Selma Lagerlöf. Noblistka, pisarka i niezwykła kobieta

Będę dorosła i mądra, uczona, potężna i bogata. Takie życzenie mała nieznana nikomu dziewczynka. Kilkadziesiąt lat później została pierwszą kobietą, w historii która otrzymała nagrodę nobla w dziedzinie literatury. Dziewczynka nazywała się Selma Lagerlöf.

Selma Lagerlöf, a właściwie Selma Ottilia Lovisa Lagerlöf, przyszła na świat 20 listopada 1858 roku jako piąte dziecko Louise Wallroth i Erika Lagerlöfa. Matka Selmy pochodziła z rodziny kupców.

Jej ojciec, Carl Wallroth, dzięki udanym inwestycjom zadbał o status i majątek rodziny kupując między innymi gospodarstwo Gardsjo, usytuowane niedaleko Marbacki, w której zamieszkała jego najstarsza córka Luise ze sowim mężem Erikiem.

Rodzicami Erika byli Lisa Maia oraz rachmistrz Daniel Lagerlöf. Po śmierci seniora rodu małżeństwo Lagerlöfów wraz z dziećmi przeniosło się do dworku w Marbarcce, w którym zamieszkali z matką Erika Lise oraz ciotką Lovise[1].

Selma Lagerlöf – początki edukacji

Mała Selma dorastała otoczona historiami i podaniami, które opowiadała jej najbliższa rodzina. Zwłaszcza babka, ale również pracownicy gospodarstwa czy goście przyjeżdżający do dworku. Dziewczynka wykazywała się ogromną ciekawością i chłonęła każdą opowieść, jaką miała okazję usłyszeć. Często były to lokalne legendy, historie rodzinne, a przy odrobinie szczęścia nawet opisy dalekich podróży[2].

Ze względu na status, Selma nie uczęszczała do szkoły, tylko odbierała edukację w domu. Jej pierwszym nauczycielem był Johan Tyberg[3], dzięki któremu dziewczynka nauczyła się płynnie czytać, co zaważyło na jej późniejszych losach.

Selma głodna wiedzy i nowych historii pochłaniała książkę za książką. Najbardziej upodobała sobie powieść. Jak sama później przyznała, gatunek ten oczarował ją w szczególny sposób. W tym miejscu warto dodać, że ten nowy rodzaj literatury, jakim była powieść w tamtym czasie, w Szwecji nie był traktowany zbyt przychylnie. Uważano, że jest to tylko tania rozrywka, dla której nie miejsca na salonach[4].

Państwo Lagerlöfowie, chociaż nie podzielali literackich upodobań córki, nie mieli nic przeciwko, by Selma czytała swoje lektury. W Marbacce ciężko było o nowe tytuły czy książki w ogóle, ale i na to znalazło się rozwiązanie w postaci chętnej do pomocy ciotki.

Wraz z rosnącym zainteresowaniem w Karlstadzie powstała wypożyczalnia książek, która za opłatą wysyła egzemplarze do zainteresowanych osób. Oprócz tego w dworku czytano autorów uznanych na salonach, takich jak Cervantes, Szekspir oraz Schiller[5].

Nowa guwernantka

Momentem zwrotnym w życiu Selmy było zatrudnienie nowej guwernantki Elin Laurell. Poprzednia guwernantka[6] starała się ostudzić zapał i ambicje Selmy, mówiąc, że marzenia nie pasują do dorosłości i powinno się je porzucić dorastając, zwłaszcza będąc kobietą. Zupełnie inną wizję świata roztaczała przed dziewczynką Elin.

Od pierwszego spotkania młoda guwernantka imponowała Selmie swoim światopoglądem oraz inteligencją. Widząc zainteresowanie dziewczynki, Elin zachęcała ją do lektur, które koncentrowały się na sytuacji kobiet, ale również na nierównościach społecznych. Fundamenty położone przez Elin znalazły swoje odbicie w późniejszym życiu Selmy oraz jej działalności[7].

Ograniczone możliwości

Selma już jako dziecko wykazywała się niezwykłą ciekawością świata, co w okresie dorastania tylko się pogłębiła. Niestety czasy, w których przyszło jej żyć, nie sprzyjały dziewczynkom takim jak ona. Podczas gdy jej starszy barat studiował medycynę na uniwersytecie w Uppsali, jej edukacja skończyła się, gdy miała 15 lat po odejściu guwernantki. Od tej pory to Selma odpowiadała za edukację młodszej siostry[8].

