Jan-Werner Müller, Przeciw demokracji. Idee polityczne XX wieku w Europie, Warszawa 2016.
Idee polityczne wywarły w XX wieku ogromny wpływ na dzieje kontynentu europejskiego i do dzisiaj wiele z nich pozostaje polem do debat, tak na forum akademickim, jak i wśród pasjonatów historii. Swój pogląd na rozwój najważniejszych z myśli politycznych tamtego okresu rzuca Jan-Werner Muller w książce Przeciw demokracji. Idee polityczne XX wieku w Europie.
Jan-Werner Müller jako autor
Jan-Werner Muller jest niemieckim historykiem i politologiem. Od ponad 20 lat publikuje książki o tematyce obracającej się wokół różnych idei politycznych. Autor współpracuje także m. in. z czasopismami „Die Zeit”, „Foreign Affairs” czy „The Guardian”, na łamach których ukazują się jego teksty.
Obecnie najściślej związany jest z Wydziałem Politycznym Uniwersytetu Princeston w Stanach Zjednoczonych. Wizytuje na wielu europejskich uczelniach. W 2011 roku Muller wydał książkę Contesting Democracy. Political Ideas in Twentieth Century Europe. Za sprawą Wydawnictwa Krytyki Politycznej, wersja polskojęzyczna tej pozycji trafiła na półki księgarń w 2016 roku.
Przeciw demokracji. Idee polityczne XX wieku w Europie
W XX wieku upowszechniło się niespotykane dotąd w historii przywiązanie do idei politycznych, czyli wizji całościowej naprawy społeczeństwa. Wyznawanie ich przez masy miało w tym stuleciu wyjątkowo duże znaczenie dla polityki Starego Kontynentu.
To właśnie różnice ideologiczne doprowadzały do największych konfliktów i rywalizacji stulecia, np. II wojny światowej albo zimnej wojny. Liberalna demokracja, komunizm, faszyzm: to jedynie niektóre z idei kształtujących się (również na nowo, jak w przypadku pierwszej z wymienionych) w tym czasie.
Z zadaniem usystematyzowania tak pozornie odmiennych myśli politycznych w burzliwym XX wieku zmierzył się Jan-Werner Müller w swojej książce „Przeciw demokracji”. Autor stara się opisać cechy charakterystyczne poszczególnych idei. Ukazuje również różnice między różnymi „izmami” i podobieństwa między nimi, szczególnie w odniesieniu do elementów demokratycznych, zawartych w mówieniu o każdym z tych systemów.
Na pewnym etapie zostaje sformułowana teza, że nawet we włoskim faszyzmie czy sowieckim komunizmie, pewne wartości kojarzone z demokracją nie zostały w pełni porzucone. Rządy państw totalitarnych starały się wręcz przekonać o tym, że w ich systemach politycznych, można obserwować „prawdziwą demokrację”. Argumenty popierające tę teorię można znaleźć w opisie poszczególnych idei, które popularyzowały się w okresie międzywojnia.
Zakres chronologiczny i tematyka
Müller zaczyna rozważania od przełomu wieku XIX i XX, i idei podtrzymujących system polityczny Europy w tym okresie. Przechodzi następnie przez wszystkie najważniejsze wydarzenia, zaznaczając, które z nich miały największe znaczenie. Cezurą końcową stanowią upadek ZSRR i wojna domowa w Jugosławii, których skutki dla idei politycznych kończą wywód.
Brakuje szczegółowego poprowadzenia myśli przez ostatnie kilka lat XX wieku, ale autor kształtuje ogólny zarys także dla tego okresu. Brak wyszczególnionego zakończenia w książce skłania do myślenia, że autor uważa opisany przez siebie proces za niedokończony lub nadal trwający.
Książka podejmuje trudne tematy idei stojących u podstaw totalitaryzmów: komunizmu, faszyzmu i narodowego socjalizmu. Ich rozwój przypada na okres nazwany przez autora czasem „międzywojennych eksperymentów”.
Docenić należy wielowątkowość podejścia do opisu myśli komunistycznej (lub szerzej socjalistycznej). Poglądy niemieckiego filozofa Ernsta Blocha są tu zestawione z ideami węgierskiego pisarza György’ego Lukácsa, a także z praktyką polityczną Stalina. Ciekawe wydaje się również przedstawienie ideowej dyskusji Webera z Leninem.
