Jak narodził się kraj, który dziś uchodzi za jedno z najbardziej postępowych społeczeństw świata? Historia, jaką kryje Nowa Zelandia, zaczyna się od odważnych żeglarzy z Polinezji, którzy przepłynęli tysiące kilometrów, by osiąść w Kraju Długiej Białej Chmury. Potem przyszli Europejczycy, traktaty, wojny, eksperymenty gospodarcze i rewolucyjne reformy społeczne, które uczyniły z wyspiarskiego państwa laboratorium nowoczesności.
Dzieje Nowej Zelandii to opowieść o migracji, przetrwaniu i nieustannych przemianach. Od legendarnych wypraw Polinezyjczyków i powstania kultury Māori, przez epokę odkryć Abla Tasmana i Jamesa Cooka, po podpisanie Traktatu z Waitangi, który na zawsze zmienił losy archipelagu. W ciągu kilku stuleci kraj przeszedł drogę od kolonii brytyjskiej do samodzielnego państwa z własną tożsamością, polityką i głosem w świecie. Dziś Nowa Zelandia łączy tradycję i nowoczesność – dumę z dziedzictwa Māori, gospodarkę otwartą na świat i społeczeństwo, które potrafi wyciągać wnioski z przeszłości.
W skrócie:
- Polinezyjczycy zasiedlili Nową Zelandię ok. 1320–1350, tworząc odrębną kulturę Māori przystosowaną do klimatu umiarkowanego. Kluczowe były więzi pokrewieństwa, relacja z ziemią i przekaz ustny.
- Abel Tasman (1642/1643) dotarł i naszkicował wybrzeża, a James Cook (1769–1770) pierwszy opłynął i zmapował archipelag. Wkrótce zaczęły się regularne kontakty żeglarzy, misjonarzy i handlarzy.
- Traktat z Waitangi (1840) włączył kraj do Imperium Brytyjskiego, lecz różnice między wersjami traktatu oraz presja na ziemię wywołały Wojny nowozelandzkie i długotrwałe spory o własność.
- W XIX w. nastąpił napływ osadników, rozwój pasterstwa i gorączki złota. Powstały zręby samorządu, a liberałowie przeprowadzili pionierskie reformy społeczne, w tym prawo wyborcze kobiet (1893).
- W XX w. Nowa Zelandia brała udział w obu wojnach światowych, budowała państwo dobrobytu i stopniowo uniezależniała politykę zagraniczną od Wielkiej Brytanii. Urbanizacja Māori uruchomiła odrodzenie kulturowe i ruchy protestu.
- Kryzysy lat 70. i utrata brytyjskich preferencji handlowych wymusiły dywersyfikację gospodarki. Od 1984 wprowadzono Rogernomics i kurs na strefę bezatomową, co ukształtowało współczesną tożsamość państwa.
- Lata 90. przyniosły dalsze reformy i zmianę ordynacji na MMP (1996), a także silniejszy akcent na bezatomowość, wolny handel i misje międzynarodowe. Rosła imigracja z Azji.
- W XXI w. gospodarka zróżnicowała się (usługi, turystyka, wino, owoce), a państwo reagowało na nowe wyzwania: trzęsienie ziemi w Christchurch (2011), zamach w 2019 i COVID-19 (2020), utrzymując aktywną, niezależną dyplomację.
Od Tajwanu po Aotearoa
Najbardziej prawdopodobne pochodzenie Māori wywodziło się z migracji ludów austronezyjskich: z Tajwanu przez Melanezję ku Wyspom Towarzystwa. Po przerwie trwającej ok. 70–265 lat nastąpiła kolejna fala eksploracji, która doprowadziła do odkrycia i zasiedlenia Aotearoa.
Dane językoznawcze i archeologiczne wskazywały na migracje z Azji Południowo-Wschodniej przez Melanezję ku Polinezji, które falami zasiedlały Samoę, Tonga, Hawaje, Markizy, Wyspę Wielkanocną, Wyspy Towarzystwa, a ostatecznie Nową Zelandię. Tradycja ustna wymieniała bohatera-żeglarza Kupe, jako pierwszego odkrywcę Aotearoa, a europejskie syntezy XIX w. zakładały, że ok. 750 r. odkrył on archipelag, zaś ok. 1350 z Hawaiki wyruszyła „wielka flota”. Od końca XX w. badania wskazywały jednak, że był to raczej obszar mitu niż historii, a nowe dowody naukowe pozwalały precyzyjniej datować zasiedlenie.
