Słowiańskie gliniane pisanki i grzechotki. Zabawki czy przedmioty związane z magią?

Znaleziska glinianych pisanek-grzechotek z okresu wczesnego średniowiecza (XI-XIII) to kilkanaście przykładów z grodzisk: Opola, Wrocławia, Giecza, osad: Grotnik, Kruszwicy oraz cmentarzysk: Dziekanowic czy Kałdusa. W większości są to szkliwione pisanki, guzowe grzechotki oraz tzw. gwiazdki. Na podstawie tych kilkunastu znanych zabytków z terenów dzisiejszej Polski oraz kilku analogii z Ukrainy i Szwecji pokażę różnorodność ich kształtów i barw. Spróbuję ustosunkować się do teorii dotyczącej sprawy importu oraz miejscowej wytwórczości pisanek i grzechotek.

Przedmioty te w starszej literaturze uważano za importy z Rusi Kijowskiej[1]. Jednak po odkryciu w Kruszwicy (w 1953 roku) pracowni szklarskiej, datowanej na XI wiek oraz licznych wyrobów szkliwionych (naczyń, pisanek) wysunięto tezę o rozwoju miejscowego, rodzimego szklarstwa we wczesnym średniowieczu[2]. Pisanki i grzechotki interpretowano w literaturze przedmiotu najczęściej jako zabawki oraz przedmioty związane z wierzeniami i magią. W niniejszym artykule opiszę też proces technologiczny przeprowadzony podczas eksperymentalnego wykonania kilku pisanek według wczesnośredniowiecznych wzorów. Na podstawie przykładów znanych ze sztuki ludowej spróbuję odpowiedzieć na pytanie czym jeszcze mogły być i do czego mogły służyć te zagadkowe przedmioty. Biorąc pod uwagę symbolikę jajka i związane z nim pozostałości dawnych słowiańskich obrzędów, a także zabiegi związane z wykonywaniem pisanki znane ze sztuki ludowej, postaram się ukazać nie tylko różnorodność wczesnośredniowiecznych przykładów pisanek i grzechotek, ale również spróbować rozszerzyć dotychczasowe interpretacje o własne spostrzeżenia i wnioski wynikające z przeprowadzonego przeze mnie eksperymentu.

Wnioskowanie na temat przeznaczenia glinianych pisanek i grzechotek jest problematyczne z uwagi na brak źródeł pisanych. Pośrednio określano je jako przedmioty związane z magią i obrzędami na podstawie miejsc znalezienia. Często też z uwagi na formę i małe rozmiary interpretowano je jako zabawki dla dzieci, choć moim zdaniem mogły one pełnić o wiele więcej funkcji związanych z szeroko pojętą obrzędowością dawnych Słowian.

Gliniane pisanki i grzechotki z terenu ziem polskich podzieliłam na: pisanki szkliwione, nieszkliwione, grzechotki guzowe, owalne oraz grzechotki w formie naczynia, solniczki.

Wspomnę też gliniane oraz szkliwione gwiazdki, interpretowane w literaturze jako zawieszki[3] z uwagi na częste współwystępowanie ich z grzechotkami i pisankami (Giecz, Kruszwica, Bytom Odrzański).

Dzięki próbie odtworzenia form glinianej pisanki i grzechotki guzowej różnymi technikami lepienia – na rdzeniu woskowym, łączeniu dwóch części oraz z jednego kawałka – poznałam łatwy oraz najszybszy sposób ich wykonania. Proces szkliwienia tych form okazał się o wiele trudniejszy i nie zawsze zakończony był sukcesem, choć te kilka prób pokazało jak duże doświadczenie mieli dawni wytwórcy.

Pisanki i grzechotki znalezione na terenie grodzisk

Opole

Gród istniejący od końca X do 1 ćw. XIII w. na Ostrówku w Opolu jest miejscem znalezienia wielu przedmiotów codziennego użytku, ale przede wszystkim może poszczycić się wieloma znaleziskami związanymi z kulturą symboliczną, w tym zwłaszcza pisankami[4] i grzechotkami guzowymi związanymi z symboliką życia, które w religii chrześcijańskiej włączono w obchody wielkanocne[5].

