Tego dnia 1865 roku na sokołowskim rynku został stracony przez powieszenie ks. Stanisław Brzóska i jego adiutant Franciszek Wilczyński. Był to ostatni akcent powstania styczniowego
Ksiądz Stanisław Brzóska był naczelnym kapelanem województwa podlaskiego podczas powstania styczniowego. Obok posługi duszpasterskiej zaangażował się w tworzenie oddziałów powstańczych. Uczestniczył w bitwach powstańczych pod Siemiatyczami, Woskrzenicami, Gręzówką, Włodawą, Sławatyczami i Fajsławicami. Został pojmany przez Rosjan w Krasnodębach-Sypytkach i powieszony 23 maja 1865 roku.
Kim był Stanisław Brzóska?
Stanisław Brzóska urodził się 30 grudnia 1832 roku w Dokudowie koło Białej Podlaskiej. Podczas przesłuchań przez Rosjan sam Brzóska podawał jako swój rok urodzenia także 1834. Dokumenty archiwalne z Archiwum Diecezjalnego w Siedlcach wskazują jednak na 30 grudnia 1932 roku.
Pochodził ze szlacheckiej rodziny. Jego ojcem był Marceli Brzóska, matką – Karolina z Enskajtów (Enchajtów, Enckajtów). Nazwisko Stanisława Brzóski pojawiało się w źródłach w różnych formach. Jak podają badacze Eugeniusz Niebelski i Tadeusz Krawczak, inne jego formy występujące m.in. w dokumentach kościelnych brzmią: Brzosko, Brzoska. Forma Brzóska pojawiła się w spisanym przez samego Stanisława życiorysie i w tej formie pozostała.
Stanisław Brzóska rozpoczął edukację w szkole powiatowej w Białej. W 1853 roku wstąpił do Seminarium Duchownego w Janowie Podlaskim. 25 czerwca 1858 roku Stanisław Brzóska otrzymał święcenia kapłańskie. 25 lipca 1858 roku został wikariuszem kościoła parafialnego Sokołowie Podlaskim. W trakcie swojej pracy duszpasterskiej podupadł na zdrowiu. Został wysłany na urlop, który spędził u rodziny w Sycynie.
Po odzyskaniu zdrowia, w 1860 roku biskup Szymański przeniósł ks. Stanisława Brzóskę do parafii w Łukowie. Po wprowadzeniu stanu wojennego na terenie Królestwa Polskiego ks. Stanisław Brzóska angażował się w budowanie w społeczeństwie ducha patriotyzmu.
Zwrócił tym na siebie uwagę rosyjskich zaborców, którzy 27 listopada 1861 roku aresztowali ks. Stanisława Brzóskę. 10 grudnia 1861 roku Wojenny Sąd Polowy w Siedlcach skazał go na dwa lata zesłania do europejskich guberni Rosji. Karę zmieniono na rok więzienia w twierdzy w Zamościu.
29 kwietnia 1862 roku władze skróciły ponownie wyrok do 6 miesięcy. Już 2 czerwca 1862 roku ks. Stanisław Brzóska wyszedł na wolność. Było to wynikiem diagnozy ordynatora szpitala wojskowego, który stwierdził u księdza objawy depresji.
Powstanie styczniowe
Gdy ks. Stanisław Brzóska wrócił do Łukowa, na terenie kraju trwały przygotowania Komitetu Centralnego Narodowego do wybuchu powstania. Nawiązał współpracę z ks. Adamem Słotwińskim i sędzią łukowskim Stanisławem Krzeczkowskim.
We wrześniu 1862 roku ks. Stanisław Brzóska został naczelnikiem okręgu miasta Łukowa. W listopadzie 1862 roku naczelnik cywilny województwa podlaskiego – Bronisław Deskur – powołał Komitet Wojewódzki. Ks. Stanisław Brzóska wszedł w jego skład jako „dyrektor komunikacji”.
