Historia demokracji oraz przemijających potęg cywilizacyjnych zna wiele przykładów istniejących (i upadających) na przestrzeni wieków mocarstw. Począwszy od Starożytności, w którym najsilniejszy akcent dyktował Rzym, do czasów Nowożytnych, na szczególną uwagę zasługuje powstanie (najpierw rewolucja i wojna o niepodległość) Stanów Zjednoczonych. Historia oraz wydarzenia polityczne czasów dzisiejszych ukazują ten kraj jako potęgę polityczno-ekonomiczną, warto więc poznać początek i rozwój USA.
Historia kolonii angielskich w Ameryce Północnej
Z kart historii można wysnuć praktyczne wnioski, ucząc się jej według przysłowia Cycerona „ Historia est magistra vitae”. Już nieraz w przeszłości bywało, że pokojowa współpraca jest bardziej szlachetna niż metoda podbojów, w czym wyrażała się sytuacja Indian, rdzennych mieszkańców Ameryki, a czego można się obecnie uczyć (uniknięcia eksterminacji i pokojowego współistnienia).
Sytuacja w Anglii, po zamieszkach religijnych z czasów Marii Stuart, wyrażała się w migracji do Ameryki grup protestanckich (np. purytanie) oraz sekt (gł. kwakrzy).1 Rozwój gospodarczy kolonii przejawiał się w powstaniu kompanii – angielskiej Massachusetts, holenderskiej Kompanii Holenderskich Indii Wsch. jednakże sojusze z rdzennymi mieszkańcami zawierała Francja, będąc konkurencją w Nowym Świecie. Indianie stworzyli z Francuzami pakt (współpraca nie tylko gospodarcza- handel futrami) przeciw Anglikom zakończony w 1769 roku klęską przywódcy indiańskiego Pontiaca.2 Niszczenie środowisk indiańskich „pogańskich” przez cywilizowanych rzekomo Europejczyków, próby nawracania siłą na swoją religię, to wszystko sprawiło, że do naszych czasów ocalały tylko nieliczne plemiona indiańskie rozmieszczone w rezerwatach.
Charakter osadników europejskich wyrażał się w przedsiębiorczości, a ukształtowanie terenu Nowego Świata sprzyjało osiedlaniu się. Trzeba tu także podkreślić fakt, że w większości dominowała tu arystokracja rolnicza, chętna zainwestować w Ameryce swoje pieniądze i zaryzykować. Oparcie się na finansach i rodzącym się kapitalizmie, w przyszłości zaowocowało wytworzeniem się także z burżuazji, klasy średnich przedsiębiorców.
W czasach Republiki Cromwella, zaczyna się tworzyć prawna samodzielność kolonii. Fakt, że filozofowie dążyli do wykładania nauki o postępie rozumu, nie uchroniło tej cywilizacji od okrucieństw. Rozwój przemysłu angielskiego wyniknął z korzyści gospodarczych w trakcie kolonizacji, a historia kształtowania się demokracji amerykańskiej zna także fakt handlu niewolnikami i ich niewolniczą pracę na plantacjach. W wyniku rozwoju sytuacji politycznej w Europie, najważniejszym tego przejawem było zniesienie niewolnictwa w koloniach francuskich w 1794 roku przez Konwent Narodowy. W 1783 roku zniesiono niewolnictwo w Massachusetts, w 1785 roku w Nowym Jorku, rok później w New Jersey.
Owa idea wolności i demokracji istniała w umysłach Amerykanów z Północy (dominacja przemysłu), ale dotyczyła czarnych niewolników na Południu (plantacje tytoniu i wełny). Jak więc mogło w tym momencie dziejów dojść do zaniedbania, a wręcz wyniszczenia populacji rdzennych mieszkańców – Indian? Czy szczytne ideały demokracji i wolności były zarezerwowane dla nielicznych?
Współczesna cywilizacja Zachodu bez wartości moralnych staje się tyranią. Chodzi tu o znane w późniejszej historii przykłady ludobójstwa – np Żydów. Zaczęło się od Indian, chciwości złota, które przeważyło nad osobą ludzką.