Wśród okazów z Ostrówka najbardziej reprezentacyjna jest gliniana pisanka z ciemnym odcieniem szkliwa, ozdobiona jasnym ornamentem klamrowym. Na Ostrówku znaleziono też w 1931 r. dwie pisanki zdobione ornamentem pasm poprzecznych złożonych z odcinków łukowatych i polewy żółtej i zielonej. Niestety te dwa okazy nie zachowały się do dzisiaj. Na szczególną uwagę zasługują cztery pisanki kamienne z białego piaskowca, jedna z nich o wydłużonym kształcie ozdobiona jest poprzecznymi żłobkami i dołkami. Według Z. Hilczerówny te kamienne jajka mogły być miejscowym naśladownictwem pisanek-importów[6].

Na Ostrówku znaleziono też dwie gliniane grzechotki guzowe ze stożkowatymi guzkami. Pochodzą one z warstwy datowanej na XII wiek, jedna z nich pokryta jest ciemnozielonym szkliwem[7].

Ślady wytwórczości szklarskiej na Ostrówku badał Wł. Hołubowicz w latach 1954/1955. Bryłki stopionego szkła oraz odpady produkcyjne określił jako surowiec do wyrobu biżuterii i uznał je za importy z Azji Mniejszej i Rusi. Warto wspomnieć też o badaniach J. Olczaka i J. Szczapowej składu chemicznego szkieł, które według autorów potwierdzają istnienie wytwórczości szklarskiej w Opolu już w 2. poł. X w., nie wykluczając jednak współwystępowania szkieł importowanych z Rusi[8].

Wrocław

Gliniane, szkliwione grzechotki guzowe znalezione na terenie Ostrowa Tumskiego we Wrocławiu datowane na XI-XII w. uznane są za import z Rusi. Początki szklarstwa we Wrocławiu można datować na XI w. Na terenie podgrodzia znaleziono też bryłki polepy z zeszkliwioną powierzchnią, które E. Ostrowska łączyła z występowaniem pieców szklarskich[9].

Giecz

Wczesnośredniowieczny gród (X-XI w.), gdzie w 1959 r. znaleziono w warstwie nad książęcym palatium gliniane pisanki i grzechotki (w formie solniczki i miniaturowego naczynia z dookolnymi żłobkami). Na szczególną uwagę zasługuje pisanka z zielonym szkliwem stanowiącym podkład oraz brązowym linearnym ornamentem, a także fragment glinianej gwiazdy[10]

Pisanki i grzechotki znalezione na terenie osad

Kruszwica

Wyjątkowo dobrze zachowana pracownia szklarska odkryta została w trakcie badań z 1953 roku prowadzonych przez W. Hensla i A. Coftę na wczesnośredniowiecznej osadzie rzemieślniczo-targowej w Kruszwicy. Pracownia ta, zdaniem A. Cofty-Broniewskiej, działała już na przełomie X/XI – XIII w., a umiejętność tego rzemiosła mogła pochodzić z Rusi bądź z południa (Bizancjum), za czym przemawiają duże zbieżności typologiczne[11]. Wytwarzano tu wyroby szklane i szkliwione, w tym największy znany z terenów ziem polskich zbiór: 11 pisanek, 4 grzechotki i 1 gwiazda, znalezione podczas badań z 1953 roku, w warstwach przemieszanych i datowanych na XII-XIII w[12].

J. Kaczmarek na podstawie katalogu tych znalezisk stworzyła tabelę i opisała szczegółowo rodzaj użytej do ich produkcji gliny, głównie białej i biało-szarej. Badała też skład szkliwa zawierającego znaczną ilość krzemionki, tlenku ołowiu i potasu, co odróżniało je od składu szkliwa naczyń kruszwickich, choć nie wiadomo czy to błąd w badaniach czy dowód na pochodzenie tych grzechotek z importu[13]. Brak więc pełnych dowodów na wykonywanie w Kruszwicy tych pisanek i grzechotek. Do tej pory nie zrobiono też szczegółowych analiz miejscowej gliny i czerepów tych grzechotek, a na stanowisku do tej pory nie znaleziono odpadów produkcyjnych czy narzędzi do szkliwienia[14].

