożenie dla piechoty. Nawet na ciasnych ulicach miast, pojawienie się jednego czołgu mogło zmienić los starcia między przeciwnymi wojskami piechoty. Mimo tego, że nie były one tak daleko od linii frontu jak artyleria, narażając je na ostrzał czołgów wroga, posiadały one zbliżoną siłę ognia, którą mogły razić wroga bezpośrednio z lepszym skutkiem.

Jednak wraz z czołgami rozwijała się broń przeciwpancerna. Początkowo były to tylko stacjonarne działa przeciwpancerne, które z czasem zaczęły posiadać dłuższe lufy i większy kaliber. Zaczęto także opracowywać wyrzutnie granatów przeciwpancernych, zaczynając od niemieckiego Panzerfausta, a kończąc na amerykańskiej Bazooce.

Przez to do dziś współpraca między piechotą a czołgami jest niezbędna. Piechota bez wsparcia czołgów może zostać szybko wyeliminowana, zwłaszcza gdy wróg posiada własne wsparcie wojsk pancernych. Tymczasem czołgi bez wsparcia piechoty mogą z łatwością paść ofiarą piechoty wroga wyposażonej w broń przeciwpancerną. Szczególnie dotyczy to miast, gdzie piechota ma praktycznie nieograniczone możliwości przemieszczania się i mnóstwo osłon.

Wiele taktyk opracowanych podczas II wojny światowej jest dalej stosowanych w dzisiejszych czasach. Z kolei rozwiązania techniczne i uzbrojenie zostały zmodyfikowane, by odpowiadać współczesnym standardom.

Najlepsze czołgi II wojny światowej – podsumowanie

Jak widać, najlepsze czołgi II wojny światowej są bardzo zróżnicowane. Niektóre są do siebie bardzo podobne, inne drastycznie różne. No i oczywiście nawet najlepsze czołgi nie są idealne i posiadają mniej lub więcej wad, technicznych czy związanych z procesem ich powstawania i produkcji. Jednak to zdolność niwelowania tych wad dała im szanse na udaną eksploatację.

Przedstawione czołgi poradziły sobie najlepiej w pokonywaniu swoich wad. Dzięki temu były wstanie wykazać się nie tylko podczas II wojny światowej, ale w niektórych przypadkach także po niej. Mogły też zostać użyte jako podstawa do opracowania nowych czołgów.

Przyczyniły się one także do ogólnego rozwoju technologii wojskowej. Dzięki nim rozwinęły się metody ochrony czołgów przed zniszczeniem czy nawet wykryciem, znaleziono metody na zwiększenie ich precyzyjności. Rozwinęły się jednocześnie metody ich wykrywania i zwalczania, nie tylko za pomocą innych wozów pancernych, ale także piechoty.

To najlepszyme czołgi II wojny światowej, ponieważ inżynierowie mogli się uczyć z ich konstrukcji jak usprawnić ich następców.

Bibliografia:

• 80TH ANNIVERSARY OF LEND LEASE, The Tank Museum [dostęp 09.08.2024].
• Lend-Lease Shipments World War II [dostęp 09.08.2024].
• RUSSIA (BRITISH EMPIRE WAR ASSISTANCE) [dostęp 09.08.2024].
• Bean T., Frowler W., Russian Tanks of World War II Stalin’s Armored Might, St. Paul 2002.
• Bringham J., AFV/Weapons Profile Cromwell and Comet, Nr. 25, Berks 1971.
• Carson W.S., Light Tanks of the USSR in World War II, wydanie Kindle 2017.
• Carson W.S., Heavy Tanks of the USSR in World War II, wydanie Kijów 2018.
• Chamberlain P., Chris E., British and American Tanks of World War II The complete illustrated history of British, American and Commonwealth tanks, 1939-1945, Nowy York 1969.
• Chamberlain P., Doyle H.L., Encyclopedia of German Tanks of World War Two,  Londyn 1978.
• Charles River Editors, The Tanks of World War II The History and Legacy of Tank Warfare between the Allies and Axis, Createspace Independent Publishing Platform 2018.
• Fletcher D., British Battle Tanks British-Made Tanks of World War II, Nowy York 2017.
• Forty G., German Tanks of World War II In Action, Nowy York 1987.
• Ledwoch J., Czołgi niemieckie 1933-1945, Warszawa 1994.
• Ledwoch J., Solarz J., Czołgi USA 1939-1945, Warszawa 1994.
• Ledwoch J., Solarz J., Czołgi brytyjskie 1939-45, Warszawa 1994.
• Solarz J., Panow V.P., Czołgi sowieckie 1939-45, Warszawa 1996.
• Wright P., Tank : The Progress of a Monstrous War Machine, Nowy York 2002.
• Zaloga S.J., Armored Champion The Top Tanks of World War II, Mechanicsburg 2015.
• Zaloga S.J., Soviet Tanks and Combat Vehicles of World War Two, Londyn 1984.

Michał Cichoń