Skąd wziął się Sylwester i obchody Nowego Roku?
Sylwester to wigilia pierwszego dnia nowego roku w kalendarzu gregoriańskim. Cywilizacje na całym świecie świętują początek każdego nowego roku od co najmniej czterech tysiącleci. Obecnie większość uroczystości noworocznych rozpoczyna się 31 grudnia (Sylwester), ostatniego dnia kalendarza gregoriańskiego, i trwa do wczesnych godzin porannych 1 stycznia (Nowy Rok). Typowe tradycje obejmują uczestnictwo w przyjęciach, jedzenie specjalnych potraw noworocznych, robienie postanowień na nowy rok i oglądanie pokazów sztucznych ogni. Jak i skąd wziął się Sylwester i obchody Nowego Roku?
Dzień Świętego Sylwestra, znany również jako Święto Świętego Sylwestra, jest poświęcony pamięci papieża Sylwestra I, który sprawował swój urząd od roku 314 do 335. Zgodnie z legendą z czasów średniowiecznych, papież ten odegrał kluczową rolę w nawróceniu cesarza Konstantyna na chrześcijaństwo.
W Kościołach zachodnich święto to obchodzone jest 31 grudnia, w rocznicę śmierci świętego Sylwestra. Po wprowadzeniu kalendarza gregoriańskiego data ta zyskała dodatkowe znaczenie, ponieważ zbiegła się z ostatnim dniem roku kalendarzowego. W tradycji liturgicznej wyznacza ono 7. dzień okresu Bożego Narodzenia. Natomiast Kościoły wschodnie celebrują Dzień Świętego Sylwestra 2 stycznia.
Obchody Dnia Świętego Sylwestra w Kościołach obejmują udział w Mszy Strażniczej, która często odbywa się w godzinach nocnych, blisko północy. W kulturze świeckiej dzień ten jest także uświetniany poprzez organizację pokazów fajerwerków, hucznych zabaw oraz okazałych uczt, które podkreślają radosny charakter końca roku.
Skąd wziął się Sylwester? Historia wigilii Nowego Roku
Najstarsze zapisy dotyczące obchodów Nowego Roku pochodzą z Mezopotamii, około 2000 roku p.n.e. W Babilonii noworoczne święto Akitu przypadało na czas nowiu księżyca po wiosennej równonocy, natomiast w Asyrii moment ten był związany z nowiem księżyca najbliższym jesiennej równonocy, czyli w połowie września.
Egipcjanie oraz Fenicjanie przyjmowali równonoc jesienną, datowaną na 21 września, jako początek roku. W starożytnej Persji rok zaczynał się od równonocy wiosennej, przypadającej na 21 marca, podczas gdy we wczesnej Grecji za początek roku uznawano przesilenie zimowe, mające miejsce 21 grudnia.
Wczesny kalendarz rzymski składał się z 10 miesięcy i 304 dni, a każdy nowy rok rozpoczynał się wraz z równonocą wiosenną. Według tradycji został stworzony przez Romulusa, założyciela Rzymu, w VIII wieku p.n.e.
Późniejszemu królowi, Numie Pompiliuszowi, przypisuje się dodanie miesięcy Januarius i Februarius. Na przestrzeni wieków kalendarz przestał być zsynchronizowany ze słońcem, a w 46 roku p.n.e. Juliusz Cezar postanowił rozwiązać ten problem, konsultując się z najwybitniejszymi astronomami i matematykami swoich czasów.
Wprowadził kalendarz juliański, który bardzo przypomina bardziej nowoczesny kalendarz gregoriański, którego używa dziś większość krajów na całym świecie. W ramach swojej reformy Cezar ustanowił 1 stycznia pierwszym dniem roku, częściowo na cześć imiennika miesiąca: Janusa, rzymskiego boga początków, którego dwie twarze pozwalały mu spojrzeć w przeszłość i naprzód w przyszłość.
Rzymianie świętowali, składając ofiary Janusowi, wymieniając się między sobą prezentami, ozdabiając swoje domy gałązkami laurowymi i uczestnicząc w hucznych przyjęciach.