Przygotowania do wybuchu powstania zakłóciło ogłoszenie poboru do armii carskiej z 6 października 1862 roku. Działania powstańcze rozpoczęły się wcześniej niż planowano, w trudnych zimowych warunkach i z niewystarczającą ilością broni dla powstańców.
Ks. Stanisław Brzóska otrzymał zadanie opanowania Łukowa. Działania rozpoczęły się nocą z 22 na 23 stycznia 1863 roku. Celu nie udało się osiągnąć, ponieważ siły rosyjskie miały przewagę.
W kolejnych miesiącach ks. Stanisław Brzóska pełnił funkcję kapelana w partii Walentego Lewandowskiego. Uczestniczył w bitwach pod Siemiatyczami i Sosnowicą. W ostatniej bitwie odniósł rany i trafił do łukowskiego szpitala.
Po powrocie do zdrowia dołączył do oddziału płk. Marcina Borelowskiego, następnie kpt. Karola Krysińskiego. 22 lipca 1863 roku Wydział Wojny Rządu Narodowego wyznaczył ks. Stanisława Brzóskę naczelnym kapelanem wojsk powstańczych województwa podlaskiego, a on sam zaczął się tytułować także generałem wojsk narodowych. Używał pseudonimu „generał Brzeziński”.
Intensywne walki powstańcze u boku gen. Michała Heydenreicha-Kruka spowodowały, że ks. Stanisław Brzóska jesienią zachorował na tyfus. Ukrywał się w Różance, szpitalu w Łukowie oraz Kępkach. W tym ostatnim miejscu poznał Franciszka Wilczyńskiego, żołnierza z partii Walentego Lewandowskiego.
Ks. Stanisław Brzóska, mimo powolnego upadku powstania, wierzył w sens i sukces walki. Zebrał kilkudziesięcioosobowy oddział, z którym chciał dołączyć do Karola Krysińskiego. Ten jednak w kwietniu 1864 roku zrezygnował z dalszej walki. Ks. Stanisław Brzóska ze swoim oddziałem prowadził działania w rejonie Łukowa i Sokołowa Podlaskiego.
Po ogłoszeniu przez zaborców rosyjskich amnestii 27 maja 1864 roku, ks. Stanisław Brzóska pozwolił zdecydować swoim ludziom o ich losach. Z tymi, którzy przy nim pozostali ukrył się na Błotach Jackich.
Obozowisko rozbito na wyspie między odnogami rzeki Krzny. W czerwcu 1864 roku do oddziału ks. Stanisława Brzóski dołączyła Antonina Konarzewska – kurierka dowódców powstania.
Represje władz rosyjskich skierowane przeciwko sympatykom powstania i tym, którzy pomagali powstańcom, z czasem się nasilały. Dodatkowo trudne warunki pogodowe skłoniły ks. Stanisława Brzóskę do podjęcia decyzji o zmianie lokalizacji obozowiska.
Przeniósł się w okolice Sokołowa Podlaskiego. Tu napływały do niego pokrzepiające informacje o trwaniu Rządu Narodowego. W kwietniu 1865 roku Rosjanie aresztowali Antoninę Konarzewską, która pod wpływem tortur podała miejsce przebywania ks. Stanisława Brzóski i Franciszka Wilczyńskiego.
Stracenie ks. Stanisława Brzóski i Franciszka Wilczyńskiego
W październiku 1864 roku nieprzyjaciel dowiedział się o tym schronieniu i otoczył go, ale Brzóska uwiadomiony przez włościan zawczasu, wyniósł się w inne miejsce. Z Warszawy wysłano dowódcę kubańskich kozaków Zankisowa, który odznaczył się w poszukiwaniu powstańców; w całym Siedleckiem urządzono mnóstwo obław, w których brali udział spędzeni chłopi; większa część żołnierzy Brzóski schwytana została, ale dowódca ich zniknął.