Grotniki, gm. Włoszakowice, woj. leszczyńskie

Na terenie tego wielokulturowego stanowiska znajdowała się osada wczesnośredniowieczna datowana głównie na podstawie materiału ceramicznego na 2. poł. XI-XIII w. Wśród znalezisk pochodzących z badań prowadzonych od 1992 do 1993 r. na uwagę zasługuje gliniana pisanka ornamentowana motywem rybiej łuski, pokrytą szkliwem w dwóch kolorach: żółtym i zielonym[15]. Na terenie tej osady znaleziono również pozostałości pieca do wypału prawdopodobnie ceramiki, a także piec wapienniczy[16].

Pisanka znaleziona na terenie cmentarzyska

Dziekanowice

Gliniana pisanka znaleziona na wczesnośredniowiecznym cmentarzysku szkieletowym w Dziekanowicach (gm. Łubowo, woj. Wielkopolskie) datowanym na 2. poł. XI-XII w. Jest ona jedną z niewielu przykładów pisanek pochodzących z grobu dziecka (w wieku infans II). Pisanka gliniana o wymiarach: 4,7 cm wys. i średn. 3,3 cm pokryta jest szkliwem (na jasnobrązowy kolor szkliwa nałożono ciemnobrunatny ornament) i ma we wnętrzu pojedynczy kamyk lub glinianą kulkę[17].

Pochodzenie wyrobów szklarskich na ziemiach polskich w okresie wczesnego średniowiecza

We wczesnym średniowieczu (XI wiek) do polewania wyrobów ceramicznych używano tej samej masy szklanej (uzyskiwanej na drodze wytopu), z której wytwarzano także inne przedmioty (paciorki i szklane bransolety) dostarczane przez warsztat szklarski. Powiązanie warsztatowe i technologiczne szkliwienia z daną pracownią potwierdzają badania fizyko-chemiczne szkliwa. Przy braku zastrzeżeń co do rodzimego pochodzenia naczyń glinianych, przyjmuje się, że szkliwienia dokonywano na terenie ziem polskich[18]. Ogólnie przyjęto w literaturze kryterium podziału na importy docierające do naszych ziem drogą lądową i morską. Pierwsze – docierające do naszych terenów ze Wschodu, za pośrednictwem Rusi, drugie – też za pośrednictwem Rusi, ale poprzez Skandynawię[19]. Nie ma jednak między badaczami całkowitej zgodności. Z. Hilczerówna uważa, że pisanki znalezione na terenie Szwecji (min. okaz z Sigtuny na wyspie Gotlandia) dostały się tam drogą przez Polskę[20]. Podział na importy tzw. ruskie,reprezentowanegłównie przez ośrodek kijowski (Kijów, Białogród, Czernichów) z charakterystycznym ornamentem pasm przypominających klamry[21] oraz tzw. wschodnie nie został jednak zdaniem J. Olczaka wyraźnie i jednoznacznie sprecyzowany. Autor ten, omawiając przedmioty szklane znalezione na terenie Polski, doszedł do następujących wniosków: studia porównawcze – zbieżności typologiczne, prowadzą jedynie do schematycznych ustaleń na temat ich pochodzenia, a niewątpliwe ślady świadczące o miejscowej produkcji szkła to: piece, bryłki emalii, tygielki do wytopu oraz wzmianka źródłowa z 1310 r. mówiąca o hucie szkła nad rzeką Cybiną w Poznaniu[22].

Gliniana gwiazdka z Kruszwicy określona została ogólnie jako import ze Wschodu, gdyż takie formy spotykać można w kulturze sałtowo-majackiej (środkowe Podwołże) w IX i X w. Grzechotki guzowe mogłyby być zdaniem J. Kaczmarek produkowane w Małopolsce (tu już w XI w. wykorzystywano białą glinę), w Drohiczynie znaleziono bowiem grzechotkę guzową bez polewy. Autorka ta opracowując zbiór glinianych grzechotek i pisanek z Kruszwicy zwróciła uwagę na podobieństwo ceramicznych paciorków szkliwionych do fragmentów pisanek (ta sama barwa szkliwa i zbliżony ornament) oraz poddała w wątpliwość interpretacje W. Hensla i A. Broniewskiej dotyczące grzechotki w kształcie naczynia, którzy jedynie na podstawie kształtu określili ją jako miejscową formę[23].

Technika wykonania pisanek i grzechotek

W celu poznania sposobu wykonywania tych przedmiotów przeprowadziłam eksperyment. Wylepiłam z gliny z bardzo drobną domieszką kilka pisanek i grzechotek guzowych.