W okresie wczesnego średniowiecza większość chrześcijańskiej Europy uznawała 25 marca, dzień Zwiastowania, za początek roku. W anglosaskiej Anglii natomiast Nowy Rok obchodzono 25 grudnia. Wilhelm Zdobywca wprowadził zasadę, że rok zaczyna się 1 stycznia, jednak Anglia ostatecznie dostosowała się do reszty chrześcijaństwa, przyjmując za początek roku datę 25 marca.
Kalendarz gregoriański, który został wprowadzony przez Kościół rzymskokatolicki w 1582 roku, przywrócił 1 stycznia jako początek nowego roku. Stopniowo większość krajów europejskich zaakceptowała to rozwiązanie. Szkocja przeszła na tę datę w 1660 roku, Niemcy i Dania około 1700 roku, Anglia w 1752 roku, a Rosja dopiero w 1918 roku.
Sylwester 999 roku
Pierwsze znane obchody sylwestrowe, zbliżone do współczesnego rozumienia tego święta, miały miejsce w 999 roku. Mimo że był to moment wyjątkowy, towarzyszyły mu emocje dalekie od dzisiejszej radości. Wręcz przeciwnie, 31 grudnia tamtego roku przyniósł Rzymianom ogromny lęk i niepokój. Przyczyną tego stanu rzeczy była rozpowszechniona legenda, bazująca na proroctwie Sybilli, według którego koniec świata miał nadejść w roku 1000.
Według tej opowieści, katastrofę miał spowodować Lewiatan – mityczny potwór, który, jak wierzono, został uwięziony w lochach Watykanu przez papieża Sylwestra I. Zgodnie z legendą, w uśpieniu trwał on do końca 999 roku, by w nowym milenium przebudzić się, wydostać na wolność i ziejąc ogniem zniszczyć zarówno ziemię, jak i niebo.
Zbliżający się koniec roku wywołał powszechny strach, który historycy określają mianem „kryzysu milenium”. W Rzymie oraz w krajach ościennych ludzie pełni obaw oddawali się modlitwom, pokucie i z niepokojem oczekiwali końca świata. Ostatni dzień roku 999, postrzegany jako zwiastun zagłady, był momentem kulminacyjnym tych obaw.
Gdy jednak północ minęła, a rok 1000 rozpoczął się bez kataklizmu, atmosfera lęku szybko ustąpiła miejsca radości. Lewiatan się nie pojawił, a świat pozostał nietknięty. Wybuchła powszechna euforia – mieszkańcy Rzymu wybiegli na ulice, zapalając pochodnie, składając sobie życzenia i świętując.
Papież Sylwester II, który wówczas piastował swój urząd, udzielił uroczystego błogosławieństwa urbi et orbi, czyli miastu i światu, na nadchodzący rok, wiek i tysiąclecie.
Ta spontaniczna radość z ocalenia oraz początku nowego milenium stała się fundamentem tradycji świętowania nadejścia Nowego Roku. Od imienia ówczesnego papieża zwyczaj ten miał zostać nazwany Sylwestrem.
Nowy Rok w różnych kulturach
Kultury i religie posługujące się kalendarzem księżycowym nadal wyznaczają początek roku w terminach innych niż 1 stycznia. Na przykład w żydowskim kalendarzu religijnym nowy rok rozpoczyna się w Rosz ha-Szana, czyli pierwszego dnia miesiąca Tiszri, co wypada między 6 września a 5 października. Z kolei w kalendarzu muzułmańskim, który liczy zazwyczaj 354 dni w roku, nowy rok zaczyna się wraz z początkiem miesiąca Muharram.
Nowruz, wywodzący się z tradycji zaratusztriańskich, jest obchodzony jako nowy rok kulturalny w Iranie oraz w innych regionach Bliskiego Wschodu i Azji Środkowej, gdzie widoczne są wpływy perskie. Chiński Nowy Rok, oficjalnie świętowany przez cały miesiąc, przypada na okres pod koniec stycznia lub na początku lutego. Różne kultury azjatyckie celebrują natomiast nowy rok w odmiennych porach roku.
W południowych Indiach, w stanie Kerala, nowy rok obchodzony jest jako Vishu, natomiast w Tamil Nadu mieszkańcy świętują Puthandu 14 kwietnia. Tybetańczycy obchodzą Losar w lutym, podczas gdy w Tajlandii święto Songkran przypada na połowę kwietnia. W Japonii natomiast nowy rok, znany jako Shōgatsu, jest trzydniowym świętem, które trwa od 1 do 3 stycznia.