Podczas wyjazdu do Sztokholmu, który miał na celu rehabilitację biodra[9], Selma odkrywała uroki dużego miasta, które nie były możliwe w oddalonej Marbacce. Najbardziej pochłaniało ją życie kulturowe Sztokholmu, zwłaszcza teatry.

Pomimo dorastania na prowincji, daleko jej było do zagubionej dziewczynki. Bardzo szybko dostosowała się do rytmu miasta. Selma dzięki swojemu talentowi była bardzo dobrym obserwatorem oraz rozmówcą.

Podczas wizyty u brata Daniela w Uppsali była zafascynowana możliwością rozmowy z jednym jego znajomych. Co ciekawe, jak sama przyznała, nie chodziło o zainteresowanie młodym mężczyzną, tylko o rozmowę, podczas której traktował ją poważnie, a nie jak naiwną dziewczynę z prowincji. 

Problem Selmy polegał na tym, że nie była mężczyzną, czego była boleśnie świadoma, ponieważ pomimo inteligencji i starań na każdym kroku spotykała się z kolejnymi ograniczeniami.

Ojciec zgodził się na wyjazd do Sztokholmu licząc, że dzięki temu szanse Selmy na za mąż pójście się zwiększą. Jej brat traktował ją z góry twierdząc, że niczego nie osiągnie[10]. Obserwując kobiety w swoim otoczeniu Selma czuła, że nie pasuje do oczekiwanej od niej roli.

Od małżeństwa wolała edukację, lecz ta droga okazała się dla niej zamknięta.  W latach 70. XIX wieku kobiety mogły przystąpić do egzaminu na uniwersytet. Żeby przystąpić do takiego egzaminu należało uczęszczać do szkół dla dziewcząt albo odebrać edukację w domu poprzez guwernantkę lub guwernera.

Niestety nawet ukończenie uniwersytetu i otrzymanie dyplomu nie gwarantowało kobiecie samodzielności, gdyż zgodnie z obowiązującym prawem jedynie mężczyźni mogli piastować stanowiska publiczne. Studia wiązały się z dużymi kosztami. Ojciec Selmy nie podzielał nowoczesnego światopoglądu córki. Edukacja wyższa była zarezerwowana wyłącznie dla braci Selmy[11].

Szansa

Pomimo pogarszającej się sytuacji finansowej rodziny[12], szczęście uśmiechnęło się do Selmy. Miało twarz 50-letniej kobiety, która nazywała się Eva Fryxell. Przez cały czas Selma pisała głównie do szuflady. Były to różnego rodzaju wiersze, sonety, a nawet napisane wraz z siostrą Gertrudą scenariusze do teatru lalkowego.

Znając talent Selmy, często proszono ją o napisanie i wygłoszenie przemowy na okolicznych weselach. I tak właśnie w 1880 roku wystąpienie Selmy obejrzała Eva Fryxell, która doszła do wniosku, że taki talent nie może się zmarnować.

Dzięki motywacji i zaangażowaniu Evy, Selma rozpoczęła naukę w Żeńskim Liceum, a następnie w Wyższym Seminarium Nauczycielskim w Sztokholmie. Nauka nie stanowiła dla Selmy problemu, radziła sobie z wszystkimi egzaminami.

Problem stanowiły finanse i sprzeciw ojca. Z pomocą przyszedł jej drugi brat, Johan, który wspierał siostrę w ciężkiej sytuacji. W kwestii ojca, Selma również postawiła na swoim. Gdy ojciec zażądał jej powrotu do domu, odmówiła, bo jak sama stwierdziła, jeżeli teraz się podda, to już nigdy nie będzie miała drugiej szansy[13].  Po ukończeniu Seminarium w 1885 roku Selma rozpoczęła pracę jako guwernantka w Żeńskim Gimnazjum w Landskoronie[14].

Selma Lagerlöf – twórczość i kariera

Do pory jedynymi odbiorcami twórczości Selmy była rodzina, bliskie otoczenie oraz koleżanki z Seminarium. Dzięki namowom młodszej siostry, Selma zdecydowała się na udział w konkursie zorganizowanym przez czasopismo ,,Idun’’[15], do którego przesłała fragment swojej pracy.

Debiutancka powieść

Zajęła pierwsze miejsce, a maszynopis był dodawany do prenumeraty czasopisma. Krótki fragment przerodził się w powieść Gösta Berling wydanej w 1891 roku. Recenzje i odbiór powieści były dosyć chłodne. Recenzenci zarzucali Selmie opieszałość oraz ciężki, niezrozumiały styl.