Brakowało szczątków ludzkich czy artefaktów pewnie starszych niż warstwa Kaharoa Tephra po erupcji Mount Tarawera ok. 1314 r. Datowania radiowęglowe kości polinezyjskiego szczura (kiore), nadgryzionych przez szczury muszli i łupin, zwykle wskazywały okres po erupcji. Wcześniejsze odczyty sugerujące datę nawet ~100 r. n.e. uznano za błędne; kolejne próbki potwierdziły młodszy wiek.
Zmienność mitochondrialnego DNA w populacjach Māori wskazywała na pierwsze osadnictwo między 1250 a 1300 r., a główny napływ ludności nastąpił w następujących dekadach, prawdopodobnie w ramach koordynowanej migracji. Konsensus historyków głosił, że osadnictwo było planowane i celowe. Zgodne z tym pozostawały również genealogie (whakapapa), które wskazywały ok. 1350 r. jako czas przybycia licznych waka założycielskich.
Wokół 1500 doszło do wtórnego zasiedlenia Wysp Chatham, co dało początek Moriori; językoznawstwo wiązało ich z Māori z głównego archipelagu. Brakowało dowodów na istnienie wcześniejszej, „przedmaoryskiej” cywilizacji na głównych wyspach.
Nowa Zelandia: środowisko, gospodarka i przekształcenia społeczne przed Europejczykami
Pierwsi osadnicy szybko eksploatowali duże zwierzęta, zwłaszcza moa – bezlotne nieloty, które wyginęły ok. 1500 r. W miarę zaniku dużej zwierzyny kultura Māori się zmieniała i różnicowała regionalnie. Tam, gdzie klimat pozwalał, rosła rola ogrodnictwa (taro, kūmara), zaś na południu Wyspy Południowej podstawą pozostawały rośliny dzikie (m.in. fernroot, cabbage tree). Praktykowano wypalanie, co doprowadziło do usunięcia ok. 40% pierwotnych lasów, przede wszystkim na Wyspie Północnej.
Znaczenie wojny rosło z powodu konkurencji o ziemię i zasoby. Rozpowszechniły się pā (fortyfikacje), a – jak w wielu społeczeństwach Pacyfiku – w realiach wojny pojawiał się kanibalizm. Najważniejszą komórką społeczną była whānau (rodzina wielopokoleniowa) i hapū (związek whānau); kilka hapū tworzyło iwi (plemię). Przywództwo opierało się na rangatira, często dziedzicznych, lecz wymagających potwierdzenia zdolności. Historię przechowywano ustnie: w narracjach, pieśniach i haka, a whakapapa recytowano na setki lat wstecz. Rozwijano sztuki: whaikōrero (oratorstwo), liczne gatunki pieśni, taniec, tkactwo, rzeźbę w drewnie i tā moko (tatuaż).
Na głównych wyspach brakowało rodzimych ssaków lądowych (poza rzadkimi nietoperzami), dlatego podstawą białka były ptaki, ryby i ssaki morskie. Uprawiano rośliny przywiezione z Polinezji: kūmara, taro, tykwę i ignam. Wykorzystywano też dzikie zasoby, zwłaszcza fernroot.
Wczesne kontakty: Tasman, Cook i spory o „pierwszeństwa”
Pierwszymi Europejczykami, którzy dotarli do archipelagu, byli ludzie Abla Tasmana na statkach Heemskerck i Zeehaen. W grudniu 1642 zakotwiczyli w Golden Bay (Tasman nazwał ją Murderers’ Bay) i po starciu z Ngāti Tūmatakōkiri odpłynęli, szkicując fragmenty zachodnich wybrzeży. Nazwali wyspy Staten Landt; w 1645 kartografowie niderlandzcy zmienili nazwę na Nova Zeelandia (od Zeelandii).