Sylwester i Nowy Rok dla chrześcijan
W wielu chrześcijańskich wspólnotach odbywają się sylwestrowe nabożeństwa nocne. W szczególności Morawianie, metodyści oraz zbory należące do określonych grup etnicznych, takich jak społeczność koreańska i afroamerykańska, kultywują tradycję zwaną nabożeństwem Nocnej Straży (lub Mszą Nocnej Straży).
Podczas tych ceremonii wierni gromadzą się na modlitwach trwających po północy, aby dziękować Bogu za minione błogosławieństwa oraz prosić o łaskę na nadchodzący rok. W krajach anglojęzycznych nabożeństwa Nocy Straży mają swoje korzenie w działalności Johna Wesleya, założyciela metodyzmu, który zapoznał się z tym zwyczajem od Morawian w latach trzydziestych XVIII wieku. Do dziś zbory morawskie obchodzą nabożeństwa Nocy Straży w ostatnią noc roku.
Te wieczorne modlitwy nabrały szczególnego znaczenia dla Afroamerykanów podczas Sylwestra w 1862 roku. Wówczas niewolnicy oczekiwali nadejścia 1 stycznia 1863 roku, kiedy miała wejść w życie Proklamacja Emancypacji, przynosząc wolność wielu z nich.
W chrześcijańskiej liturgii Kościół rzymskokatolicki, Kościoły luterańskie oraz Wspólnota Anglikańska obchodzą 1 stycznia jako Święto Obrzezania Chrystusa. Dodatkowo, w Kościele katolickim dzień ten jest dedykowany Najświętszej Maryi Pannie, Matce Jezusa.
W wielu krajach jest to Święto Nakazane, co oznacza obowiązek uczestnictwa we Mszy świętej, z wyjątkiem nielicznych miejsc, takich jak Australia. Zwyczajowo Mszę świętą wigilijną można odprawić wieczorem 31 grudnia, co prowadzi do tradycji odprawiania Mszy sylwestrowych, czasem określanych jako Msze nocne.
Sylwester jest również dniem upamiętniającym papieża Sylwestra I w kalendarzu rzymskokatolickim, choć święto to nie jest powszechnie celebrowane w Stanach Zjednoczonych. Katolikom, którzy publicznie odmawiają hymn „Te Deum” w sylwestrową noc, przysługuje odpust zupełny na zwykłych warunkach, co zazwyczaj odbywa się przed odprawieniem Mszy św.
W Watykanie 31 grudnia papież tradycyjnie przewodniczy uroczystym Nieszporom, podczas których odmawia „Te Deum” w Bazylice św. Piotra. Po zakończeniu nabożeństwa papież wychodzi na Plac św. Piotra, aby spotkać się z wiernymi oraz odwiedzić tamtejszą szopkę.
Prezenty na Nowy Rok?
W VII wieku, wśród pogańskich społeczności Flandrii i Niderlandów, popularnym zwyczajem była wymiana podarunków podczas przesilenia zimowego. Praktyki te spotykały się z krytyką św. Eligiusza, który zmarł w 659 lub 660 roku.
Święty ten przestrzegał Flamandów i Holendrów słowami: [Nie] wykonujcie w nocy przedstawień z małymi figurkami Starej Kobiety, małych jeleni czy iotticos, nie nakrywajcie stołów dla skrzata domowego, nie wymieniajcie się noworocznymi darami ani nie podawajcie zbędnych napojów.
Mimo tych przestróg, europejscy chrześcijanie w dniu święta obrzezania Chrystusa, które przypadało w okresie dwunastu dni Bożego Narodzenia, obdarowywali się prezentami. Tradycja ta, zakorzeniona w kalendarzu liturgicznym zachodniego chrześcijaństwa, nawiązywała do biblijnego przykładu Mędrców, którzy przynieśli dary nowonarodzonemu Jezusowi.
W Anglii epoki Tudorów, 1 stycznia, obchodzony jako Święto Obrzezania Chrystusa, a nie Nowy Rok, był jednym z trzech najważniejszych świąt okresu bożonarodzeniowego, obok samego Bożego Narodzenia i Święta Trzech Króli. Na królewskim dworze angielskim popularnym zwyczajem tego dnia było wzajemne wręczanie prezentów.