Pierwszą pisankę wykonywałam techniką na rdzeniu woskowym według opisu J. Kaczmarek: glinianą kulkę oblepiłam woskiem, a następnie jeszcze jedną warstwą gliny. Pomimo usilnych starań, podobnie jak J. Kaczmarek, nie potrafiłam zapobiec pękaniu zewnętrznej warstwy gliny . Wykonanie woskowego rdzenia było pracochłonne – roztopienie użytego przeze mnie wosku pszczelego oraz formowanie z niego rdzenia zajęło około 30 min. Podczas wypału w palenisku po upływie 45 min. z miejsc gdzie były spękania i otwór odpowietrzający zaczął wypływać roztopiony wosk J. Kaczmarek badając fragmenty pisanek pod mikroskopem stwierdziła, że jeden z okazów Kruszwickich (nr inw. 5626) wyklejono na rdzeniu, a pozostałe wyklejano z taśm[24]. Aby zobaczyć tę różnicę w wyglądzie wnętrza pisanki rozbiłam dwie wykonane przeze mnie formy. Po rozbiciu pisanki wykonywanej metodą na rdzeniu woskowym widać gładką, jednolitą powierzchnię, ścianki mają też mniejszą grubość i są bardziej regularne w porównaniu do pisanki lepionej z wolnej ręki. Po wypale wnętrze pisanki lepionej ręcznie jest nieregularne w miejscu zasklepiania formy. Wyklejanie z taśm oraz dwóch półkul było łatwiejszym sposobem, ale przy taśmach trudniej było utrzymać prawidłowy kształt, podobnie jak przy sklejaniu półkul miejsca łączenia narażone są na pękanie w trakcie wysychania. Najszybszym i najprostszym sposobem było moim zdaniem wyklejanie z jednego kawałka (taki sposób wykonania pisanek opisywała szczegółowo А.О. Сушко[25].

Tym sposobem wylepiłam 2 pisanki i 3 grzechotki (ryc. 10) w bardzo krótkim czasie ok. 15 min. (na wykonanie każdej z nich). Miały też wyjątkowo regularne kształty. Nie pękały podczas wypału, ani podczas szkliwienia. Jedynym problemem jest kulka gliniana, która czasami, gdy glina jest zbyt mokra może przylepić się do ścianki – dlatego bezpieczniejsze do wkładania do środka są kamyczki dające głośniejszy dźwięk.

Guzowe grzechotki wykonałam również z jednego kawałka. Guzki według Z. Hilczerówny były osadzone na czop, moje guzki były naklejane, czasami jednak podczas wypału w ognisku (na skutek zbyt wysokiej temperatury) odpryskiwały.

Zdaniem J. Kaczmarek otwór wykonywany na spodzie służył do mocowania pisanki w trakcie szkliwienia, odprowadzania wosku, ale także można było tam wrzucić kamyczek (przy odpowiednio dużej średnicy otworu), gdyby gliniana kulka we wnętrzu uległa zniszczeniu[26]. Zdaniem Z. A. Rajewskiego występujący w glinianych pisankach otwór to naśladownictwo pisanek rzeczywistych – wydmuszek[27]. Moim zdaniem oprócz tych możliwych funkcji, otwór spełniał przede wszystkim zadanie akustyczne umożliwiając wydawanie głośniejszego dźwięku grzechotania.

Podsumowując powyższy eksperymentalny wypał stwierdzić można, że pisanki i grzechotki wykonywać można na kilka sposobów:metodą wyklejania z wałeczków (T. I. Makarova), na rdzeniu woskowym oblepionym gliną (J. Kaczmarek),z dwóch części oraz z jednego kawałka (А.О. Сушко, A. Łukaszyk). Gwiazdę natomiast, oblepiając taśmę gliny wokół palca, promienie wyciągając palcami (J. Kaczmarek).

Proces szkliwienia jest osobnym zagadnieniem z uwagi na brak pełnej zgodności wśród badaczy co do wykonywania tego zabiegu: przez miejscowego rzemieślnika (w miejscowej pracowni), naśladownictwa – okrągłe grzechotki bez polewy lub importów głównie z terenu Rusi.