Kiedy Kolumb stworzył indiańskie latyfundia niewolnicze, szybko populacja ta zmniejszyła się, a na wyspie Haiti doszło do zaniku Indian. Przez cztery wieki kolonizacji i istnienia nowożytnych państw w Nowym Świecie, wytworzono mechanizmy współistnienia, bez miłosierdzia, na plantacjach, umierali oni od niewolniczej pracy, nie uznawani przez państwo za obywateli. Solidarność rdzennych mieszkańców Georgii przejawiała się w niesieniu pomocy zbiegłym niewolnikom. Seminole, szczep indiański pochodzący od Krików, ostatecznie zamknięto w rezerwacie, po napadach i wojnach przeciw rządowi. Istotne prawo określało ich rolę jako posiadający „prawo pobytu”, a nie „prawo własności ziemi”, a także tworzono przewagę nad własnością zbiorową przez prawo indywidualne, niezgodne z charakterem Indian. Do głównych ich plemion należały takie szczepy jak: Apacze, Huronowie, Irokezi, Czirokezi, Nawahowie czy Czejenowie.
Jak więc wytłumaczyć różnice w traktowaniu i godności między nowymi (Białymi) a niewolnikami (Murzyni) czy dziedzicami tej ziemi (Indianami). Przecież Deklaracja Niepodległości wprowadziła prawo oparte na naturze – wywodzące się ze Starożytności czy chrześcijaństwa, świat musiał jednak czekać i dojrzeć jeszcze do wyciągnięcia wniosków. Tłumaczy się to w zasadzie, że różnice polegały na panowaniu silniejszych i bogatszych nad słabszymi, ale to w Europie miały się rozwinąć bardziej tragiczne w skutkach idee rasizmu.
Jakże inna w swej formie była ta wojna o niepodległość nazwana Rewolucją, od innych rewolucji znanych z dziejów, jako proces demokratyzacji, ponieważ pierwszego prezydenta, Jerzego Waszyngtona, wybrali elektorzy. Za partię patriotów uważano amerykańskich wigów, na podobieństwo z systemem angielskim. Jako zasadę najważniejszą, konstytucja amerykańska przyjęła zasadę wolności i równości obywatelskiej wobec prawa. Jak sami stwierdzili w preambule, zabezpieczyli dla potomnych „błogosławieństwa wolności”. Łączenie wspólnych sił, aby sprostać wrogim napadom, stworzyło ten charakter unii, jednak nie wszystkie stany były jednomyślne, a idee separatyzmu przejawiały się w późniejszej historii. Wynikało to z różnic gospodarczych pomiędzy regionami (w północnych stanach istniało wielorybnictwo, na południu przeważał krajobraz wiejski). Świat od tego momentu próbował się uwolnić od monarchii w ogólnym znaczeniu, a nastała era demokracji parlamentarnej.
Demokracja jako system uniwersalny dostała motyw do tworzenia kart swobód obywatelskich w innych krajach, a pod wpływem filozofii Monteskiusza, wprowadzono trójpodział władzy na sądowniczą, ustawodawczą i wykonawczą. Odwoływano się też do czasów dawnych przy powstaniu Konstytucji Stanów Zjednoczonych, mianowicie do średniowiecznej Magna Charta Libertatum z 1215 roku. Już wcześniej tworzono próby łączenia się kolonii – Konfederacja Zjednoczonych Kolonii Nowej Anglii (1643 rok).
W tym sensie dziedzictwo grecko-rzymskie (dotyczące traktowania niewolników) na Starym Kontynencie kontynuowane było w Średniowieczu, w Oświeceniu i później zaowocowało zniesienia poddaństwa i wyzbycia się „feudalnych” porządków. Oznaczało to na Zachodzie, za Oceanem zniesienie niewolnictwa przez 13 poprawkę do konstytucji w roku 1865.
Powstanie Stanów Zjednoczonych.
Gospodarka wolnorynkowa, która się wyłoniła w Ameryce Północnej wraz z powstaniem USA jest tym powiewem ducha kapitalizmu i globalizacji obejmujących obecnie naszą cywilizację. To tutaj wcielono zasadę postępu i rywalizacji, stworzono gospodarkę opartą na wiedzy. Do dziś z tamtego czasu pozostało Święto Dziękczynienia (Thanksgiving Day), obchodzone w ostatni czwartek listopada, a było i jest obecnie za co dziękować. Wtedy też powstają pierwsze unie kolonii w celu obrony przed Indianami, Francją (zagrożenie z Kanady), czy nawet kolonistami holenderskimi. Owe sojusze przysłużą się później jako pierwowzór do zjednoczenia stanów oraz powstania wspólnego rządu. Tereny kolonii geograficznie dzieliły się na północne (Nowa Anglia), środkowe (Nowy Jork, Pensylwania) oraz południowe (od miasta Baltimore). O poważnych planach inwestycji w gospodarkę świadczy fakt powstania w pierwszej połowie XVII wieku (1636 rok) Harvard College. Jest to obecnie jedna z najlepszych, czy nie najlepsza uczelnia świata. W 1701 roku bierze początek natomiast Yale Collage.