Kiedy zaczęto świętować Sylwestra w Polsce?
Zwyczaj ten przybył na polskie ziemie dopiero pod koniec XIX i na początku XX wieku, pochodząc z Niemiec. Na początku był popularny wyłącznie w dużych miastach i wśród zamożniejszych warstw społecznych.
Z czasem świętowanie nocy sylwestrowej zaczęło się rozprzestrzeniać również na mniejsze miejscowości oraz obszary wiejskie, stając się trwałym elementem polskiej tradycji. Ważnym wydarzeniem było ustanowienie 1 stycznia dniem wolnym od pracy, co zostało formalnie zapisane w Rozporządzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej z 15 listopada 1924 roku dotyczącym dni świątecznych.
Początkowo sposób obchodzenia sylwestrowego wieczoru znacząco różnił się od dzisiejszych hucznych zabaw. Pierwsze organizowane bale sylwestrowe pojawiły się na Śląsku dopiero w dwudziestoleciu międzywojennym, a w pozostałych regionach Polski jeszcze później. Co więcej, większe znaczenie często przypisywano samemu Nowemu Rokowi, kiedy to odbywały się spotkania towarzyskie i uroczystości.
Wieczorem wierni uczestniczyli w kościołach w nabożeństwach nieszporów, a następnie wracali do domów, by wspólnie zasiąść do wystawnej kolacji. Uczta miała charakter bardziej towarzyski niż wigilijny – nie obowiązywały postne potrawy, a na stołach pojawiały się mięsa, słodkie wypieki i alkohole. Wszystkie te przysmaki miały przynieść szczęście i powodzenie w nadchodzącym roku. Aby dowiedzieć się, co przyniesie przyszłość, niektórzy sięgali po wróżby, które były nieodłącznym elementem tego dnia.
Sylwestrowe zwyczaje w różnych krajach
W wielu krajach anglojęzycznych jednym z bardziej znanych zwyczajów jest śpiewanie ballady Auld Lang Syne, szkockiego utworu, który zyskał popularność dzięki poetom, takim jak Robert Burns. W obchodach noworocznych istotną rolę odgrywają także symboliczne potrawy.
W Europie powszechne jest spożywanie kapusty czy innych warzyw, które mają zapewnić dobrobyt w nadchodzącym roku, podczas gdy na południu Stanów Zjednoczonych popularnym daniem są czarnookie groszki, mające przynieść szczęście.
W południowych Indiach w czasie Ugadi spożywa się ugadi pachadi, danie, które łączy różnorodne smaki, a jego charakter wskazuje na to, jak potoczy się nadchodzący rok. W Azji zwykle przygotowuje się potrawy, takie jak pierogi, kluski czy ryżowe wafle, których składniki symbolizują szczęście, długowieczność czy pomyślność.
Wielu ludzi wierzy, że pierwsze czynności podejmowane w nowym roku zapowiadają, jak będzie wyglądała reszta roku. Dlatego też pierwsza osoba, która odwiedza dom w Nowy Rok, ma duże znaczenie i może przynieść szczęście, szczególnie jeśli pasuje do określonych cech fizycznych, zależnych od regionu.
W tradycji szkockiej, na Wyspie Man oraz w północnej Anglii obserwuje się takie przekonanie. W miastach, takich jak Nowy Jork czy Londyn, Sylwester wiąże się z wielkimi zgromadzeniami publicznymi, a odliczanie do momentu rozpoczęcia nowego roku, jak np. upuszczenie piłki na Times Square, jest transmitowane na całym świecie. Również na boiskach sportowych, jak na przykład podczas meczu Rose Bowl w Pasadenie w 1902 roku, rozgrywały się wydarzenia, które stały się częścią noworocznych tradycji.
W Holandii Sylwester spędza się głównie w gronie rodziny i przyjaciół, a częstą tradycją jest spożywanie oliwkowych placków oraz pikantnych przekąsek po kolacji. Ponadto w wielu kościołach protestanckich odprawiane są nabożeństwa, podczas których wspomina się zmarłych w mijającym roku. W tradycji reformowanej czytany jest Psalm 90, choć ta praktyka staje się coraz rzadsza. W Holandii dużą popularność zyskała również konferencja sylwestrowa, która początkowo była nadawana w radiu, a później także w telewizji.