Ponad sto lat później, w 1769, przybył kapitan James Cook na HM Bark Endeavour. Niezależnie, dwa miesiące później dotarł Jean-François de Surville. Tajne instrukcje Admiralicji nakazywały Cookowi kierować się na zachód… aż odkryje lub natrafi na wschodni brzeg lądu odkrytego przez Tasmana, nazwanego teraz New Zeland. Cook wracał jeszcze dwukrotnie i dopiero on dokonał pełnego opłynięcia i zmapowania wysp.
Istniały hipotezy o wcześniejszych europejskich lub azjatyckich przybyszach (np. Cristóvão de Mendonça czy słynny „dzwon tamilski” znaleziony przez Willliama Colenso), lecz brakowało powszechnej akceptacji w środowisku naukowym. W 2014 pojawił się artykuł o „najstarszym wraku” w Kaipara Harbour datowanym na koniec XVII lub początek XVIII w., jednak krytyka metodologii (brak pewnego pochodzenia drewna, możliwość dryf-drewna) i brak świadectw historycznych o dodatkowych wyprawach niderlandzkich osłabiły tę tezę.
Od lat 90. XVIII w. akweny wokół Nowej Zelandii odwiedzały statki wielorybnicze, fokarskie i handlowe z Brytanii, Francji i USA. Za towary europejskie (broń palna, narzędzia metalowe) Māori oferowali żywność, wodę, drewno, len i usługi. Choć zdarzały się konflikty (zabicie Marc-Josepha Marion du Fresne w 1772, zniszczenie Boyd w 1809), większość kontaktów pozostawała pokojowa.
Nowa Zelandia: misje, piśmienność i pierwsze osady europejskie
Wczesna kolonizacja europejska nasilała się od początku XIX w., zwłaszcza na Wyspie Północnej. Samuel Marsden w 1814 w Bay of Islands założył stację misyjną Church Missionary Society. Do 1840 działało ponad 20 placówek. Z misji Māori poznawali chrześcijaństwo, praktyki rolnicze, rzemiosła oraz czytanie i pisanie. Na bazie pracy Thomasa Kendalla lingwista Samuel Lee wspólnie z rangatira Hongi Hika skodyfikowali język maoryski w 1820. W 1835 drukarz William Colenso wydał dwie księgi Biblii po maorysku (tłum. William Williams).
Pierwszą osadą misyjną Europejczyków było Rangihoua Bay (zakup ziemi 24 lutego 1815). Tam w Oihi Mission Station urodził się 21 lutego 1815 Thomas Holloway King, uznawany za pierwsze „w pełni europejskie” niemowlę urodzone na terenie kraju. Kerikeri (1822) i Bluff (1823) rywalizowały o miano najstarszej stałej osady europejskiej. Wielu osadników nabywało ziemie od Māori, lecz różne pojęcia własności doprowadzały do konfliktów.
Reakcja Māori: muszkiety, wojny i chrystianizacja
W rejonach rzadko odwiedzanych przez Europejczyków życie niewiele się zmieniało; jednostkowe narzędzia metalowe docierały przez wymianę międzyplemienną. W strefach stałego kontaktu, jak Ngāpuhi w Northlandzie, zmiany były głębokie. Przed Europejczykami Māori nie znali broni o zasięgu większym niż tao (włócznia).
Muszkiety zmieniły logikę wojen: plemiona uzbrojone atakowały te bez broni palnej, co napędzało handel bronią. Wojny muszkietowe 1805–1843 trwały do chwili wyrównania sił. W 1835 Moriori z Chatham zostali napadnięci, zniewoleni i niemal wytępieni przez Ngāti Mutunga i Ngāti Tama; w spisie 1901 odnotowano już tylko 35 Moriori, a ostatni „pełnej krwi”, Tommy Solomon, zmarł w 1933.
Równolegle wielu Māori przyjmowało chrześcijaństwo. W 1845 na nabożeństwa uczęszczało ok. 64 tys. wiernych, ponad połowa szacowanej populacji 110 tys.; proporcjonalnie było ich więcej niż w Wielkiej Brytanii. Największą denominacją Māori została Kościół Anglikański – te Hāhi Mihinare. Māori inkulturowali chrześcijaństwo i szerzyli je często przed przybyciem kolejnych misjonarzy.
