Najstarsze biblioteki w historii

Do najstarszych bibliotek trzeba zaliczyć te na Bliskim Wschodzie. To tam narodziło się wszak pismo. Archeolodzy odnaleźli szereg wielkich zbiorów tabliczek glinianych z II tysiąclecia p.n.e. – największe w Bogazköy, Mari i Ras Shamra.

Nie każdy zbiór tekstów, jaki odnajdziemy, musiał być jednak biblioteką w naszym rozumieniu tego słowa. Często były to archiwa tekstów handlowych czy użytkowych, raczej nie udostępniane żadnej publiczności.

Z kolei po wielu bibliotekach nie mamy żadnego fizycznego śladu, tylko relacje pisane, ewentualnie fundamenty budowli. Dlatego trudno wskazać jedną najstarszą bibliotekę. Zestawienie poniżej przedstawia 7 wybranych, największych i najwspanialszych z nich.

Biblioteka Aleksandryjska

Bodaj najsłynniejsza biblioteka świata starożytnego założona w III wieku p.n.e. przez króla Egiptu, Ptolemeusza I. Funkcjonowała przy Museionie, czyli Muzeum, swoistej akademii naukowej Ptolemeuszów. Główna biblioteka mieściła się w Bruchejonie, czyli pałacu królewskim. Poza nim istniała jeszcze w filia w kompleksie świątynnym Sarapisa – Sarapejonie.

Ambitni Ptolemeusze chcieli zgromadzić w bibliotece wszystkie dzieła literackie. Uciekali się przy tym do metod czasem wręcz brutalnych. Na przykład rekwirowali wszystkie teksty pisane ze statków przypływających do Aleksandrii.

Biblioteka, wraz z Muzejonem, była największym ośrodkiem naukowym aż do późnej starożytności. Kres jej świetności przypadł na rok 274. Wtedy to cesarz Aurelian wkroczył do Egiptu gromiąc bunt lokalnej władczyni Zenobii. W ramach represji puścił z dymem Bruchejon, a wraz z nim – większość zbiorów biblioteki.

Biblioteka Pergamońska

Historia biblioteki Pergamońskiej wiąże się z historią tej aleksandryjskiej. Powstanie zawdzięczała przede wszystkim ambicjom Eumensa II, króla Pergamonu. Choć młodsza o ok. 100 lat, biblioteka Pergamońska zacięcie rywalizowała z Aleksandryjską, tak jak Pergamon – z Egiptem.

**Widok akropolu w Pergamonie (rycina XIX w.). Biblioteka miała znajdować się w północnej części zabudowań akropolu, a więc z lewej strony za świątynią Zeusa.**

Eumenes umieścił swoją bibliotekę na akropolu – dziś ostały się tam ruiny. Między półkami na zwoje a ścianami celowo pozostawiono wolną przestrzeń. Miało to umożliwić swobodny przepływ powietrza i zapobiec gromadzeniu wilgoci, zabójczej dla papirusu.

Według niektórych źródeł Marek Antoniusz miał uszczuplić pergamońskie zbiory o 200 000 zwojów, które przekazał w darze swej kochance – Kleopatrze. O częściowy zwrot zadbał jego rywal, późniejszy cesarz, Oktawian August. Jakkolwiek było, biblioteka prosperowała aż do końca starożyności.

Biblioteka Celsusa

Triadę trzech najsłynniejszych bibliotek zamyka Biblioteka Celsusa. Jej zbiory nie były nigdy tak bogate, jak te z Aleksandrii czy Pergamonu, ale dla historyka jest niezwykła z innego powodu. Jest to jedyna biblioteka antyczna, której budynek możemy wciąż oglądać. A przynajmniej jego fragment, konkretnie fasadę frontową.

Tej biblioteki w przeciwieństwie do poprzednich nie założył żaden monarcha. Jej fundatorem był konsul rzymski Tyberiusz Juliusz Akwila Polemenus. Wzniósł ją w Efezie na początku II w. n.e. jako pomnik dla swojego zmarłego ojca, Celsusa Polemenusa, prokonsula Azji.

Taka prywatna inicjatywa zgadzała się ze starożytną praktyką. Od bogaczy oczekiwano, że użyją swych środków dla dobra publicznego. Biblioteka Celsusa pełniła rolę takiej właśnie biblioteki publicznej aż do 262 roku, gdy strawił ją pożar.

Biblioteka ulpiańska

Nazwana po swoim fundatorze cesarzu Trajanie, którego nazwisko rodowe brzmiało Ulpius. Stała na tzw. Forum Trajan, które cesarz wzniósł od zera z łupów zdobytych w wojnach dackich. Bibliotekę jak i resztę kompleksu zaprojektował nadworny architekt cesarz, Apollodorus z Damaszku. Uroczysta inauguracja odbyła się w roku 112.