Badaczowi dziejów mogą okazać się przydatne poniższe daty z historii tychże kolonii oraz powstania Stanów Zjednoczonych: droga do niepodległości zaczyna się ustawą Stamp Act w 1765 roku3, kiedy to rząd angielski nałożył opłaty stemplowe na wszystkie kolonialne dokumenty. Po protestach, został odwołany w 1766 roku jako ustawa Declaratory Act. Wtedy też powstał pierwszy projekt flagi, tzw. flaga Synów Wolności, (organizacja mająca na celu zniesienie ustawy). Kolejnym etapem był bunt przeciw nałożonemu na herbatę monopolu handlu z Wielką Brytanią, którą zniszczyli Amerykanie („bostońskie picie herbatki”) bez zapłacenia cła w 1773 roku. Wszystkie aspekty postępowania kolonii wobec Wielkiej Brytanii, omówiono na Kongresie Kontynentalnym, zebranym w Filadelfii w 1774 roku, np. dyskutowano o ustawie „Quebec Act..” (uchwała, która tamowała ekspansję kolonistów na zachód). Rozważano także projekt Unii, co stało się przyczyną wojny z Anglią, której konsekwencją było powstanie USA (rok 1775, kiedy odbył się II Kongres Kontynentalny). 4 VII 1776 roku podpisano w związku z tym Deklarację Niepodległości.
Głównymi postaciami życia politycznego byli Thomas Jefferson, Samuel Adams, pisarz Thomas Paine, czy Benjamin Franklin. W armii kolonialnej stery przejął Jerzy Waszyngton, a cała kampania miała za sobą przychylność opinii większości Brytyjczyków, nawet wbrew własnym rządom. Warto tu wspomnieć o polskich ochotnikach, Tadeuszu Kościuszce (mianowanym na generała brygady) oraz Kazimierzu Pułaskim. Ważny moment w tej wojnie odegrało zwycięstwo Amerykanów w 1777 roku pod Saratogą, wzmacniające morale powstańców, a co do stosunku wobec innych mocarstw, szczególna była relacja z Francją. Można tu było mówić o poparciu nie tylko idei powstańczych, lecz także o pomocy materialnej, podczas gdy sytuacja gospodarcza kolonii przedstawiała się (inflacja) rujnująco. Oprócz Francji, Amerykanom udało się zyskać na arenie międzynarodowej poparcie Hiszpanii, a neutralność Holandii. Siły francuskie La Fayetta znacznie pomogły Amerykanom w tej wojnie odnieść zwycięstwo.
W roku 1783 odbyło się podpisanie porozumienia pokojowego w Paryżu.4 Kolonie uzyskały ostatecznie samodzielność od Anglii, wycofano wojska brytyjskie, a sam kongres w Paryżu wieńczył rewolucję jej zwycięstwem w osiągnięciu celu (niepodległość USA).
Sytuacja międzynarodowa i wewnętrzna USA
Fakt, że w konflikt amerykański zaangażowały się wszystkie ówczesne mocarstwa europejskie (przy neutralności Rosji), czyniło z tej wojny zasięg globalny, bowiem walki toczyły się także w Indiach (Anglicy przejęli zdobycze francuskie). Rewolucja amerykańska charakteryzowała się przesłaniem i ideami, przy których walczyła. Uzyskanie niepodległości przez Stany Zjednoczone stawiało tę rewolucję w pozytywnym świetle, jedynymi ofiarami byli w zasadzie Indianie, jako strona do zawarcia sojuszy czy to z powstańcami, czy Brytyjczykami. Zdarzały się tutaj krwawe odwety i wyprawy w głąb terytorium indiańskiego. W zasadzie byli Indianie prowokowani przez Anglików do wojny przeciw powstającym Stanom Zjednoczonym, a po uzyskaniu niepodległości zmuszeni byli uznać nową sytuację i dostosować się do rządów amerykańskich gospodarzy.
Walka o niepodległość Stanów Zjednoczonych przypadła na czas zamętu w Europie. Tradycyjnie sojusznikiem Ameryki była Francja. Godne uwagi było to, że w tym momencie historycznym zaczynał się stopniowy upadek Rzeczypospolitej i jej rozbiory. Utrata niepodległości przez nasz kraj nie pozbawiła Polaków idei pełnych wolności i mogli je w pewnym sensie urzeczywistnić w Nowym Świecie. Demokracja szlachecka upadła, ale rodziła się demokracja parlamentarna Ameryki. Nie bez znaczenia miał przykład ustaw i konstytucji amerykańskiej, którą z pewnością podziwiali polscy twórcy Konstytucji 3 Maja. Była to pierwsza w Europie, a druga na świecie konstytucja, zaraz po amerykańskiej.