Po pewnym czasie od przekupionych żydów dowiedział się porucznik Tołmasow, że Brzóska z czterema ostatnimi towarzyszami nocuje we wsi szlacheckiej Przewóski [Przewózki]. Otoczywszy wieś piechotą i kozakami, dowódca oddziału nakazał jak najściślejszą rewizję każdego domu. W ostatniej zagrodzie Kozacy zauważyli zamkniętą szopę, której właściciel nie chciał otworzyć. Rewidujący odbili zamek, ale w szopie nie znaleźli nikogo. Zauważywszy jednak, że na belkach leżą snopy, jeden z kozaków wlazł tam i zaczął kłuć snopy pałaszem, lecz w tej chwili został uderzony kolbą w głowę przez jednego z powstańców, który wyskoczył ze słomy. Kozak zleciał na ziemię, a powstańcy, dawszy ognia, wyskoczyli z szopy i pobiegli kul bliskiemu lasowi. Dowódca chciał im przeciąć drogę do lasu, lecz trafiony strzałem, upadł. Podoficer ścigał uchodzących i dwóch zabił, ale Brzóska z dwoma towarzyszami ocalał.
W marcu 1865 r. Moskale dowiedzieli się, że Brzóska ukrywa się u sołtysa pod Sokołowem. Z Warszawy wysłano znowu Zankisowa, ale najstaranniejsze poszukiwania nic wykryć nie zdołały, chociaż denuncjacja żydowska wymieniła nawet dom Bilińskiego [Ksawerego Bielińskiego]. Tam rzeczywiście przechowywał się ksiądz za podwójną ścianą. Dowiedziawszy się, że Brzóska bywał często u panny A. K., mieszkającej w Starym Dworze, żandarm zaaresztował ją; torturowana, nie mogąc znieść męczarni, wydała jego schronienie. 20 kwietnia naczelnik wojenny z 10 kozakami i dwoma żandarmami otoczył dom Bilińskiego i zaczęli rewizję. Widząc, że kryjówka jego odkryta, ks. Brzóska przywitał ich strzałem, a gdy dokonywujący rewizji zaczęli uciekać, ukazał się we drzwiach chaty z rewolwerem w ręku, a za nim adiutant jego, Wilczyński, który nabijał broń i podawał swemu dowódcy. Ciągle odstrzeliwując się, ks. Stanisław zaczął biec ku lasowi, ale nieszczęśliwie potknął się i upadł. Nadbiegł wachmistrz żandarmów, a choć Brzóska przytknął mu rewolwer do czoła, broń jednak nie wypaliła. Schwytany, ranny w rękę Brzóska, widząc niemożność dalszego oporu, oddał rewolwer żandarmowi mówiąc: „Weź go sobie na pamiątkę”.
W trzy tygodnie potem ostatni ten dowódca powstańczy wraz ze swym adiutantem zginął na szubienicy. Nawet dzienniki moskiewskie wyraziły podziw nad niezwykłą energią, charakterem i poświęceniem tego ludowego bohatera, o którym pamięć długo będzie trwać wśród ludu podlaskiego. Cześć pamięci jego![1]
29 kwietnia 1865 roku do wsi Krasnodęby-Sypytki wkroczył mjr Kremer z grupą Kozaków. Na podstawie uzyskanych zeznań rozpoczęto przeszukanie domu sołtysa Ksawerego Bielińskiego. Odnaleziono wówczas drzwi do skrytki.
Wyskoczyli z niej ks. Stanisław Brzóska i Franciszek Wilczyński. Rozpoczął się ostrzał miedzy obiema stronami. Ks. Stanisław Brzóska został ranny. Franciszek Wilczyński, mimo szans ucieczki, pozostał przy swoim dowódcy.
Pojmanych przewieziono do Sokołowa, a następnie do Warszawy. 15 maja 1865 roku ks. Stanisława Brzóskę i Franciszka Wilczyńskiego przeniesiono na Cytadelę. 17 maja 1865 roku obaj usłyszeli wyrok śmierci.