Sposób nanoszenia ornamentu klamrowego wyjaśnił się dzięki znalezieniu w Kijowie specjalnego tygielka do równoczesnego wylewania polewy o dwóch kolorach przerywanych przez garncarza rylcem: prostopadłym ruchem w górę i w dół oraz w jedną stronę, gdy chciał uzyskać ornament półksiężycowaty[28]. W takim razie można wnioskować, że na półpłynne tło wtapiano nitkę szklaną (jeśli był to odpowiedni moment nitka doskonale łączyła się z tłem). Podczas mojego eksperymentu zastosowałam oblewanie polewą jednobarwną w kolorach zielonym, niebieskim i czarnym wypaloną w temperaturze pomiędzy 1020 a 1100 stopni C, co dało efekt nieco nierównomiernego tła ze smugami (ryc.13). Problematyczny jest sam dwukrotny wypał szkliwionych pisanek, najpierw w temperaturze 600-800 stopni C oraz w temperaturze przekraczającej 1000 stopni C po nałożeniu szkliwa.

Barwy szkliw uzyskiwano w średniowieczu następujący sposób: kolor jasnozielony z ponad półtora procentowego dodatku tlenku miedzi, kolor ciemnozielony z jednoprocentowego tlenku miedzi i żelaza, kolor czarny z trzy i pół procentowego tlenku żelaza.

Eksperymentalne szkliwienie i nanoszenie nitki szklanej przeprowadzili odtwórcy historyczni w trakcie majowych warsztatów archeologicznych na Wolinie w 2013 roku. W trakcie wypału w jednym miejscu nastąpiło pęknięcie szkliwa, ale nitka szklana doskonale połączyła się z tłem. Niestety z powodu przyczyn technicznych (brak wiaty) nie wykonali oni ornamentu klamrowego, choć,jak pokazała ta próba, był on możliwy do zrealizowania.

Gliniane grzechotki-zabawki czy przedmioty związane z magią?

Dzieci od najdawniejszych czasów wykorzystywały do swoich zabaw najróżniejsze przedmioty określane ogólnie mianem zabawek. Definicja zabawki jako: przedmiotu materialnego specjalnie wykonanego do celów zabawowych, który zawiera w sobie treści kulturowe właściwej dla niego epoki lub epok minionych z zakresu kultury materialnej, duchowej lub społecznej[29][…], jest po części zgodna z zastosowaniem samych glinianych grzechotek. Moim zdaniem oprócz bycia zabawką mogły one pełnić też inną, o wiele ważniejszą rolę w kulturze symbolicznej i obrządku pogrzebowym. Gliniane grzechotki o kształcie owalnym znane z wykopalisk w Wolinie, Gieczu i Gdańsku datowane na XI w.[30] mają też często bardzo interesujące zdobienia i kształty: od kuli po gruszkowate formy zakończone kolistą wypustką. Grzechotki miały również powiązania ze sferą wierzeń, hałas powstały w wyniku grzechotania miał odstraszać złe moce i dlatego między innymi wkładano je zmarłym do grobu[31]. Większość badaczy przekonana jest do obrzędowo-kultowo-magicznej funkcji pisanek, często łączy się je z kultem zmarłych. Złożona symbolika tych przedmiotów oraz różne miejsca znalezienia: na terenie grodów (np. Ostrówek) i osad (np. Grotniki), rejonu rzemieślniczego (Kruszwica), czyli łącznie ok. 14 przykładów oraz kilku okazów z grobów (Dziekanowice, Kałdus, Modlnica – łącznie 6 przykładów[32] nasuwają o wiele więcej pytań. Przewaga osad nad znaleziskami z cmentarzysk przemawiać może za częstszym zastosowaniem pisanek jako ofiar zakładzinowych w obrębie chaty i obejścia, choć to tylko hipotezy. Pewnych wskazówek dostarczają obrzędy i zabiegi magiczne z wykorzystaniem jajek opisane w Summie brata Rudolfa, który opisując praktyki magiczne mające na celu ochronę dziecka wspomina rozgniatanie jajka pod miotłą na progu chaty podczas wnoszenia maleństwa do izby po chrzcie[33].

Gliniane gwiazdy (znalezionych na terenie osad w Kruszwicy, Gieczu i w grobie z Dziekanowic) łączono z symboliką solarną i magią. Znaczenie miał tu nie tylko sam kształt, barwa ale także odpowiednia liczba promieni[34].