Deklaracja Niepodległości i bezsilność Busby’ego
Na skargi misjonarzy i petycję rangatira proszących króla Williama IV o bycie „przyjacielem i opiekunem” wobec bezprawia żeglarzy i awanturników, rząd brytyjski powołał w 1832 Jamesa Busby’ego na British Resident (funkcja bez realnej władzy wykonawczej). W 1834–1835 Busby zachęcił przywódców północnej Wyspy Północnej do podpisania He Whakaputanga – Deklaracji Niepodległości Konfederacji Zjednoczonych Plemion (Te Whakaminenga).
Akt stwierdzał, że kingitanga i mana nad ziemią należały do Konfederacji, a cudzoziemcy nie mogli stanowić praw. Konfederacja miała zbierać się corocznie w Waitangi i w zamian za ochronę poddanych brytyjskich prosiła króla o ochronę ich mana; dziękowała też za uznanie maoryskiej bandery. Wielka Brytania uznała Deklarację, lecz bez mocy prawnej i wsparcia militarnego Busby był nieskuteczny wobec ludności Pākehā.
Traktat z Waitangi – treść, intencje, konsekwencje
W 1839 New Zealand Company zapowiedziała masowe zakupy ziem i kolonizację, co skłoniło rząd do wysłania kpt. Williama Hobsona jako lieutenant-governor oraz – poprzez Letters Patent 15 czerwca 1839 – do włączenia Nowej Zelandii do terytorium Nowej Południowej Walii. 6 lutego 1840 Hobson i ok. 40 rangatira podpisali traktat w Waitangi, a następnie w wielu miejscach kraju; ostatecznie podpisało go ponad 500 wodzów, choć część odmówiła.
Podpisano dwie wersje: angielską i maoryską, o odmiennym znaczeniu, co zrodziło spory interpretacyjne. Od 1940 zagadnienia traktatowe odgrywały coraz ważniejszą rolę społeczną i państwową. Wielka Brytania działała, by uprzedzić New Zealand Company i inne potęgi (np. mała osada francuska w Akaroa w 1840), ucywilizować osadnictwo i zakończyć bezprawie wśród wielorybników i kupców. Rangatira oczekiwali ochrony przed obcymi, ustanowienia zwierzchnictwa nad Europejczykami i rozszerzenia osadnictwa dla korzyści handlowych.
Po śmierci Hobsona (10 września 1842) gubernator Robert FitzRoy (1843–1845) podjął kroki prawne uznające tikanga (zwyczaj maoryski). Jego następca, George Grey, forsował szybką asymilację i redukcję ziemi, wpływów i praw Māori. Skutki traktatu narastały stopniowo, zwłaszcza tam, gdzie osadnicza administracja miała ograniczoną władzę.
Kolonia, granice prawne i wyodrębnienie od NSW
Od 1788 Kolonia Nowej Południowej Walii obejmowała rozległe obszary Pacyfiku (dekretem 25 kwietnia 1787). W 1825 zmieniono granicę południową do 39°12’S, obejmując północną część Wyspy Północnej, lecz w praktyce administracja NSW niewiele się Nową Zelandią interesowała. Murders Abroad Act 1817 ułatwiał ściganie zbrodni poza dominiami, a New South Wales Act 1823 rozciągał jurysdykcję Supreme Court of New South Wales na Nową Zelandię.
21 maja 1840 William Hobson ogłosił suwerenność i został Lieutenant-Governor. Początkowo NZ administrowano z Australii, a od 16 czerwca 1840 obowiązywało prawo NSW. 16 listopada 1840 wydano Charter for Erecting the Colony of New Zealand, ustanawiając od 3 maja 1841 odrębną Crown colony.
Nowa Zelandia: masowa kolonizacja, New Zealand Company i konflikt o ziemię
Brytyjskie plany zakładały napływ osadników do „ziemi szans”. New Zealand Constitution Act 1846 przewidywał samorząd, lecz gubernator George Grey zawiesił wdrożenie, dowodząc, że Pākehā nie ochronią interesów większości Māori.