Sytuacji nie ratowała nawet sprzedaż egzemplarzy. Pozycja ta nie wzbudzała zainteresowania kupujących. Z pomocą przyszedł Selmie jeden z krytyków, George Brandensen, którego nazwisko dużo znaczyło w świecie literackim.

Dzięki napisanej przez niego recenzji, która warto tu podkreślić, wcale nie była pochlebna, sprzedaż książki oraz zainteresowanie czytelników znacząco wzrosło. Każdy chciał sam się przekonać, czy autorka istotnie prezentuje się tak, jak przedstawił ją Brandensen[16].

Opublikowanie pierwszej powieści oraz zderzenie się z opinią krytyków na temat swojej twórczości nie zniechęciło Selmy. Rozwijała się jako pisarka przez całe swoje życie czerpiąc inspirację z otaczających ja ludzi oraz podróży.

Do najbardziej znanych tytułów należą między innymi Tętniące serce (1914), Legendy o Chrystusie (1904), Niewidzialny woźnica (1912) oraz Jerozolima (1901) i Cudowna podróż (1906). Dwie ostatnie pozycje zasługują na szczególne uznanie, gdyż stały się kamieniami milowymi w karierze pisarki[17].

W 1899 roku Selma wyruszyła w podróż do Egiptu oraz Palestyny. Pobyt w Palestynie zrobił na pisarce ogromne wrażenie. Zastana tam rzeczywistość, jak sama przyznała, przytłoczyła ją. Po powrocie do domu Selma przelała wszystkie swoje odczucia oraz przemyślenia, czego efektem była wydana w 1901 roku Jerozolima.

Pozycja ta została przyjęta bardzo dobrze wśród recenzentów. Zainteresowanie pozycją było tak duże, że ukazała się ona między innymi w języku angielskim i niemieckim[18].  Powieść ta przyniosła pisarce uznanie również w kręgach elitarnych i do tej pory dla niej niedostępnych. Stała się również fundamentem na drodze do nagrody Nobla.

Drugą pozycją, która odegrała znaczącą rolę w karierze Selmy Lagerlöf, jest wydana w 1906 roku Wspaniała Podróż. Pozycja ta odegrała istotną rolę w edukacji. W momencie, gdy Selma Lagerlöf gromadziła materiały do swojej książki, w Szwecji znacząco zmieniła się sytuacja społeczno-polityczna.

Kraj zaczął się demokratyzować, co wpłynęło na wiele obszarów życia, między innymi na edukację. Używany dotąd Podręcznik dla szkoły ludowej z 1863 roku uważano za przestarzały. Nowy podręcznik miał kształcić młodzież w nowoczesnym duchu.

Książka Selmy Lagerlöf doskonale spełniała tę rolę. Pozycja miała przesłanie uniwersalne, które nie wykluczało żadnej grupy społecznej. Podręcznik został przyjęty z dużym entuzjazmem ,zarówno przez czytelników, jak i samych uczniów. 

Względem podręcznika zastrzeżenia miało jedynie ugrupowanie konserwatywne, które miało uznać go za zbyt nowoczesny[19]. Wspaniała Powieść do dzisiaj cieszy się ogromną popularnością na całym świecie.

Selma Lagerlöf i Nagroda Nobla

W 1909 roku Selma Lagerlöf jako pierwsza kobieta została nominowana do literackiej nagrody Nobla. Jej twórczość oraz wpływ, jaki wywarła na kulturę, został doceniony. Jednakże nie obyło się bez sprzeciwów.

Nie wszyscy byli zgodni co do tej decyzji. Po długich dyskusjach zadecydowano jednak, że to właśnie Selma Lagerlöf zostanie uhonorowana[20]. Podobno przed wygłoszeniem mowy pisarka odczuwała duże zdenerwowanie. Pomimo początkowego zdenerwowania, zachowała spokój i opanowanie[21].

Nie był to jedyny zaszczyt, który spotkał Selmę. W 1907 roku przyznany został jej tytuł honoris causa na Uniwersytecie w Uppsali. W tym przypadku również była pierwszą kobietą, która otrzymała ten tytuł[22]. W maju 1914 roku Selma została również członkinią Akademii Szwedzkiej.