Na bibliotekę składały się dwa budynki: jeden przeznaczony na zbiory łacińskie, drugi – na greckie. Pomiędzy nimi leżał dziedziniec, na którym rok później stanęła słynna kolumna Trajana.

Biblioteka ulpiańska nie była tak bogata jak podobne instytucje na wschodzie. Jednak wobec braku podobnego ośrodka na zachodzie i północy imperium, jej znaczenie było ogromne. Biblioteka pełniła także funkcję archiwum miasta Rzymu. Przechowywana tam między innymi wyniki spisów ludności.

Akademia w Gundeszapur

Poza klasycznym kręgiem cywilizacji śródziemnomorskiej znajdowała się wielka akademia w Gundeszapur w dzisiejszym Iranie. Był to jeden z największych ośrodków kultury i nauki w imperium nowoperskim. Pod opieką władców z dynastii Sassanidów prosperował w V i VI wieku n.e.

Swój sukces akademia zawdzięczała licznym Grekom uchodzącym ze wschodniego cesarstwa rzymskiego, m.in. z powodu prześladowań religijnych. Przywozili ze sobą swą wiedzę, a często i księgozbiory. Władcy perscy zatrudniali ich do tłumaczenia tekstów greckich i syriackich na język perski.

Akademia i afiliowana przy niej biblioteka w VI wieku stały się szczególnie słynne z nauk medycznych.

Biblioteka Asurbanipala

Nie mniej znaczącym, lecz starszym ośrodkiem wiedzy była na starożytnym bliskim wschodzie biblioteka w Niniwie. Nazywana także od imienia swego protektora, króla Assyri Asurbanipala, który panował nad rozległym imperium nowoasyryjskim w połowie VII wieku p.n.e.

Literatura mezopotamska różniła się diametralnie od greckiej czy rzymskiej za sprawą techniki pisania. Teksty odciskano klinami w miękkiej glince, dlatego też biblioteka była w istocie magazynem tabliczek i cylindrów glinianych.

**Fragment tabliczki z biblioteki w Niniwie. Ta tabliczka zawiera fragmenty *Eposu o Gilgameszu*. Zbiory British Museum**

Zainteresowania literackie Asurbanipala i jego starania w poszerzeniu zbiorów królewskiej biblioteki przysłużyły się historykom. Odkryta w połowie XIX wieku biblioteka dostarczyło tysięcy bezcennych tekstów asyryjskich. Wśród nich były też kopie lub tłumaczenia starszych jeszcze tekstów babilońskich i sumeryjskich, w tym słynny Epos o Gilgameszu.

Biblioteka Teologiczna w Cezarei Nadmorskiej

Podobnie jak inne, i ta biblioteka wyrosła w ścisłej symbiozie z sąsiadującym ośrodkiem naukowym. W Cezarei Nadmorskiej, stolicy rzymskiej Judei, mieścił się jeden z największych ośrodków wczesnej myśli chrześcijańskiej.

Biblioteka skupiała głównie pisma teologiczne i komentarze do świętych pism. W zbiorach znaleźć można było oczywiście samo Pismo: Stary Testament w oryginale hebrajskim, Septuagintę, Ewangelie i liczne apokryfy. Izydor z Sewilli szacował, że w sumie kolekcja liczyła ok. 30 000 zwojów.

W Cezarei działali Ojcowie Kościoła tacy jak Origines, Grzegorz z Nazjanzu czy św. Hieronim. Biblioteka i akademia prosperowały aż do VII wieku. Kres ich działalności położył zapewne dopiero najazd arabski.

Biblioteki zaginione

To tylko wybór kilku największych bibliotek, spośród dziesiątek i setek, o których wiemy. Tych zaś, o których nie wiemy, mogły być tysiące. Niestety wiele takich miejsc, tak jak wiele tekstów, przepadło na zawsze.

Choć biblioteki miały zachować teksty pisane przed zapomnieniem, często bywało na odwrót. Skupianie zwojów i ksiąg blisko siebie tylko narażało je na zniszczenie. Dla papirusu zabójcze są bowiem zarówno wilgoć, jak i ogień.

Dlatego, paradoksalnie, spory odsetek tych tekstów antycznych, które dotrwały do naszych czasów, nie pochodzi z żadnej z wielkich skarbnic wiedzy. Znajdujemy je na antycznych wysypiskach śmieci, ukryte w grotach albo zgubione w piaskach Egiptu.