Canterbury Association sprowadzało kolonistów z pomocą finansową w wczesnych latach 50. XIX w. Populacja Pākehā wzrosła z <1000 (1831) do 500 tys. (1881). New Zealand Company ściągnęła ok. 15 500 osadników; jej prospekty koloryzowały rzeczywistość, co przyspieszyło decyzję brytyjskiego Colonial Office o aneksji. Edward Gibbon Wakefield wpłynął na idee kolonizacyjne: wizję „modelowego społeczeństwa” i „uczciwych” relacji pracy, mimo że jego programy działały skromniej niż planował.
Wojny nowozelandzkie: przyczyny, przebieg, skutki
Māori początkowo witali Pākehā ze względu na handel i broń, ale nie docenili skali osadnictwa. Iwi w strefach osadniczych szybko traciły ziemię i autonomię. Inne prosperowały: do ok. 1860 Auckland kupował większość żywności od Māori, którzy posiadali młyny, statki i eksportowali towar do Australii w latach gorączki złota.
Konflikty o zwierzchność – gubernator czy rangatira – wybuchały, np. Wojna Północna i zniszczenie Kororāreka. Presja na sprzedaż ziem rosła. W tradycji Māori ziemia była pod maną wodzów i nie istniała koncepcja „sprzedaży” jak w Europie; ziemię zdobywano w wojnie. Te Rauparaha w wojnach muszkietowych zajął rozległe obszary.
Spór o Waitarę ilustrował, jak podziały wewnątrz iwi utrudniały decyzje. Pākehā oskarżali Māori o „nieefektywne użytkowanie”. Rywalizacja o ziemię stała się kluczową przyczyną Wojen nowozelandzkich lat 60.–70. XIX w., inwazji na Taranaki i Waikato oraz konfiskat ziem, co pozostawiło trwałą urazę. Część iwi współpracowała z rządem i walczyła u jego boku (różne kalkulacje i dawne waśnie). Skutkiem była m.in. ustawa o czterech okręgach maoryskich (1867).
Po wojnach część Māori wybrała opór bierny (słynne kampanie oraczy w Parihaka, 26 maja 1879), inni kontynuowali współpracę (np. Te Arawa rozwijała turystykę w Rotorua). W ostatnich dekadach stulecia Native Land Court – poprzez eurocentryczne zasady, opłaty, odległe lokalizacje i nieuczciwych pośredników – ułatwiał sprzedaż ziem indywidualnym Pākehā.
Populacja Māori spadła w wyniku chorób, wojen, konfiskat, asymilacji, małżeństw mieszanych, złych warunków mieszkaniowych i alkoholizmu: z ok. 86 tys. (1769) do ok. 70 tys. (1840), 48 tys. (1874), minimum 42 tys. (1896), po czym zaczęła rosnąć.
Samorząd od lat 50., rolnictwo, złoto i „epoka Vogla”
New Zealand Constitution Act 1852 ustanowił parlament (General Assembly) i sześć prowincji; odpowiedzialny rząd powstał szybko, lecz do połowy lat 60. politykę „native” kontrolował gubernator i Londyn. Własność ziemi sprzed 1840 unieważniono; jedynym nabywcą mógł być rząd, który sprzedawał grunty New Zealand Company lub wydzierżawiał pod owczarnie. Rozkwitło pasterstwo i eksport wełny; od 1882 chłodnia na statkach umożliwiła wysyłkę mięsa i nabiału, co przekształciło kraj w jeden z najlepiej prosperujących rolniczo.
Odkrycia złota w Otago (1861) i na Zachodnim Wybrzeżu (1865) wywołały gorączkę złota: ludność skoczyła z 71 tys. (1859) do 164 tys. (1863), a handel wzrósł z 2 mln £ do 10 mln £. Gdy boom wygasł, Julius Vogel sfinansował wielkie roboty publiczne i imigrację dzięki pożyczkom z Londynu (od 1870). Do 1876 dług publiczny wzrósł z 7,8 mln £ do 18,6 mln £, ale zbudowano ~1156 km kolei (kolejne ~687 km w budowie), ~3200 km dróg i ~5100 km telegrafu; imigracja osiągnęła rekord 1874.
