Tradycja dzielenia się opłatkiem jest znana w Polsce od X wieku. Do dziś Polacy na całym świecie kultywują ten zwyczaj, co czyni go jedną z najdłużej praktykowanych polskich tradycji. Jest symbolem pojednania i przebaczenia, który wzmacnia więzi rodzinne.
W chrześcijańskiej kulturze chleb jest prawdziwym sacrum. Jest nie tylko pokarmem samym w sobie, ale także symbolem jedzenia w ogóle. W literaturze i poezji chleb jest symbolem dzielenia się, współczucia – głodny zawsze prosi o przysłowiową kromkę chleba.
Tak, jak Żydzili mieli macę, tak Polacy – wigilijne opłatki. Symboliczny kawałek chleba, którym katolicy dzielą się przed wieczerzą wigilijną, po modlitwie, składając sobie życzenia. Dostawały je także zwierzęta domowe i gospodarskie (ale nie psy i świnie). Wykonywano z nich nawet ozdoby na choinkę czy stroiki świąteczne.
Choć nie jest to zwyczaj wyłącznie polski. Opłatkiem dzielą się także czasem katolicy na Słowacji, Litwie, Białorusi, Ukrainie, w Czechach czy we Włoszech.
Opłatek to biały, cienki wafelek wykonany wyłącznie z mąki i wody. Słowo „opłatek” pochodzi od łac. oblatum, czyli dar ofiarny. Jest to rodzaj przaśnego chleba wypiekanego w formie bardzo cienkich, białych płatków, używanych w katolickiej mszy, a w polskiej tradycji także podczas wieczerzy wigilijnej[1].
W przeciwieństwie do dużego opłatka (hostii), który jest konsekrowany podczas mszy świętej, opłatki wigilijne zazwyczaj mają prostokątny kształt. Ich wypiekiem początkowo zajmowali się zakonnicy, co było związane z sakralnym charakterem chleba. Robili to np. benedyktyńscy mnisi z Cluny, którzy starannie dobierali ziarna pszenicy. Podczas tej czynności, ubrani w alby, śpiewali pieśni religijne.
Od XV wieku tę funkcję przejęli świeccy pracownicy zatrudnieni w gospodarstwach kościelnych. Rozdawano je od domu do domu w parafii w czasie Adwentu. Początkowo opłatkiem dzieliła się szlachta.
Nie od razu wszystkie warstwy społecznej i w całej Polsce przyjęły zwyczaj dzielenia się opłatkiem. Na Pomorze, Mazury i Warmię tradycja ta dotarła dopiero w XX wieku.
Skąd wzięła się tradycja dzielenia się opłatkiem?
Zwyczaj łamania się opłatkiem podczas Wigilii wywodzi się z wczesnośredniowiecznej praktyki dzielenia się pobłogosławionym podczas liturgii chlebem zwanym eulogia, który stanowił substytut komunii.
Opłatki-hostie były zdobione tłoczonymi w cieście symbolami religijnymi, takimi jak krzyż, monogram Chrystusa, insygnia męki Pańskiej czy baranek. Z kolei opłatki-komunikanty przedstawiały motywy takie jak płonące serce, serce przebite gwoździami, kielich, Oko Opatrzności czy chusta Weroniki.
Na współczesnych wigilijnych opłatkach znajdziemy zaś sceny związane z Bożym Narodzeniem, motywy kolędowe, różnorodne formy szopek oraz przedstawienia o tematyce regionalnej, na przykład wizerunki lokalnych sanktuariów.
W tradycji ludowej popularne było wykonywanie z barwionych opłatków tak zwanych „światów” – dekoracji symbolizujących czas Godów, który zgodnie z dawnymi wierzeniami pogańskimi oznaczał powrót do pierwotnego porządku wszechświata i jedność ludzkiego świata z wymiarem sakralnym.
Jak twierdzi prof. ks. Józef Naumowicz, dzielenie się opłatkiem nie jest znane w całym Kościele. Zwyczaj ten pojawiał się w późnym średniowieczu w Europie Środkowej, rozwinął się w XVI-XVII wieku, a najbardziej kultywowany do dziś i zakorzeniony jest głównie w tradycji polskiej. Nie jest znany ani w Europie Zachodniej, ani za Oceanem, poza środowiskami polonijnymi. Kiedy na Boże Narodzenie Polacy wysyłali swoim zagranicznym znajomym opłatki w listach, adresaci często nie wiedzieli, co to oznacza (…) łamanie się opłatkiem to w najgłębszej istocie – dzielenie się z drugim człowiekiem miłością, pokojem, przebaczeniem. Opłatek jest znakiem Jezusa, który narodził się w „domu chleba”, bo to dokładnie oznacza nazwa Betlejem – po narodzeniu został złożony w żłobie niby pokarm dla innych i który o sobie mówił, że jest prawdziwym chlebem. Dlatego dzielenie się opłatkiem, to dzielenie się Jezusem[2].
Dziś są opłatki produkowane komercyjnie i sprzedawane w sklepach, domach kultu religijnego czy w Internecie. Czasami opłatek jest wysyłany w formie kartki z życzeniami do bliskich poza domem, ale to już rzadkość. Podobnie, jak dzielenie się opłatkiem ze zwierzętami. Praktykują to raczej starsze pokolenia i górale.
Bibliografia:
- Encyklopedia PWNonline [dostęp: 13.12.2024].
- Kozioł Andrzej, Wokół chleba, Kraków 2022.
- Skąd się wzięła tradycja dzielenia się opłatkiem?, Gość Niedzielny [dostęp: 13.12.2024].
[1] opłatek, [w:] Encyklopedia PWN online [dostęp: 13.12.2024].
[2] Skąd się wzięła tradycja dzielenia się opłatkiem?, Gość Niedzielny [dostęp: 13.12.2024].