Artykuły Konfederacji (konstytucja) z 1787 roku określają zasady kolonizacji terenów na Zachodzie oraz co istotne dla kształtowania się nowoczesnego państwa doby Oświecenia – wolność religijną, swobodę praktyk religijnych czy rozdział państwa i Kościoła. Konstytucja amerykańska dzieliła władzę na federalną i stanową, stała się przykładem rozróżniającej jej podział na ustawodawczą, wykonawczą oraz sądowniczą. Każdy stan wysłał przedstawiciela na Konwencję Konstytucyjną, w sumie w Filadelfii zebrało się 55 delegatów. W 1788 roku nastąpiła ratyfikacja konstytucji, a na przestrzeni lat dodano do niej liczne poprawki (razem do naszych czasów uchwalono 27 poprawek). Wspomniane prawa obywatelskie, jak prawo posiadania czy wolność prasy i sumienia, opracowano do 1791 roku w Karcie praw („Bill of Rights”)5. Było to dziesięć pierwszych poprawek do konstytucji USA, późniejsze amerykańskie partie polityczne wywodzą się od stronnictwa federalistów i antyfederalistów. Ostatecznie termin „Great Compromise” oznaczał układ między tymi partiami co do sposobu wyboru kongresmenów.
Ustawa określała zakres władzy prezydenckiej jako wykonawczą, co 4 lata wybierana przez elektorów. Nastąpił podział władzy ustawodawczej, sprawowanej przez Kongres, na Senat i Izbę Reprezentantów (wybierana co dwa lata). W kwestiach gospodarczych uregulowano sprawy nakładania cła, gdyż poszczególne stany utraciły swoje kompetencje, a stworzono jednolity obszar celny. Władzę sądowniczą reprezentował Sąd Najwyższy. Początkowo dwóch senatorów z każdego stanu było wybieranych na sześć lat, według cenzusu majątkowego. Obowiązujący rząd miał prawo ponad poszczególnymi stanami, nakładał i ściągał podatki, z funkcją wypowiedzenia wojny. Ojcom Założycielom zależało także na ugruntowaniu sprawiedliwości, posługiwano się w konstytucji terminem „naród”, gdy ta idea dopiero się rodziła w Europie podczas francuskich zawirowań.
Kolonizacja Ameryki, eksterminacja Indian oraz niewolnictwo, były przejawem wynaturzenia ideologii i filozofii europocentryzmu. Przyznawał on prawo bogacenia się nielicznym państwom kosztem innych. Dziki kapitalizm, jego teorie, filozofia usprawiedliwiała nawet przypadki zawłaszczania na morzach i oceanach towarów handlowych. Stary Kontynent „ustąpił” pozycji światowej Ameryce Północnej, jej bogactwu i temu indywidualizmowi, niespotykanemu w Europie. Jeżeli współcześnie demokracja parlamentarna jest postrzegana jako wartość pozytywna, to dlatego, że ją uspołeczniono. Preambuła do konstytucji USA zaczyna się od słów: „My naród Stanów Zjednoczonych”, warto więc podkreślić, że na przestrzeni dziejów obce były wpływy szeroko pojętych idei nacjonalistycznych, jakże zgubnych w XX wieku.
Paweł Marek
Bibliografia :
Maldwyn A. Jones. Historia USA. Gdańsk 2003
Rostworowski E. Historia Powszechna. Wiek XVIII. Warszawa 1999
Wikipedia, Karta praw Stanów Zjednoczonych.
Laidler P. Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki. Przewodnik. Kraków 2007
Rusinowa I. Geneza Stanów Zjednoczonych Ameryki Pł. (Unia z lat 1774-1783). Warszawa 1974
Płudowski T. Historia relacji rasowych w USA. Z. Lewicki. Warszawa 2017
Neely S. M. O Ameryce. Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki z objaśnieniami, Waszyngton 2004
Przypisy:
1Maldwyn A. Jones. Historia USA. Gdańsk 2003, str. 19
2Rostworowski E.,Historia Powszechna. Wiek XVIII. Warszawa 1999, str. 387
3Rostworowski E.,Historia Powszechna. Wiek XVIII. Warszawa 1999, str. 522
4Maldwyn A. Jones. Historia USA. Gdańsk 2003, str. 68-70
5Wikipedia, Karta praw Stanów Zjednoczonych.