Mimo inwestycji, od ~1865 trwała długa depresja: wycofanie wojsk brytyjskich, szczyt produkcji złota (1866), ciężar długu i spadek cen rolnych. Pojawiło się bezrobocie i „sweated labour”. Jednak przedsiębiorcy uczyli się finansować rozwój oszczędnie, reinwestując zyski i budując rodzinne firmy.
Kobiety i szkoły: od sufrażyzmu do powszechnej edukacji
Mimo dominacji norm męskości, od lat 60. XIX w. rodził się ruch kobiecy. Publicystki, jak Mary Taylor, Mary Colclough (Polly Plum) czy Ellen Elizabeth Ellis, kształtowały debatę. W latach 80. używano retoryki „białego niewolnictwa”, by piętnować przemoc i podwójną moralność. Māori rozwijały własny nurt feminizmu, zakorzeniony w nacjonalizmie maoryskim. W 1893 Elizabeth Yates została burmistrzynią Onehunga, pierwszą kobietą na tym urzędzie w Imperium; była sprawną administratorką, choć przegrała reelekcję. Nowa Zelandia stała się pierwszym krajem, który przyznał powszechne prawo wyborcze kobiet (1893).
Education Act 1877 stworzył bezpłatny, powszechny system szkół podstawowych i obowiązek nauki dla dzieci 5–15 lat.
Imigracja i Południe: Szkoci, Chińczycy i złoto
Od 1840 napływali osadnicy z Anglii, Walii, Szkocji, Irlandii, ale też z USA, Indii, Chin i kontynentalnej Europy (np. Dalmacja, Czechy). W latach 70.–80. XIX w. napłynęły tysiące Chińczyków do kopalń złota na Południu; mimo początkowego zaproszenia pojawiła się wrogość i ustawy ograniczające imigrację. Dunedin wzbogaciło się na złocie, a w 1865 parlament odrzucił projekt secesji Południa. Szkoci dominowali kulturowo w regionie, tworząc stowarzyszenia kaledońskie i utrwalając prezbiterianizm.
1890–1914: liberałowie, redystrybucja ziemi, państwo socjalne
Richard Seddon i Partia Liberalna przekształcili porządek zdominowany przez wielkich właścicieli ziemskich. Rząd wykupił 3,1 mln akrów ziem Māori (1891–1911) i 1,3 mln akrów od latyfundystów, dzieląc na mniejsze farmy. Advances to Settlers Act 1894 zapewnił tanie kredyty, a Department of Agriculture szerzył dobre praktyki.
Native Land Act 1909 dopuścił sprzedaż ziem Māori prywatnym nabywcom; do 1920 Māori posiadali nadal ok. 5 mln akrów (z czego 3 mln w dzierżawie). Ukształtował się egalitarny model społeczeństwa rolników. Wprowadzono płacę minimalną, ograniczenia czasu pracy, system arbitrażu sporów, a w 1893 – głosowanie kobiet. Reformy NZ inspirowały ruchy w USA.
Dominion, abstynencja i I wojna światowa
1907 kolonia uzyskała status Dominium. Ruch prohibicyjny (od lat 80. XIX w.) nie przeforsował zakazu ogólnokrajowo, choć referenda były bliskie sukcesu; utrzymały się m.in. zamknięcia o 18:00 i niedzielne. W I wojnie światowej zaciągnęło się ponad 120 tys. osób, ok. 100 tys. służyło za granicą; 18 tys. poległo, ~41 tys. odniosło rany. Nowa Zelandia zajęła Samoa Niemieckie, co wywołało długotrwałe resentymenty wśród Samoan, spotęgowane grypą 1918. Gallipoli stało się mitem założycielskim pamięci narodowej.
Międzywojnie: sceptycyzm wobec Ligi, kryzys i welfare state
Rządy Reform i United (1912–1935) prowadziły „realistyczną” politykę, sceptyczne wobec Ligi Narodów. Partia Pracy rosła, łagodząc program socjalistyczny i zdobywając klasę średnią. Wielki Kryzys uderzył w eksport rolny; bez zasiłku „dole” bezrobotni trafiali do prac interwencyjnych. Māori korzystali m.in. z programów Āpirany Ngaty.