Pisanki i grzechotki w obrzędowości ludowej

Niewiele wiadomo o glinianych grzechotkach w kulturze ludowej, były one symbolem odpędzania zła. W tym celu od Wielkiego Czwartku do Wielkiej Soboty biegano po ulicach z grzechotkami czyniąc hałas, by przepędzić tzw. Judasza w formie wykonanej ze słomy kukły, bitej aż do momentu zniszczenia, której resztki palono lub wrzucano do stawu[35]. Znane są też ze sztuki ludowej grzechotki w kształcie zwierząt: głównie koni (czasem z jeźdźcami na grzbiecie) oraz psów[36]. Pisanek używano w XIX w. przy narodzinach, ślubach, posiadały też moc uzdrawiającą i chroniły przed czarami[37]. Ofiarowywano je dzieciom (na Pomorzu) lub zakopywano w ziemi, by dzieci mogły je odnaleźć i przynieść do domu. Czynność zdobienia jaj na Huculszczyźnie uważana za bardzo ważny rytuał wymagający od kobiety czystości. Gdy zdarzy się kontakt z nieczystymi, jaja i przybory do zdobień posypywano solą mówiąc: Sól tobie w oczach, kamień w zębach! Jak ziemia woskowi nie szkodzi, tak twoje oczy niech nie szkodzą pisankom![38].

Jajka symbolizujące też związek życia ze śmiercią a malowane pisanki, zwłaszcza te czerwone (kraszanki) ofiarowano zmarłym podczas wiosennych uroczystości zadusznych[39]. We wszystkich kulturach jajko symbolizowało odradzanie się życia, było wiązane z płodnością, a malowane jajka miały pobudzić siły przyrody, przynosić pomyślność, zapewnić bogate plony[40].

Podsumowanie

Ornamentyka średniowiecznych pisanek jest w większości przykładów zbliżona: są przeważnie dwubarwne (brunatne, zielone, żółte), na tło nakładany jest ornament w postaci linii półksiężycowatych przedzielonych pionowymi rowkami (większość egzemplarzy – 10), poziomych kręgów złożonychz kręgów esowatych (tylko 2 przykłady), linii falistych i przecinających (łącznie 5 egzemplarzy). Ta jednolitość materiału jest według Hilczerówny dowodem na seryjną produkcję pisanek w ośrodku kijowskim[41].

Gliniane grzechotki i pisanki, a także ich kamienne (wapienne) naśladownictwa czy też skorupki jaj pochodzące z grodzisk, osad i cmentarzysk najczęściej występowały na terenie obecnych ziem polskich w XI i XII w. Duże podobieństwo stylistyczne (barwy szkliw, ornamentyka) zamiast ułatwić badaczom zadanie stawało się częściej powodem wielu burzliwych dyskusji dotyczących ich pochodzenia. Na podstawie pojedynczego zazwyczaj znaleziska, bez analiz fizyko-chemicznych szkliwa czy też przy braku znalezisk narzędzi lub odpadów powstałych podczas szkliwienia, trudno jednoznacznie stwierdzić czy są to wyroby miejscowe czy importy. Według O. Antowskiej-Gorączniak pisanki i grzechotki to przedmioty charakterze luksusowym[42]. Jednak z tą hipotezą trudno się zgodzić, co udowodnił zarówno wykonany przeze mnie eksperyment, pokazujący możliwość wykonania tych przedmiotów na miejscu oraz fakt ich występowania w chatach o średniej zamożności[43]. Moim zdaniem jedynie szkliwione okazy pisanek i grzechotek mogły by być zaliczane do tej grupy. Te zagadkowe przedmioty doczekały się wielu opracowań, choć w większości zaliczano je albo do świata zabawek albo ogólnie magii. Każdemu znalezisku można przypisać kilka znaczeń, choć często w literaturze przyjmuje się, że zasadniczą funkcją pisanek i grzechotek jest zabawa[44]. Określano je też jako instrument-zabawka[45] Rozpatrywano też ich związki z obrzędowością dawnych Słowian, przypisując im głównie funkcje apotropaiczne – ochronne[46]. Ten sam przedmiot mógł mieć wiele zastosowań zależnych od miejsca znalezienia: pisanka-grzechotka w grobie dziecka mogła zarówno chronić jak i być zabawką[47]. Pisanki i grzechotki z grodzisk i osad mogły spełniać też rolę ofiar zakładzinowych, a okazy pochodzące z cmentarzysk mogły łączyć się z wiarą w odradzające się życie[48]. Do dziś te oryginalne i pięknie wykonane przedmioty budzą w nas wiele pozytywnych artystycznych doznań. Pisanki zarówno te średniowieczne jak i współczesne są swoistymi małymi arcydziełami rzemiosła, które cechuje bardzo wysoki poziom. Oglądając współczesne wielkanocne pisanki warto pamiętać o przeszłości, bogatej symbolice i ich ważnej roli jaką pełniły w życiu dawnych Słowian.

