Zapomniane ofiary nazistowskiej eutanazji – mord na pacjentach śląskich zakładów leczniczych w latach 1940–1945 

Wystawa „Zapomniane ofiary nazistowskiej eutanazji – mord na pacjentach śląskich zakładów leczniczych w latach 1940–1945” przypomina o jednej z najbardziej brutalnych akcji nazistowskiego reżimu polegającego na  eksterminacji chorych psychicznie na Śląsku w ramach tzw. eutanazji („Aktion T4”). Wydarzenie zostało objęte przez nasz portal patronatem medialnym. W dwujęzycznej ekspozycji, składającej się z 20 paneli wystawienniczych zostało przedstawione tło ideologiczne czystości rasy, kolejne etapy wdrażania projektu eksterminacji chorych, aż po decyzje o ich fizycznej likwidacji jako „niegodnych życia”. Większość śląskich ofiar akcji  została uśmiercona w komorach gazowych w zakładzie Pirna-Sonnenstein w Saksonii. 22 marca o godzinie 17.00 w Domu Pamięci Żydów Górnośląskich nastąpi otwarcie wystawy, której będą towarzyszyć dwa okolicznościowe wykłady. Dr Dietmar Schulze przedstawi szczegóły Akcji T4 na terenie Śląska, natomiast  Hagen Markwardt opowie o działalności saksońskiego Miejsca Pamięci Pirna-Sonnenstein, gdzie powstała wystawa. Całość spotkania poprowadzi dr hab. Grzegorz Bębnik z IPN, oddział w Katowicach. „Historia morderstw na pacjentach śląskich zakładów opiekuńczych, podjętych w ramach akcji »T4« nie była dotychczas szerzej prezentowana; na tym tle nowatorska jest zarówno sama wystawa, jak i badania dr. Dietmara Schulze. Co ważne, a często przeoczane; istnieje bezpośredni związek pomiędzy rozpoczętą w 1939 r. eutanazją a późniejszym »ostatecznym rozwiązaniem«. Odpowiedzialni za funkcjonowanie obozów zagłady w Sobiborze, Bełżcu czy w Treblince pierwsze doświadczenia w masowym zabijaniu zdobywali bowiem właśnie podczas »T4«. – mówi dr hab. Grzegorz Bębnik.

Prezentowana wystawa przypomina o śląskim akcencie podjętej przez nazistowskie Niemcy akcji uśmiercania osób uznanych za nieuleczalnie chore, która do historii przeszła pod kryptonimem „T4”, wywiedzionym z berlińskiego adresu centrali całej tej operacji (Tiergartenstraße 4). Stanowiła ona zaledwie jeden z elementów szeroko zakrojonego programu, mającego na celu eksterminację „życia niewartego życia”. Tym eufemistycznym terminem określano osoby dotknięte ciężkimi schorzeniami, nade wszystko natury nerwowej i psychicznej, ale nie tylko; w zależności od swobodnej interpretacji autorów akcji objęte mogły nią zostać także przewlekle chorzy czy niepełnosprawni, zarówno dorośli, jak i dzieci. I wtedy, i dziś działalność taka określana jest mianem „eutanazji” (gr. dobra śmierć), choć zawarty w tym określeniu przymiotnik zdecydowanie opatrzyć należałoby cudzysłowem.

Idee, leżące u podstaw akcji „T4” sformułowane zostały jednak na długo przed pojawieniem się narodowych socjalistów czy III Rzeszy. Jeszcze w XIX w. rozmaici naukowcy zafascynowani teoriami Karola Darwina, przede wszystkim tezą o powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego, rozważali pomysły przeniesienia Darwinowskich koncepcji na społeczeństwo ludzkie. Naturalna selekcja, w pewnym sensie przypadkowa, zaś w miarę rozwoju i upowszechniania medycyny coraz bardziej zawodna zastąpiona miałaby zostać sztuczną, w domyśle znacznie doskonalszą. Podobnie celowe działania, zmierzające do podniesienia cech gatunkowych rodzaju ludzkiego poprzez eliminację osobników niekorzystnych (a zarazem sprzyjanie rozmnażaniu tych uznanych za wartościowych) nazwano „eugeniką” (gr. dobre narodziny). Obydwa przywoływane pojęcia wywodzą się z tego samego pnia; nic dziwnego, że funkcjonują one w ścisłym związku.

Co istotne, eugenika cieszyła się początkowo żywym zainteresowaniem, czy zgoła poparciem także w środowiskach lekarskich, skąd niedaleko było już do przeszczepienia pewnych jej założeń na grunt politycznych decyzji. I rzeczywiście, wiele krajów wprowadziło do swego ustawodawstwa inspirowane eugeniką rozwiązania; jeszcze przed I wojną światową uczyniły to Stany Zjednoczone, zaś w 1921 r. – rządzona przez socjalistów Szwecja. Akceptacja takich poczynań nie była zresztą inspirowana ideologią; pod podobnymi założeniami podpisywali się politycy od prawej do lewej strony. Przez pewien czas także i niektórzy związani z Kościołem katolickim, póki idee takie nie zostały w 1930 r. potępione przez papieża Piusa XI w encyklice Casti conubii.

Ledwie w trzy lata później władzę w Niemczech objęli narodowi socjaliści, niemal natychmiast zapoczątkowując zupełnie nowy rozdział w realizowanych pod państwowym patronatem eugenicznych praktykach. W lipcu 1933 r. pojawiła się ustawa o zapobieganiu narodzinom dziedzicznie chorego potomstwa, otwierająca możliwość przymusowej sterylizacji, orzekanej przez specjalne sądy ds. dziedzicznego obciążenia zdrowia. Wybuch wojny w 1939 r. stworzył natomiast, w opinii zwolenników jeszcze dalej idących działań, możliwość „pozbycia się” ze społeczeństwa osób uznanych za trwale niezdolne do samodzielnego funkcjonowania. W najpewniej antydatowanym piśmie z 1 września 1939 r. Hitler osobiście upoważnił szefa swej kancelarii Philipa Bouhlera oraz lekarza Karla Brandta do „poszerzenia pełnomocnictw określonych lekarzy w taki sposób, aby według ludzkiej miary nieuleczalnie chorym (…) zapewnić łaskawą śmierć [niem. Gnadentod].”

Symbolem całej akcji stał się „zakład zabijania” w saskiej miejscowości Pirna, znany jako Pirna-Sonnestein, choć był on tylko jedną z kilku tego typu placówek. Przewożono tam chorych, wytypowanych w zakładach opieki jako kwalifikujący się do eutanazji, po czym uśmiercano ich w skonstruowanych w tym celu komorach gazowych. Zwłoki palono następnie w krematoriach, zaś rodziny zabitych zawiadamiano o śmierci bliskich, podając zupełnie inne przyczyny zgonu. Ten pierwszy etap wstrzymany został latem 1941 r., nade wszystko wskutek potężniejących protestów ze strony kościołów oraz rodzin mordowanych, choć akcję starano się utrzymać w ścisłej tajemnicy. Nie oznacza to, że zrezygnowano z pomysłu zabijania określonych kategorii pacjentów; od tej jednak pory czyniono to na ogół poprzez podawanie im śmiertelnych dawek medykamentów. Tu pojawia się śląski wątek; w ten bowiem sposób najpewniej zginęła większość chorych ze Śląska, ulokowanych w placówkach Großschweidnitz oraz Waldheim w Saksonii. Wiele zdaje się też wskazywać, że eutanazji dokonywano w szpitalu psychiatrycznym w Lublińcu, w specjalnie utworzonym w tym celu oddziale dziecięcym. Po wojnie przed zachodnioniemieckim sądem stanęli oskarżeni o to lekarze i pielęgniarze, m.in. dr Ernst Buchalik czy Elizabeth Heckler. Z braku dowodów proces został jednak umorzony.

Dwujęzyczna ekspozycja przestawia zarówno ideologiczne tło teorii o czystości rasy, jak i kolejne etapy wdrażania projektu eksterminacji chorych, aż po decyzję o ich fizycznej likwidacji jako „niegodnych życia”. Wystawa otwarta zostanie 22 marca o godzinie 17.00 w Domu Pamięci Żydów Górnośląskich, a towarzyszyć jej będą dwa okolicznościowe wykłady: dr Dietmar Schulze przedstawi szczegóły akcji „T4” na Śląsku, natomiast Hagen Markwardt opowie o działalności saskiego Miejsca Pamięci Pirna-Sonnenstein, gdzie wystawa ta powstała. Całość spotkania poprowadzi dr hab. Grzegorz Bębnik z Oddziału IPN w Katowicach.

Zapomniane ofiary nazistowskiej eutanazji. Mord na pacjentach śląskich zakładów leczniczych w latach 1940-1945 ze zbiorów Stiftung Sächsische Gedenkstätten

Wystawa planszowa przygotowana przez: Stiftung Sächsische Gedenkstätten, oddział Pirna-Sonnenstein

Ekspozycja dostępna dla publiczności od 22 marca do 28 kwietnia 2019 r.

Organizator: Muzeum w Gliwicach
Partner: IPN Oddział Katowice

Muzeum w Gliwicach

ul. Dolnych Wałów 8a

44-100 Gliwice

www.muzeum.gliwice.pl

Leave a Comment

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

*