Egzekucja odbyła się 23 maja 1865 roku na sokołowskim rynku.
Pomnik ks. Stanisława Brzóski i Franciszka Wilczyńskiego w Sokołowie Podlaskim
Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku rozpoczęto przywracanie pamięci o polskiej historii. Wtedy narodził się pomysł upamiętnienia stracenia ks. Stanisława Brzóski. Jednym z propagatorów tej idei był ks. biskup Henryk Przeździecki – ordynariusz podlaski.
W 1919 roku, podczas swojej wizyty w Sokołowie Podlaskim, rozpoczął zbiórkę funduszy na ten cel. W 1922 roku sokołowskie Koło Starszych Harcerzy zwróciło się do władz miasta z pomysłem lokalizacji upamiętnienia na rynku – miejscu egzekucji. Wkrótce utworzono Komitet Budowy Pomnika. Tworzyli go:
- ks. Antoni Święcicki,
- Wacław Leszczyński (junior),
- radni – Stanisław Miłobędzki i Kacper Olucha,
- burmistrz Bernard Dąbrowski (później Franciszek Raciborski),
- Józef Budzyński.
19 maja 1922 roku do Komitetu dołączyli:
- dziekan ksiądz kanonik Stanisław Retke,
- poseł Julian Szymborski,
- Jan Pędich,
- Władysław Szczygielski
- i Ludwik Malinowski.
Głównym zadaniem Komitetu była zbiórka funduszy na budowę pomnika, które pochodziły od instytucji samorządowych i osób prywatnych. W 1923 roku rozpoczęto prace.
Autorem projektu i modelu pomnika był warszawski artysta rzeźbiarz Aleksander Veith. Głazy narzutowe zakupiono od rolników z Jabłonny i Toczysk. Wykonawcą pomnika była firma kamieniarska Józefa Płoskonko z Siedlec.
Monument stanął na wyznaczonym miejscu 1 października 1924 roku. Między brązowymi ornamentami – wieńcem i wzlatującym orłem – umieszczono napis wykuty w pomniku: „Powstańcom 1863 r.: księdzu St. Brzósce, Fr. Wilczyńskiemu straconym na tem miejscu dn. 23 maja 1865 roku przez Moskali i poległych na Podlasiu. Rodacy w 1924 r.”.
23 maja 1925 roku, w 60. rocznicę stracenia księdza Stanisława Brzóski, dokonano uroczystego odsłonięcia pomnika. W uroczystości udział wzięło 12 powstańców styczniowych, w tym z oddziału księdza Stanisława Brzóski. Na mocy decyzji władz państwowych wszyscy otrzymali stopnie podporucznika.
Na początku 1940 roku Niemcy zdjęli elementy z brązu. Wywieźli je z miasta i przeznaczyli na amunicję i broń.
W latach 1953 – 1954 u stóp pomnika umieszczono tablicę zakrywającą pierwotną inskrypcję. Jej treść nawiązywała do 90. rocznicy powstania styczniowego i 10. rocznicy Ludowego Wojska Polskiego.
W 1983 roku, z inicjatywy strażaków i rzemieślników, powstał Społeczny Komitet Rewaloryzacji Pomnika ks. Stanisława Brzóski. Jego celem było przywrócenie dawnego blasku pomnika. Przewodniczącym został Roman Przesmycki, wiceprzewodniczącymi: Witold Grądzki i Wiesław Pec.
Podczas obchodów Dni Sokołowa w dniach 23-28 maja 1983 roku zorganizowano sesję zatytułowaną: „Sokołów w okresie Powstania Styczniowego”. Zaapelowano wówczas o fundusze na rewaloryzację pomnika.
