László Krasznahorkai – węgierski wizjoner literatury, laureat literackiego Nobla 2025

Nie lubi prostych zdań ani prostych odpowiedzi. László Krasznahorkai pisze tak, jakby świat miał się właśnie skończyć – i jakby jedynym ratunkiem była literatura. W 2025 roku został uhonorowany Literacką Nagrodą Nobla za wizjonerskie dzieło, które przypomina o sile sztuki w samym środku apokaliptycznej grozy” Jego proza, zakorzeniona w duchu Europy Środkowej, pokazuje, że nawet w chaosie można odnaleźć sens – jeśli wystarczy odwagi, by spojrzeć w ciemność.

W 2025 roku Literacka Nagroda Nobla trafiła do jednego z najwybitniejszych współczesnych pisarzy Europy Środkowej – László Krasznahorkaiego. Jak uzasadniła Szwedzka Akademia, wyróżnienie przyznano za wizjonerskie dzieło, które przypomina nam o sile sztuki w samym środku apokaliptycznej grozy. To uhonorowanie nie tylko autora, ale całej tradycji literackiej regionu, która od dekad badała granice człowieczeństwa i absurdu.

Krasznahorkai od lat uchodzi za jednego z najbardziej oryginalnych głosów węgierskiej prozy. W Polsce jego nazwisko znane było już wcześniej dzięki przekładom takich powieści, jak Szatańskie tango, Melancholia sprzeciwu i Wojna i wojna – książek, które na trwałe wpisały się w kanon literatury środkowoeuropejskiej i przyczyniły się do jego międzynarodowej sławy.

László Krasznahorkai – od Gyuli do światowej sceny literackiej

László Krasznahorkai urodził się 5 stycznia 1954 roku w miejscowości Gyula na południu Węgier, w rodzinie prawniczej. Od najmłodszych lat wyróżniał się zainteresowaniem literaturą i filozofią. W latach 1960–1968 uczęszczał do szkoły podstawowej w Gyuli, a następnie kontynuował naukę w klasie języków klasycznych w gimnazjum im. Ferenca Erkela.

W połowie lat 70. rozpoczął studia prawnicze – najpierw na Uniwersytecie w Segedynie, później na Uniwersytecie w Budapeszcie. Ostatecznie jednak porzucił prawo i ukończył Uniwersytet Loránda Eötvösa, zdobywając dyplom na wydziale humanistycznym w specjalności hungarystyczno-nauczycielskiej.

Jego pierwsza nowela Tebenned hittem ukazała się w 1977 roku w prestiżowym czasopiśmie „Mozgó Világ”, które skupiało młodych węgierskich intelektualistów. W tym samym czasie rozpoczął pracę jako dokumentalista w wydawnictwie Gondolat Könyvkiadó, gdzie poznał środowisko artystów i filozofów tworzących w duchu późnego modernizmu. Pracował tam do 1982 roku, po czym zdecydował się poświęcić całkowicie pisaniu, stając się niezależnym pisarzem.

Inspiracje i estetyka – środkowoeuropejski duch w prozie László Krasznahorkaiego

Styl László Krasznahorkaiego od początku wyróżniał się długimi, spiralnymi zdaniami, które tworzyły swoiste labirynty myśli. Sam autor przyznawał, że fascynowała go forma zdania „rozciągniętego do granic wytrzymałości”.

Szwedzka Akademia w uzasadnieniu werdyktu wskazała, że pisarz reprezentuje wielką tradycję środkowoeuropejską, tradycję Franza Kafki i Thomasa Bernharda, z ich poczuciem absurdu i groteski.

W jego utworach świat przedstawiony często znajduje się na krawędzi katastrofy, a bohaterowie – zwykle pozornie zwyczajni ludzie – próbują zrozumieć sens istnienia w rzeczywistości, która dawno utraciła racjonalny porządek.

Krasznahorkai mówił w jednym z wywiadów: literatura nie istnieje po to, by uspokajać, lecz by otwierać przepaść, w którą można zajrzeć bez lęku.

Współpraca z Bélą Tarrem – od „Szatańskiego tanga” do „Konia turyńskiego”

Od 1985 roku pisarz nawiązał bliską współpracę z reżyserem Bélą Tarrem, który przez kolejne dekady tworzył adaptacje jego prozy. Z ich wspólnej pracy narodziły się filmy:

• Szatańskie tango – monumentalna, siedmiogodzinna opowieść o upadku moralnym i duchowym małej społeczności,
• Harmonie Werckmeistera – alegoria rozkładu świata i niemożności poznania absolutu,
• Koń turyński – ascetyczne studium końca świata inspirowane ostatnim epizodem z życia Friedricha Nietzschego.

Krasznahorkai był nie tylko autorem pierwowzorów, lecz także współscenarzystą i konsultantem artystycznym. Béla Tarr wielokrotnie podkreślał: nie ma reżysera bez Krasznahorkaiego, tak jak nie ma światła bez cienia.