W 1935 wybory wygrał Pierwszy Rząd Pracy z Michaelem Josephem Savage’em, który ogłosił: Sprawiedliwość społeczna musi być zasadą przewodnią, a organizacja gospodarki ma się do niej dostosować. Rząd zbudował państwo dobrobytu „od kołyski po grób”: bezpłatną ochronę zdrowia, edukację, budownictwo państwowe i wsparcie dla starszych, niezdolnych do pracy i bezrobotnych.
II wojna światowa i mobilizacja społeczeństwa
W 1939 Nowa Zelandia – lojalny członek Imperium – wystawiła ok. 120 tys. żołnierzy, walczących głównie w Afryce Północnej, Grecji/Krecie i Włoszech; część sił działała na Wyspach Salomona. Gospodarka była silnie zmobilizowana: rosła produkcja mięsa, masła, wełny; wydatki wojenne sięgnęły 574 mln £. Racjonowanie i kontrola cen utrzymały inflację ok. 14%. Udział kobiet w rynku pracy wzrósł, lecz po 1945 wiele wróciło do ról sprzed wojny.
„Brytyjskość”, ANZUS, Suez, Wietnam i „utrata” rynku
Po 1945 Peter Fraser współtworzył ONZ; kraj długo pozostawał kulturowo brytyjski. Udział w wojnie koreańskiej i traktat ANZUS (1951) z USA i Australią wskazały nowy wektor bezpieczeństwa, choć Winston Churchill krytykował pominięcie Wielkiej Brytanii. W 1953 Edmund Hillary zdobył Everest, co stało się symbolem narodowym.
Podczas kryzysu sueskiego (1956) NZ wsparła wczesne działania UK. Gospodarka opierała się na eksporcie mrożonego mięsa i nabiału do UK; w 1961 ponad 51% eksportu szło do Brytanii. Wojna w Wietnamie przyniosła kontrowersje; była pierwszym konfliktem bez udziału Wielkiej Brytanii, motywowana przede wszystkim ANZUS i obawą przed komunizmem.
Równocześnie NZ silnie angażowała się w rezerwę Dalekiego Wschodu i konfrontację indonezyjską. W 1973 wejście UK do EWW zakończyło preferencje handlowe i wymusiło dywersyfikację rynków, co w NZ odebrano jako zdradę dawnych więzi.
Urbanizacja Māori i protesty
Spadek śmiertelności i wzrost długości życia (z 49 lat w 1926 do 60 w 1961) przyspieszyły wzrost demograficzny. Wielu Māori przeniosło się do miast; do lat 80. ok. 80% mieszkało w aglomeracjach (wcześniej 20%). Poprawiły się płace i edukacja, ale narosły problemy rasizmu i dyskryminacji. Od lat 60. rozwijał się ruch protestu domagający się realizacji Traktatu i afirmacji kultury.
Nowa Zelandia: Muldoon, kryzys lat 70., CER z Australią
Po 1973 gospodarka została dotknięta szokami. Robert Muldoon (1975–1984) próbował utrzymać model „od kołyski po grób”, proponując hojne emerytury, co wymagało dużego zadłużenia. W 1979 wprowadzono carless days; nieskutecznie. Wzrost cen ropy, inflacja i zamrożenie płac, cen i stóp procentowych pogłębiły napięcia, kulminujące podczas Springbok Tour 1981. Innowacją pozostawał jednak program CER z Australią (1982), który osiągnął pełny wolny handel w 1990.
Reformy lat 80.: Rogernomics, prawa obywatelskie i bezatomowość
W 1984 David Lange objął władzę. Constitution Act 1986 uporządkował ramy ustrojowe. Roger Douglas przeprowadził Rogernomics: deregulację, prywatyzacje, likwidację dopłat, uwolnienie kursu dolara, gwałtowne obniżki stawek podatkowych. Po krachu 1987 wartość giełdy spadła z 50 mld do 15 mld NZD; wzrost gospodarczy osłabł, a spór polityczny rozbił Partię Pracy.