Jesienią 1983 roku gotowy był gipsowy odlew rzeźby orła, wykonany przez warszawskiego artystę rzeźbiarza Ryszarda Kozłowskiego. Odlew wykonała Spółdzielnia Pracy Przemysłu Artystycznego Brąz Dekoracyjny w Warszawie. 23 maja 1984 roku miało miejsce uroczyste odsłonięcie odnowionego pomnika. Wieniec laurowy oraz pamiątkową tablicę dodano w 1985 roku – w 120. rocznicę śmierci księdza Stanisława Brzóski i w 60. rocznicę odsłonięcia pomnika.
W 1990 roku, po zmianie ustroju państwa, zdjęto tablicę z początku lat 50. i odsłonięto przedwojenną inskrypcję. Płytę umieszczono u podstawy pomnika.
29 maja 2008 roku pod pomnikiem Prezydent Lech Kaczyński pośmiertnie odznaczył ks. Stanisława Brzóskę Orderem Orła Białego w uznaniu za patriotyczną postawę i bohaterstwo w walce z zaborcą.
Inne upamiętnienia
W miejscu aresztowania księdza Stanisław Brzóski i Franciszka Wilczyńskiego – wsi Krasnodęby-Sypytki, ustawiono kamień z tablicą: „Gdy pamięć ludzka gaśnie mówią kamienie. Tu ukrywał się i został aresztowany gen. ks. Stanisław Brzóska ostatni Komendant Powstania 1863 r. na Podlasiu oraz jego adiutant Franciszek Wilczyński. Wielka chwała bohaterom”. Natomiast w pobliżu domu sołtysa Ksawerego Bielińskiego ustawiono symboliczny krzyż.
Na terenie rezerwatu Jata (powiat łukowski) 3 czerwca 1928 roku odsłonięto pomnik. Upamiętnia on jedno z miejsc ukrycia księdza Stanisława Brzóski.
Ksiądz Stanisław Brzóska jest patronem szkół podstawowych: w Dokudowie, nr 1 w Białej Podlaskiej. 22 maja 1993 roku Szkoła Podstawowa nr 4 w Sokołowie Podlaskim także otrzymała imię ks. Stanisława Brzóski. Na sztandarze umieszczono przesłanie: „Noście z powagą i godnością Jego Imię i przekazujcie prawdę o nim następnym pokoleniom”.
12 stycznia 2024 roku odbyła się premiera filmu pt. „Powstaniec 1863”. Produkcja opowiada historię udziału księdza Stanisława Brzóski w powstaniu styczniowym. W główną rolę wcielił się Sebastian Fabijański.
Bibliografia
Źródła:
- Archiwum Diecezjalne w Siedlcach, Akta osobowe ks. Stanisława Brzóski.
- Ku Czci Ks. Stanisława Brzóski, Franciszka Wilczyńskiego i powstańców poległych na Podlasiu. Jednodniówka na uroczystość odsłonięcia pomnika w Sokołowie Podlaskim dnia 23 maja 1925 r., Sokołów Podlaski.
Opracowania:
- Krawczak T., Ksiądz generał Stanisław Brzóska. Kapelan i dowódca, Pruszków-Sokołów 1995.
- Maliszewska H., Brzóska Stanisław, [w:] „Polski Słownik Biograficzny”, t. III.
- Niebelski E., „Na Bóg żywy, Bracia nie zasypiajmy sprawy”. Rzecz o ks. Stanisławie Brzósce (1834-1865), Lublin 1995.
- Ryżewski G., W dobie powstań narodowych, [w:] Sokołów Podlaski. Dzieje miasta i okolic, pod red. G. Ryżewskiego, Białystok-Sokołów Podlaski 2006.
- Sokołowski Rocznik Historyczny. Powstanie styczniose, praca zbiorowa, Sokołów Podlaski 2013.
- Strychalski J., Powstanie styczniowe (1863-1865). Bitwy i potyczki na terenie województwa siedleckiego, Siedlce 1986.
- Tomczyk J., Przywódcy powstania styczniowego w Lubelskiem i na Podlasiu, Lublin 1992.
[1] „Dziennik Białostocki” nr 17 z 1921 roku.