Ich filmy zyskały status dzieł kultowych w światowych festiwalach, od Berlina po Cannes, a krytycy określali ich twórczość mianem „czarno-białej metafizyki ekranu”.

László Krasznahorkai – mistrz apokalipsy i kontynuator Gogola

O wielkości Krasznahorkaiego mówili najwybitniejsi pisarze końca XX wieku. Susan Sontag określiła go mianem mistrza apokalipsy cytującego Gogola i Melville’a, a W.G. Sebald pisał: uniwersalność wizji László Krasznahorkaiego rozwiewa wszystkie wątpliwości dotyczące współczesnej literatury.

W 1993 roku autor otrzymał Bestenliste-Preis, prestiżową niemiecką nagrodę dla najlepszej książki roku, za powieść Melancholia sprzeciwu. Krytycy porównywali jego styl do muzyki symfonicznej – monumentalnej, powolnej, pełnej powtórzeń i napięć.

W latach 90. pisarz intensywnie podróżował. W 1987 roku, jako stypendysta Deutscher Akademischer Austauschdienst (DAAD), po raz pierwszy wyjechał z Węgier i spędził rok w Berlinie Zachodnim. Doświadczenie to stało się punktem zwrotnym w jego życiu – pozwoliło mu poznać zachodnioeuropejskie środowisko intelektualne i rozpocząć międzynarodową karierę.

Podróże i duch Wschodu w prozie László Krasznahorkaiego

Po upadku bloku wschodniego Krasznahorkai regularnie zmieniał miejsce zamieszkania, podróżując między Niemcami, Francją, Hiszpanią, Stanami Zjednoczonymi, Wielką Brytanią, Włochami, Grecją, Chinami, Japonią i Mongolią.

Właśnie Azja – zwłaszcza Chiny i Japonia – stała się dla niego źródłem duchowej inspiracji. Wspomnienia z Mongolii oraz Państwa Środka opisał w książkach Az urgai fogoly i Rombolás és bánat az Ég alatt, które stanowią medytację nad przemijaniem i zanikającą równowagą między człowiekiem a naturą.

W 1996 roku był gościem Wissenschaftskolleg zu Berlin, gdzie rozpoczął prace nad powieścią Wojna i wojna. Pomagał mu wówczas amerykański poeta Allen Ginsberg, który zaprosił autora do swojego domu w Nowym Jorku i wspierał duchowo proces pisania.

Krasznahorkai wspominał po latach: Ginsberg był jednym z nielicznych, którzy rozumieli, że moje zdania są próbą modlitwy w świecie bez Boga.

Nagrody, wyróżnienia i uznanie dla twórczości

W ciągu kilku dekad László Krasznahorkai otrzymał wiele prestiżowych nagród:

• Nagrodę Kossutha, najwyższe węgierskie odznaczenie państwowe,
• Nagrodę Brücke Berlin (2010),
• America Award (2014) za całokształt twórczości,
• National Book Award (2019) w kategorii najlepsze tłumaczenie, przyznaną za przekład Ottilie Mulzet,
• Bestenliste-Preis w Niemczech (1993).

W 2004 roku został członkiem Digitális Irodalmi Akadémia i Széchenyi Irodalmi és Művészeti Akadémia. W 2008 roku był profesorem wizytującym na Wolnym Uniwersytecie Berlińskim, a dwa lata później wystąpił w Polsce jako gość 2. Międzynarodowego Festiwalu Literatury im. Josepha Conrada w Krakowie.

Każde z tych wyróżnień potwierdzało jego status jednego z najważniejszych europejskich prozaików przełomu wieków.

Autor rzadko ujawniał szczegóły życia prywatnego. Wiadomo jednak, że miał trzy córki: Katę, Ágnes i Emmę. Jego druga żona, Dorka Krasznahorkai (z domu Dóra Kopcsányi), była sinolożką i typografką. Od 2007 roku mieszkali w Berlinie, gdzie pisarz prowadził spokojne, kontemplacyjne życie, z dala od mediów.

Znajomi opisywali go jako człowieka niezwykle skupionego, który „nie znosił powierzchowności i hałasu współczesności”.

László Krasznahorkai – głos Europy Środkowej

Nagroda Nobla przyznana László Krasznahorkaiemu w 2025 roku miała wymiar symboliczny. Uhonorowała nie tylko indywidualny dorobek autora, lecz także tradycję literacką Europy Środkowej, której motywem przewodnim od zawsze był bunt wobec chaosu historii i nieufność wobec utopii.

Jego twórczość, choć trudna i wymagająca, stanowi esencję tego, czym literatura być powinna: świadectwem, ostrzeżeniem i próbą zrozumienia świata.

Jak sam pisał: pisarz nie powinien przynosić pocieszenia, lecz światło – nawet jeśli to światło z otchłani.