Po wybiciu północy, wśród życzeń zdrowia i pomyślności, wielu ludzi sięga po alkohol, w tym szampana, a następnie wychodzi na zewnątrz, aby odpalić fajerwerki i życzyć sąsiadom szczęścia w nowym roku. Z kolei w przeszłości Sylwester był okazją do organizowania hałaśliwych obchodów, ognisk i biegów noworocznych, które ostatecznie zanikły.
Tradycja ta przetrwała w niektórych częściach Holandii, gdzie dzieci chodzą od drzwi do drzwi, zbierając pieniądze lub słodycze, a w garnkach lub puszkach wykonują hałas, by ogłosić nadejście Nowego Roku. Po północy, gdy rozpoczyna się nowy rok, odpalane są fajerwerki, a kościoły i statki w portach wybijają godziny dzwonami.
W Chinach wierzono, że fajerwerki mają odstraszać złe duchy, a w północnej i wschodniej Holandii zamiast fajerwerków strzelano z karbidu, używając starych baniek po mleku. O godzinie 20:00 do 01:00 transport publiczny jest zazwyczaj nieczynny, co sprawia, że ludzie spędzają czas na obchodach Sylwestra, które różnią się w zależności od regionu, ale łączy je wspólna radość z rozpoczęcia nowego roku.
W Belgii Sylwestra tradycyjnie obchodzi się w gronie rodziny i przyjaciół. Wieczór zaczyna się od wystawnego posiłku, który kończy się filiżanką kawy. O północy, podczas odliczania, wszyscy wstają, by wymienić się życzeniami i pocałunkami na szczęście w nadchodzącym roku. To także czas, kiedy wyrażane są dobre postanowienia na nowy rok.
Wiele osób wychodzi na zewnątrz, by podziwiać lub odpalać fajerwerki. W większych miastach organizowane są spektakularne pokazy sztucznych ogni. Choć Sylwester nie jest aż tak rodzinny jak Boże Narodzenie, to wciąż wielu, zwłaszcza młodych, decyduje się na udział w różnych imprezach i wydarzeniach. Podobnie jak w Holandii, w wielu belgijskich kościołach nowy rok wita się biciem w dzwony.
W rodzinach obchodzących chrzty, a także w innych, dzieci odczytują noworoczny list, w którym składają życzenia rodzicom oraz matce i ojcu chrzestnemu. W zamian otrzymują prezenty. W Belgii popularną tradycją, zwłaszcza w Antwerpii, Kempen i Hagelandii, jest śpiew noworoczny, czyli Koekenzingen. Dzieci odwiedzają domy, śpiewając piosenki, po których dostają pieniądze i słodycze.
Co ciekawe, w przeciwieństwie do Holandii, Belgia oferuje specjalne autobusy imprezowe De Lijn, które mają na celu zmniejszenie liczby wypadków drogowych spowodowanych jazdą pod wpływem alkoholu.
W Niemczech natomiast wieczór sylwestrowy nie może obyć się bez skeczu „Kolacja dla jednej osoby”, który jest stałym elementem programów telewizyjnych tej nocy. Popularną tradycją jest także Bleigießen, czyli topienie gorącego ołowiu, które następnie wlewa się do zimnej wody, a powstałe kształty interpretowane są jako zwiastuny przyszłości. W północnych Niemczech oraz Danii odbywa się także Rummelpottlaufen, czyli zabawa polegająca na chodzeniu po wioskach i śpiewaniu noworocznych pieśni.
Bibliografia:
- Collins A., Koniec świata w różnych religiach, wizjach jasnowidzów i naukowców, Katowice 2007.
- Duby G., Rok Tysięczny, Warszawa 1997.
- Hasło New Year festiwal [w:] Britannica online [dostępL 29.12.2024].
- Kelly J. N. D. , Encyklopedia papieży, Warszawa 1997.
- Ogrodowska B., Zwyczaje, obrzędy i tradycje w Polsce. Mały Słownik, Warszawa 2001.
- Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 15 listopada 1924 r. o dniach świątecznych, Dz.U. 1924 nr 101 poz. 928.