Równolegle rząd wprowadzał reformy obyczajowe (dekryminalizacja homoseksualizmu, no-fault divorce, prace nad Bill of Rights), liberalizował imigrację (napływ z Azji) i uchwalił Treaty of Waitangi Amendment Act 1985, umożliwiając Trybunałowi Waitangi badanie naruszeń od 1840. Polityka nuclear-free i wyjście z ANZUS stały się elementem tożsamości (zatonięcie Rainbow Warrior przez DGSE wzmocniło kurs antyatomowy).
Lata 90.: „Ruthanasia”, MMP i nowa polityka zagraniczna
Od 1990 rząd Jima Bolgera kontynuował reformy rynkowe (Ruthanasia). Rozczarowani wyborcy przeszli na MMP (referenda 1992–1993), pierwszy taki system mieszany zastosowano w 1996; National rządziła w koalicji z New Zealand First. Po zimnej wojnie akcentowano bezatomowość, neoliberalny handel i udział w misjach humanitarnych. Rosła imigracja z Azji (Hongkong, Tajwan, Korea), budząc spory polityczne.
Nowa Zelandia i XXI wiek: dywersyfikacja gospodarki, niezależna dyplomacja
W XXI w. szybko rozwinęła się turystyka i szerzej usługi, a tradycyjny eksport (mięso, nabiał, wełna) uzupełniły owoce, wino, drewno. Piąty Rząd Pracy Helen Clark (1999–2008) utrzymał ramy rynkowe, wzmacniając politykę społeczną (ochrona pracowników, zerowe odsetki dla rezydentów w kredytach studenckich).
Zmiany konstytucyjne ograniczyły więzi z UK: zniesiono honory brytyjskie (1996), Sąd Najwyższy NZ (2003) zastąpił odwołania do Privy Council; trwała debata o republikanizmie. Polityka zagraniczna była niezależna, z priorytetem demokracji, praw człowieka, ONZ, rozbrojenia i wolnego handlu; NZ wysłała wojska do Afganistanu, nie wysłała jednostek bojowych do Iraku.
John Key (2008) objął urząd w czasie wielkiej recesji; trzęsienie ziemi w Christchurch (luty 2011) wymusiło szeroką odbudowę (CERA). Wycofano kontyngent z Afganistanu i podpisano Wellington Declaration z USA.
Nowa Zelandia: zamach w Christchurch i rządy Ardern
W październiku 2017 powstał rząd koalicyjny Partii Pracy pod przewodnictwem Jacindy Ardern, zapowiadając m.in. walkę z kryzysem mieszkaniowym. 15 marca 2019 doszło do zamachu na dwa meczety w Christchurch: 51 ofiar śmiertelnych, 40 rannych. Ardern nazwała to „jednym z najczarniejszych dni Nowej Zelandii”, a rząd wsparł społeczność muzułmańską i zakazał półautomatycznych karabinków centralnego zapłonu.
Lata 2020.: pandemia, wybory i zmiana władzy
COVID-19 dotarł na początku 2020. Marzec 2020 przyniósł zamknięcie granic i lockdown od 25 marca; 9 czerwca zniesiono restrykcje wewnętrzne. Strategia eliminacji została międzynarodowo doceniona, a rząd wdrożył plan przeciwdziałania skutkom ekonomicznym. W wyborach 2020 Partia Pracy zdobyła samodzielną większość (pierwszą w epoce MMP) i porozumiała się z Partią Zielonych.
W referendach odrzucono legalizację rekreacyjnej marihuany, za to przyjęto eutanazję. Stycznia 2023 Jacinda Ardern ustąpiła; premierem został Chris Hipkins, a Carmel Sepuloni – pierwszą osobą pochodzenia pacyficznego jako wicepremier. W październiku 2023 Partia Narodowa Christophera Luxona wygrała i utworzyła rząd koalicyjny.
Historia Nowej Zelandii to przejście od planowanego osadnictwa polinezyjskiego, przez kolonizację brytyjską i konflikty o ziemię, do pionierskich reform społecznych, wysokiego standardu życia opartego na rolnictwie, a następnie dywersyfikacji i niezależnej polityki z mocnym akcentem na bezatomowość, Traktat z Waitangi i wielokulturowość. Kraj konsekwentnie przekształcał się w otwartą gospodarkę rynkową, zachowując jednocześnie państwo dobrobytu i intensywnie korygując historyczne niesprawiedliwości wobec Māori.