Z kolei w przypadku faszyzmu i narodowego socjalizmu, autor stara się ustalić genezę tych tworów w warunkach społecznych i tekstach pisarzy (np. Georges’a Sorela). Zwraca także uwagę na pewną jałowość ideową tych nurtów myślowych. Każde z systemów totalitarnych opartych na ideach politycznych jest opisane dość szczegółowo i za starannością.
Po II wojnie światowej
Po II wojnie światowej, która zdyskredytowała faszyzm i narodowy socjalizm, w Europie zaczęto budować demokracje nowego typu. Müller na przykładach poszczególnych państw wskazuje elementy składające się na „demokracje zdyscyplinowane”, które po traumatycznych doświadczeniach lat czterdziestych, bronią nowego porządku. Nie brakuje przy tym perspektyw różnych krajów, między którymi zauważa pewne podobieństwa w prowadzeniu polityki.
Autor podnosi głos w dyskusji nad tym, które stronnictwa polityczne przeważały w życiu politycznym krajów powojennej Europy, socjaldemokratyczne czy chrześcijańsko-demokratyczne. Nie brakuje także spojrzenia na drugą stronę żelaznej kurtyny. Przedstawione i pogłębione zostają ogólne zasady dla funkcjonowania demokracji ludowych, takie jak m. in. intelektualny terror, cenzura czy tzw. „państwokracja”.
Müller ostrożnie podchodzi do tematu wydarzeń roku 1968 w Europie Zachodniej. Uznaje tą datę za ważną cezurę czasową w historii idei XX wieku ze względu na długofalowe konsekwencje wydarzeń tego roku na obyczaje i światopogląd społeczeństw. Z jednej strony zwrócona zostaje uwaga na kruchość podstaw politycznych powstałych wtedy ugrupowań, z drugiej, podkreśla się znaczący wpływ kulturowy wydarzeń.
Autor wyszczególnia kilku myślicieli ważnych dla ruchów tego roku i zastanawia się, który mógł mieć największy wpływ na uczestników wydarzeń oraz przemiany lat następnych. Zachowany jest przy tym krytyczny stosunek do możliwości oddziaływania myśli każdego z nich.
Müller sytuuje ich w skomplikowanym, nie w pełni jasnym porządku relacji, między państwami, uczestnikami oraz opozycyjnymi organizmami, które nie popierały postulatów sześćdziesięcioośmiaków. Takie podejście daje w efekcie wieloaspektową charakterystykę wydarzeń 1968 roku i przybliża do zrozumienia tego skomplikowanego zjawiska.
Upadek komunizmu
Problem upadku komunizmu w książce jest przedstawiony bardziej w ogólnym zarysie niż w sposób szczegółowy. Wskazuje się przy tym na ogólne tendencje społeczeństw bloku wschodniego do dążeń niepodległościowych w miarę słabnięcia kontroli Związku Radzieckiego.
Widać także wyraźnie, że autorowi do zaprezentowania poglądów wielomilionowych ruchów wystarczy nawet tylko jeden twórca myśli. Mamy z tym do czynienia chociażby przy opisie działalności, opozycyjnej wobec rządu komunistycznego w Polsce, „Solidarności”. Niemal jedynym głosem ideowym tego ugrupowania w tekście Müllera jest Adam Michnik, który chociaż ważny, nie był w swoich działaniach osamotniony.
Innym czynnikiem, który wpływa na poczucie niekompletności jest okrojenie poszukiwania podstaw ideowych do zaledwie kilku państw bloku wschodniego. Pomijając wpisany w tytuł książki europocentryzm, brakować może reakcji myślicieli innych krajów europejskich, które porzuciły komunizm po 1989 roku.
Przeciw demokracji – podsumowanie
Książka jest bardzo dobrą syntezą historii idei XX wieku. Przemiany ideowe są w niej ułożone w jeden ciąg postępujących po sobie odpowiedzi: na poprzednie idee, na problemy społeczeństw, na wydarzenia polityczne. Wiele razy możemy się spotkać z nawiązaniami do myślicieli, z którymi mieliśmy okazję się zapoznać na poprzednich stronach książki.
Pojawia się jednak w związku z tym wątpliwość, czy zaprezentowana struktura przemian idei z wybranych przez autora materiałów na pewno daje pełny obraz zagadnienia. Każdy z poruszonych w książce tematów może być badany zupełnie oddzielnie, a pominięte wątki lub wyjątki mogłyby wzbogacić ogólny projekt Müllera. Jest to bardzo solidna pozycja dla osób zainteresowanych lub chętnych na pogłębienie wiedzy w temacie idei politycznych.
Wydawnictwo Krytyki Politycznej
Ocena recenzenta: 4/6
Kaj Nasalski