Agnieszka Łukaszyk

Archeolog

Bibliografia:

Arbman H., 1948 Une route commerciale pendant les Xe et XIe siècles, [w:] Slavia Antiqua t. 1, s. 435-438.

Ciołek T., M., Olędzki J., Zadrożyńska A., 1976 Wyrzeczysko. O świętowaniu w Polsce, Białystok.

Сушко A., 2001 Давньоруські керамічні писанки. З роблена спроба узагальнити дані про керамічні полив’яні орнаментовані вироби у формі яйця – так звані давньоруські писанки [w:] Archeologiat. 2, s. 46-53.

Dziurzyńska T., 2011 Dzieła sztuki na skorupkach, [w:] Wychowanie w Przedszkolu, nr 4, s. 38-41.

Gediga B., 2005 Opole Ostrówek [w:] Skarby ziemi wydobyte. Górny Śląsk i pogranicze, E. Tomczak red., Katowice.

Hilczerówna Z., 1950 Przyczynki do handlu Polski z Rusią Kijowską, [w:] Przegląd Archeologiczny t. IX, z. 3, s. 8-23.

Kaczmarek J., 1998 Wczesnośredniowieczne przedmioty szkliwione związane z magią z Kruszwicy [w:] Kraje słowiańskie w wiekach średnich. Profanum i sacrum Poznań, s. 549-560.

Kostrzewski J., 1929 Grzechotki wczesnośredniowieczne bez polewy, [w:] Archeologia Polski, t. 13, s. 209-218.

Kuchowicz Z., 1957 Obyczaje staropolskieXVII-XVIII wieku, Łódź.

Kunicka-Okulicz Ł., 1959 Wczesnośredniowieczne zabawki i gry z Gdańska, [w:] GdańskWczesnośredniowieczny t.1, Kamińska J., (red.), Gdańsk, s. 107-143.

Kurnatowska Z., 2008 Pradzieje Wielkopolski. Od epoki kamienia do średniowiecza, Kobusiewicz Michał (red.), Poznań.

Leciejewicz L., 2010 Słowianie Zachodni. Z dziejów tworzenia się średniowiecznej Europy,Wodzisław Śląski.

Moździoch Sławomir, Nowacka L., 1991 Wyniki badań grodu w Bytomiu Odrzańskim, woj. Zielona Góra, na stanowisku 1, w 1989 r., [w:] Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 32, Wrocław, s. 175-182.

Olczak J., 1964 Stan badań nad szklarstwem wczesnośredniowiecznej słowiańszczyzny, [w:] Hensel Witold (red.), Slavia Antiqua, t. 11, s. 301-349.

Rajewski Z. A., 1937Wielkopolskie cmentarzyska rzędowe okresu wczesnodziejowego, t. 6, Poznań s. 28-85.

Smoczyńska-Reiner D., 2007 Świat pogańskich wierzeń ludowych w dziele Summa de confessionis discretione Brata Rudolfa, Slavia Antiqua, Hensel Witold, Kurnatowska Zofia (red.), Poznań, s. 189-250.

Wrzesińska A., Wrzesiński J., 2000 Wczesnośredniowieczna gliniana pisanka-grzechotka z cmentarzyska w Dziekanowicach [w:] Archeologia Historia Polona, t. 8, Toruń, s. 107-113.

Wyrwińska E., 1995 Wczesnośredniowieczna osada odkryta na wielokulturowym stanowisku nr 6 w Grotnikach, gm. Włoszakowice, woj. leszczyńskie, [w:] Wielkopolskie SprawozdaniaArcheologiczne, Kurnatowska Zofia (red.), t. 3, Poznań, s. 139-152.

Żołądź-Strzelczyk D., 2002 Dziecko w dawnej Polsce, Poznań.

Przypisy: