Kamienny idol z Argisztihinili nie był tylko ozdobą dawnego domu – to ślad duchowego świata sprzed 2,5 tysiąca lat, odkryty przez ormiańsko-polski zespół archeologów w sercu dawnego królestwa Urartu. Znaleziony w pierwotnym położeniu, obok cmentarzyska urnowego, pozwala dziś odczytywać symbole i rytuały ludzi, którzy żyli tu na długo przed narodzinami Rzymu.
Podczas ostatniego sezonu badań w starożytnym mieście Argisztihinili, archeolodzy odsłonili wyjątkowe znalezisko – kamienny idol sprzed około 2,5 tysiąca lat, zachowany w pierwotnym położeniu. Towarzyszyło mu odkrycie rozległego cmentarzyska urnowego z dziesiątkami pochówków ciałopalnych – jednego z największych tego typu w Armenii. Odkrycia te rzuciły nowe światło na rytuały, wierzenia i codzienne życie dawnych mieszkańców królestwa Urartu na Kaukazie Południowym.
Idol z Argisztihinili i badania na Wzgórzu Świętego Dawida
Ogłoszone niedawno wyniki drugiego sezonu badań ormiańsko-polskiej ekspedycji archeologicznej w Argisztihinili ujawniły nowe fakty o funkcjonowaniu tego starożytnego miasta. Zespół, kierowany przez dr. Mateusza Iskrę z Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego (CAŚ UW) oraz Hasmik Simonyan z Instytutu Archeologii i Etnografii Państwowej Akademii Nauk Republiki Armenii, prowadził wykopaliska w rejonie Wzgórza Świętego Dawida (Surb Davti Blur) – jednym z dwóch wzgórz, na których zachowały się pozostałości osady.
Badacze skupili się na eksploracji:
- dużych budynków tarasowych o powierzchni około 400 m²,
- domów datowanych wstępnie na późny VII lub VI wiek p.n.e.,
- oraz cmentarzyska popielnicowego z unikalnymi pochówkami.
Jak relacjonuje dr Iskra, Byliśmy zaskoczeni dobrym stanem zachowania tych budowli. W odkopanych fragmentach pomieszczeń zachowały się oryginalne posadzki z cegły mułowej i płyt kamiennych. Dzięki temu możliwe stało się częściowe odtworzenie warunków życia codziennego mieszkańców miasta w okresie późno-urartyjskim.
Odkrycie kamiennego idola z Argisztihinili
W jednym z domów zespół archeologów natrafił na pomieszczenie magazynowe, w którego podłogę wkopane były duże naczynia zasobowe. Jednak prawdziwym przełomem okazało się sąsiednie pomieszczenie, gdzie przy bocznej ścianie kamiennego obiektu w formie skrzyni odkryto niezwykły artefakt.
Jak relacjonował dr Iskra: Przy bocznej ścianie kamiennego obiektu w kształcie skrzyni natrafiliśmy – ku naszemu zdumieniu – na kamienną płytę z wyrzeźbionymi rysami ludzkiej twarzy. To figurka-idol, zachowana w oryginalnym położeniu.
Odnaleziony idol z Argisztihinili miał około pół metra wysokości i został wykonany z tufu wulkanicznego. Jego twarz przedstawiono w sposób silnie uproszczony – z wyraźnie zaznaczonymi brwiami, blisko osadzonymi oczami, długim nosem i wąskimi ustami. Według badaczy podobne wizerunki znane są z innych stanowisk archeologicznych w Armenii i łączone z kultem przodków bądź płodności.
Aby dokładniej określić funkcję idola, planowane są analizy chemiczne osadów z wnętrza kamiennej skrzyni. Mogą one ujawnić ślady substancji organicznych, takich jak popioły, oleje czy kadzidła, które pomogą zrozumieć rytuały, w jakich ten przedmiot był używany.
Cmentarzysko urnowe – drugie wielkie odkrycie sezonu
Równolegle z badaniami domostw archeolodzy odkryli rozległe cmentarzysko popielnicowe obejmujące co najmniej dwanaście pochówków ciałopalnych. Jak podkreśliła Hasmik Simonyan, specjalistka w dziedzinie antropologii fizycznej: Prochy zmarłych składano z wielką starannością w urnach ceramicznych, często z towarzyszącymi im darami grobowymi.
To znalezisko, zdaniem badaczy, ma rangę unikatową w skali całego kraju – jest prawdopodobnie największym i najlepiej zachowanym cmentarzyskiem urnowym w Armenii. Urny w doskonałym stanie pozwalają zrekonstruować dawne zwyczaje pogrzebowe i rytuały społeczności zamieszkującej te tereny w czasach dominacji kultury urartyjskiej.
Odkrycie ma znaczenie nie tylko archeologiczne, ale i antropologiczne. Pozwala bowiem analizować:
- strukturę społeczną dawnych mieszkańców regionu,
- ich wierzenia i rytuały związane ze śmiercią,
- kontakty kulturowe z sąsiednimi ludami Kaukazu i Bliskiego Wschodu.
Współpraca naukowa i nowe kierunki badań
Wykopaliska w Argisztihinili są efektem wieloletniej współpracy polsko-ormiańskiej. Połączenie doświadczeń zespołów z Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW oraz Instytutu Archeologii i Etnografii Państwowej Akademii Nauk Republiki Armenii umożliwia interdyscyplinarne badania nad kulturą Urartu i jej późniejszymi przekształceniami.
Nowy sezon badań zaplanowano na wiosnę 2026 roku. Będzie on częścią projektu Biografie domostw w okresie upadku struktur państwowych. Studium życia codziennego w domach dolnego miasta Argisztihinili w okresach późno- i post-urartyjskim (VII–VI w. p.n.e.), realizowanego przez dr. Mateusza Iskrę i finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki w ramach programu Sonata 20.
Argisztihinili – miasto króla Argisztiego I
Starożytne Argisztihinili znajdowało się na terenie dzisiejszej prowincji Armavir w zachodniej Armenii, w pobliżu współczesnej wsi Nor Armavir. Według badań i inskrypcji fundacyjnej odkrytej w pobliskim Sardarapat, miasto zostało założone około 776 roku p.n.e. przez króla Argisztiego I, władcę potężnego królestwa Urartu. Był to jeden z ośrodków gospodarczych i administracyjnych regionu, silnie powiązany z siecią kanałów irygacyjnych doprowadzających wodę z rzeki Araks.
Z dokumentów i odkryć archeologicznych wynika, że Argisztihinili posiadało rozbudowaną infrastrukturę gospodarczą, obejmującą cztery główne kanały nawadniające oraz liczne magazyny, warsztaty i rezydencje urzędników. Miasto było planowane w sposób typowy dla architektury urartyjskiej – z prostokątnymi dzielnicami i monumentalnymi budynkami z kamienia i cegły mułowej.
Dwie cytadele i układ urbanistyczny Argisztihinili
Miasto obejmowało dwa główne kompleksy obronne:
- Cytadelę zachodnią, położoną na wzgórzu Surb Davti Blur (Wzgórzu Świętego Dawida),
- Cytadelę wschodnią, usytuowaną na Armavir Blur, sąsiednim wzniesieniu.
Pomiędzy nimi rozciągało się rozległe dolne miasto, które – jak wskazują badania – prawdopodobnie nie miało własnych fortyfikacji. Centralna i wschodnia część wzgórza Surb Davti Blur okazała się najlepiej zachowanym fragmentem osady, obejmującym budynki o charakterze administracyjnym i rezydencjonalnym.
W latach 1962–1976 prowadzono tu główną kampanię archeologiczną pod kierunkiem Harutyuna Martirosyana z Narodowej Akademii Nauk Republiki Armenii. Późniejsze prace, realizowane w latach 80. i 90., kontynuował Rafik Torosyan z Instytutu Archeologii i Etnografii Państwowej Akademii Nauk Republiki Armenii. W wyniku tych badań odkryto:
- dziewięć dużych urartyjskich rezydencji,
- pozostałości kolejnych dwudziestu domów rozmieszczonych wzdłuż osi wschód–zachód,
- urartyjską inskrypcję klinową,
- fragmenty świątyni Susi,
- liczne magazyny z wielkimi dzbanami i naczyniami zasobowymi.
Idol z Argisztihinili i polsko-ormiańska misja archeologiczna
Od roku 2024 badania w Argisztihinili prowadzi Armeńsko-Polska Ekspedycja Archeologiczna – wspólny projekt Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego (CAŚ UW) i Instytutu Archeologii i Etnografii Państwowej Akademii Nauk Republiki Armenii.
Partnerami projektu są także:
- Służba Ochrony Środowiska Historycznego i Muzeów-Rezerwatów Kulturowych Armenii,
- Kompleks Pamięci Bitwy pod Sardarapatem,
- Narodowe Muzeum Etnografii i Historii Walki o Wyzwolenie Armenii.
Zespół pod kierunkiem dr. Mateusza Iskry i Hasmik Simonyan prowadzi zarówno wykopaliska, jak i badania powierzchniowe (survey), koncentrując się na późno- i post-urartyjskich warstwach osadniczych. Celem misji jest zrozumienie, jak wyglądało życie w mieście w okresie upadku struktur państwowych i jak mieszkańcy adaptowali się do zmieniających się realiów politycznych po rozpadzie Urartu.
Odnalezienie kamiennego idola z II połowy I tysiąclecia p.n.e. to odkrycie o dużym znaczeniu kulturowym. Stanowi ono materialny dowód na trwanie dawnych wierzeń mimo przemian politycznych i społecznych. Idol ten:
- potwierdza ciągłość praktyk religijnych w regionie,
- dokumentuje rozwój lokalnych form sztuki sepulkralnej,
- może wskazywać na istnienie synkretyzmu kulturowego między Urartu a ludnością, która zamieszkała ten obszar po jego upadku.
Jak tłumaczy dr Iskra, zrozumienie roli takich artefaktów pomaga uchwycić moment, w którym dawne tradycje zderzyły się z nowymi formami religijności i organizacji społecznej.
Dzisiejsze badania archeologiczne na wzgórzu Surb Davti Blur mają charakter interdyscyplinarny. Oprócz archeologów w projekt zaangażowani są specjaliści z zakresu:
- antropologii fizycznej,
- geochemii i analizy materiałów budowlanych,
- konserwacji zabytków i GIS-u archeologicznego.
Celem jest nie tylko dokumentacja znalezisk, ale też rekonstrukcja środowiska naturalnego i sposobu użytkowania przestrzeni miejskiej. Prace polsko-ormiańskiej ekspedycji są przykładem nowoczesnego podejścia do badań nad dziedzictwem Kaukazu Południowego – łączącego naukę, technologię i ochronę zabytków.
Badania w Argisztihinili wpisują się również w szerszy nurt projektów CAŚ UW, które analizują procesy upadku dawnych struktur państwowych i adaptacji społeczności lokalnych do nowych realiów. Odkrycia, takie jak idol z Argisztihinili, stają się kluczowymi źródłami wiedzy o kulturze, duchowości i codzienności starożytnych ludów tego regionu.
Źródło: materiały prasowe Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego
Fot. Eksploracja cmentarzyska urnowego. W tle – góra Ararat (fot. Adrian Chlebowski/CAŚ UW)/ Głowa idola przed jego pełnym odsłonięciem (fot. Michalina Andrzejewska/CAŚ UW)