Wielka wojna i działalność społeczna

I wojnę światową Selma spędziła w odkupionym dworku w Marbacce[23]. Z niepokojem obserwowała, jak niszczycielskim żywiołem jest wojna[24]. Utwory pochodzące z tamtego okresu są tworzone w duchu pacyfizmu.

Selma nigdy nie wyszła za mąż oraz nie miała dzieci. Z dużym współczuciem obserwowała jednak, jakie wojna odciskała piętno na kobietach w jej otoczeniu, których mężowie oraz synowie wyruszyli na wojnę. Owocem tych doświadczeń jest opowiadanie Lament Racheli.

Selma wraz ze swoją towarzyszką życia, Valborg Olander, były związane z ruchami sufrażystek. Pisarka była aktywnym członkiem Narodowego Zgromadzenia na rzecz Praw Wyborczych Kobiet. W trakcie wojny brała udział między innymi w ruchu na rzecz pokoju oraz konferencji haskiej zorganizowanej przez Międzynarodowy Kongres Kobiet[25].

Sukces kinowy

Lata 20. i 30. upłynęły Selmie nad pisaniem kolejnych powieści, lecz pojawiło się również nowe zajęcie, które pochłonęło pisarkę. Nowa zdobywająca popularność rozrywka, jaką było kino, niosło za sobą nowe możliwości.

I tak oto powieści Selmy Lagerlöf przeniosły się z kart książki na duży ekran. Nakręcone filmy osiągały sukces nie tylko w kraju, ale również na świecie. W dobie kina niemego, ekranizacje powieści Selmy Lagerlöf zdominowały rynek.

Szczęście, które wielokrotnie dopisywało autorce i tym razem jej nie opuściło. Dzięki kontraktom z wytwórniami filmowymi zarobiła niemałą fortunę. Poza tym po raz kolejny mogła dopisać do listy kolejne osiągnięcie. Żaden pisarz nie miał na koncie tylu ekranizacji kinowych, co Selma Lagerlof, zarówno w Szwecji, jak i poza nią.[26].

Ostatnie lata życia i wpływ na kulturę

W latach 30. XX wieku nastroje polityczne znowu uległy zmianie, widmo kolejnej wojny wisiało nad Europą. Selma cały czas mieszkała w majątku rodzinnym. Z racji wieku wiodła już nieco spójniejszy tryb życia.

Starała się jeszcze pisać, lecz przychodziło jej to z coraz większym trudem. Po dojściu do władzy nazistów w Niemczech, represje oraz prześladowania były coraz gorsze. Twórczość Selmy Lagerlöf cieszyła się ogromnym powodzeniem w Niemczech.

Próby wykorzystania twórczości pisarki w aparacie propagandy nie powiodły się, gdyż autorka nie wyraziła żadnej chęci do współpracy. Do Selmy napływało dużo listów z prośbą o pomoc albo o zajęcie zdecydowanego stanowiska o potępienie prześladowań w Trzeciej Rzeszy.

Selma Lagerlöf nie była już odważną, pełną życia kobietą, tylko seniorką, której ciężko było się pogodzić z pełną okrucieństwa rzeczywistością. Dlatego pomagała na miarę swoich możliwości. Pisarka zmarła 16 marca 1940 roku w rodzinnej posiadłości w Macbacce[27].

Selma Lagerlöf zapisała się na kartkach historii jako kobieta, która swoim sposobem myślenia wyprzedzała czasy, w których przyszło jej żyć. Nie dała się zaszufladkować w roli narzuconej jej przez społeczeństwo i przez cały czas żyła tak, jak uważała za słuszne.

Jej wkład w kulturę został doceniony już za jej życia. Utwory, które po sobie zostawiła w dalszym ciągu przyciągają współczesnych czytelników. Na jej cześć od 1984 roku przyznawana jest Nagroda Literacka Towarzystwa Selmy Lagerlöf, jej laureatką była między innymi Tove Janson[28].

Filmy nakręcone na podstawie jej twórczości inspirują kolejne pokolenia. Nakręcony w 1921 roku Furman Śmierci był inspiracją dla Ingmara Bergmana podczas kręcenia Siódmej Pieczęci (1957). 

W Szwecji, imieniem Selmy Lagerlöf nazwano ulice, hotele, a nawet wydano znaczki pocztowe i banknoty. Rodzinny dworek został przekształcony w muzeum poświęcone pisarce, które do dzisiaj przyciąga ludzi zainteresowanych twórczości Selmy[29].

