Tomasz Sommer – Operacja antypolska NKWD 1937-1938
Tomasz Sommer jest doktorem socjologii PAN, redaktorem naczelnym tygodnika „Najwyższy CZAS!”. Książka Operacja antypolska NKWD 1937-1938 jest rezultatem jego sześcioletnich badań oraz zwieńczeniem programu badawczego.
Zakres publikacji dotyczy bardzo krwawych i dramatycznych aspektów działalności państwa sowieckiego wobec żyjących w ZSRS Polaków w latach 1937-1938, a także wyjaśnia przyczyny i fakty, które do tych zdarzeń doprowadziło. Momentem kulminacyjnym tego ludobójstwa była tzw. „operacja polska” NKWD, rozpoczęta w połowie 1937 r. i trwająca do listopada roku następnego. W wyniku tych dramatycznych wydarzeń zginęło ok. 200 tys. spośród prawie miliona Polaków zamieszkujących teren ZSRS.
Książka Sommera aspiruje do miana monografii i sądzę, że w pełni na to zasługuje. Bogata bibliografia, setki dokumentów, opracowań w języku rosyjskim, białoruskim, litewskim, angielskim i niemieckim przysłużyły się do szczegółowego omówienia tych zbrodniczych faktów. Do pracy dołączono dużą liczbę map, schematów, wykaz użytych skrótów, a co najważniejsze przytoczono 3 ważne źródła, które czytelnik sam może poznać w całości. Oczywiście, co potwierdza Sommer, zawsze dla badacza aktualne jest pytanie o kompletność dokumentów, jednak w książce poddano je szczegółowej analizie. Ułatwieniem w odbiorze treści jest ich uporządkowanie w chronologicznej kolejności po zakończeniu, a przed początkiem następnego rozdziału.
Monografia Operacja antypolska… została podzielona na 9 głównych części. Autor przeprowadza stopniowo czytelnika przez sposób zbierania i opracowywania materiałów, aż do sedna przebiegu wydarzeń na przełomie roku 1937/38. Jeden z rozdziałów poświęcony został relacjom ofiar i świadków, a wykorzystując elementy statystki i demografii przedstawia wybrane aspekty operacji polskiej. Nie ucieka również od pytań, problemów, czy nowych spojrzeń na działania NKWD.
Operacja polska lub dosadniej operacja antypolska, co wykazuje autor, jest coraz silniej widoczna w literaturze dotyczącej okresu stalinizmu. Praca Sommera ma za cel udowodnić, że ludobójstwo na Polakach jest drugą co do wielkości częścią Wielkiego Terroru. Operację zleciło na wyraźny rozkaz Stalina Biuro Polityczne KC WKP(b), czyli partii bolszewickiej. Ściśle tajny rozkaz 00485 wypełnił szef NKWD Nikołaj Jeżow.
Na mnie największe wrażenie wywarł rozdział o Operacji polskiej oczami jej ofiar, gdzie człowiek nie jest tylko słupkiem w statystyce, ale wyraźnie widać tragedię pojedynczych ofiar stalinowskich czystek. Zebrano tutaj relacje osób, którym udało się przeżyć ten tragiczny los. Opisano również jaką rolę odgrywali donosiciele, jak wybierano ofiary oraz dlaczego książki Sienkiewicza był potwierdzeniem winy, a antysemityzm pretekstem do aresztowania.
Reasumując monografia Operacja antypolska NKWD 1937-1938 jako zwieńczenie długoletnich badań jest bardzo dobrą pracą, w której trudno znaleźć jakieś potknięcia. Cieszy fakt, że te tragiczne wydarzenia są wciąż przypominane. Miejmy nadzieję, że w przyszłości uda się odpowiedzieć na pytania postawione na końcu tej pracy.
Ocena: 6/6
Piotr Burak