Bibliografia:

• Gustafson Alrik, Six Scandinavian Novelists: Lie, Jacobsen, Heidenstam, Selma Lagerlof, Hamsun and Sigrid Undset, New York 1969, p.178.
• Nemo August, Essential Novelists – Selma Lagerlöf: 1st to win the Nobel Prize in Literature, 2020 [online], [dostęp: 09.12.2024].
•  Nordlund Anna, Wanselius Bengt, Selma Lagerlöf Nowoczesna Szwedka, Warszawa 2022.

Netografia:

• Guided tours in the home of Selma Lagerlöf, marbacka.com [dostęp: 9.12.2024].
• Selma Lagerlöf Banquet speech, nobelprize.org [dostęp: 9.12.2024].
• SELMA LAGERLÖFS LITTERATURPRIS, kulturveckanisunne.se [dostęp: 9.12.2024].
• Watson Jenny, Selma Lagerlöf Surface and Depth, publicdomainreview.org [dostęp: 9.12.2024].

Przypisy:

[1] Anna Nordlund, Bengt Wanselius, Selma Lagerlöf Nowoczesna Szwedka, Warszawa 2022, s. 13-18.

[2] Alrik Gustafson, Six Scandinavian Novelists: Lie, Jacobsen, Heidenstam, Selma Lagerlöf, Hamsun and Sigrid Undset, New York 1969, p. 178.

[3] Według niektórych informacji Selma, wzorowała na nim jednego z bohaterów w swojej powieści Gösta Berling. Bardzo często postacie w jej historiach wzorowane były na prawdziwych osobach z jej otoczenia.

[4] A.Nordlund, B.Wanselius, op.cit., s. 21-23.

[5] Ibidem, s.24.

[6] Poprzednią guwernantką Selmy była Aline Laurell, która była kuzynką Elin. Aline zrezygnowała z roli guwernantki twierdząc, że nie jest w stanie sprostać potrzebą Selmy i poleciła na swoje miejsce Elin.

[7] A. Nordlund, B. Wanselius, op.cit., s.27-28.

[8] Ibidem, s.43.

[9] Selma przyszła na świat z wadą biodra, która sprawiała, że lekko utykała.

[10] A. Nordlund, B. Wanselius, op.cit., s.29-33.

[11] Ibidem, s.44.

[12] Od 1869 roku po śmierci Carla Wallrotha, który przez cały czas wpierał swoją córkę oraz jej rodzinę finansowo, sytuacja Lagerlofów zaczęła się pogarszać. Dodatkowym czynnikiem było odejście od hutnictwa z czego słynął region Varmlandii. Na pogarszającą się sytuację finansową wpływ miał również ojciec Selmy, który nie potrafił dobrze zarządzać majątkiem i jego pogłębiający się alkoholizm.

[13] A. Nordlund, B. Wanselius, op.cit., s.55-57.

[14] Ibidem, s.75.

[15] „Idun” – szwedzki magazyn dla kobiet wydawany w latach 1887-1963.

[16] A. Nordlund, B. Wanselius, op.cit., s. 88-101.

dostęp[17] Jenny Watson, Selma Lagerlöf. Surface and Depth, publicdomainreview.org [dostęp: 6.12.2024].

[18]  A. Nordlund, B. Wanselius, op.cit., s.144-154.

[19] Ibidem, s.171-178.

[20] Ibidem, s. 205-208.

[21] Tekst przemowy jest dostępny w języku angielskim: https://www.nobelprize.org/prizes/literature/1909/lagerlof/speech/ [dostęp: 6.12.2024].

[22] A. Nordlund, B. Wanselius, op.cit., s. 185. 

[23] Po śmierci ojca, rodzina Lagerlöfów była zmuszona sprzedać dworek, by pokryć pozostawione długi. Suma była tak wysoka, że środku ze sprzedaży domu nie wystarczyły na spłatę. Pozostałe należności spłacało każde z rodzeństwa. Za otrzymane środki z nagrody Nobla, Selma odkupiła rodzinną posiadłość.

[24] August Nemo, Essential Novelists – Selma Lagerlöf: 1st to win the Nobel Prize in Literature,2020 [online]

[25] A. Nordlund, B. Wanselius, op.cit., s. 251-254.

[26] Ibidem, s.304-311.

[27] Ibidem, s. 365-387.

[28] SELMA LAGERLÖFS LITTERATURPRIS, kulturveckanisunne.se [dostęp: 9.12.2024].

[29] Guided tours in the home of Selma Lagerlöf, marbacka.com [dostęp: 9.12.2024].