Egipcjanie opowiadali o początkach świata w sposób o wiele bardziej skomplikowany, niż mogłoby się z pozoru wydawać. Religia egipska nigdy nie została ujednolicona ani sformalizowana. Zarówno Górny, jak i Dolny Egipt miały swoje własne mity o stworzeniu świata. Poszczególne świątynie w danych miastach również dostosowywały główne opowieści do swoich własnych celów. Postarajmy się jednak przyjrzeć kilku najbardziej wiernym oryginałom wersjom.
Jak Egipcjanie opowiadali o początkach świata? Monoteizm Heliopolis
Opowieść o początkach świata ułożona przez kapłanów z Heliopolis jest najbardziej zaskakująca z nich wszystkich. Głosi ona, że przed początkiem nie istniał Chaos, ale jeden bóg: Atum. Jego imię znaczy „Wszystko” lub „Całość”.
Jak wskazuje profesor Andrzej Niwiński, poglądy kapłanów z Heliopolis są o wiele bliższe chrześcijaństwu niż religia starożytnego Izraela, gdzie do tej pory nie rozwiązano sporu Jahwistów i Elohistów.
Egipscy kapłani byli o wiele bardziej zdecydowani w swoich deklaracjach. Według nich świat został stworzony przez Atuma z niego samego. Oznacza to, że wszystko co istnieje, jest częścią jednego boga i z niego powstało.
Wszyscy pomniejsi bogowie również mieli pochodzić z Atuma i być jego emanacjami, nigdy zaś całkowicie niezależnymi i odrębnymi bytami. Powstały również inne wersje tej opowieści, natomiast ta jest według wspomnianego profesora najstarsza i zapisana na ścianie w jednej z piramid.
Amon-Re i inni bogowie
Główną konkurencją dla Atuma w jednym z najstarszych mitów był Amon, zwany także Amonem-Re po połączeniu z bogiem Re. Sam Amon pozostawał ukryty i niewidzialny. Jego drugie wcielenie, Re, miał zaś być aktywnym władcą innych bogów i ich przodkiem.
Jednocześnie wszyscy inni bogowie uznani zostali za wcielenia Amona-Re. Wspomniany pan bogów według mitu podróżował swoją barką słoneczną za dnia, w nocy zaś walczył z wężem ciemności zwanym Apopisem.
Poza tym głównym rdzeniem opowieść w różnych źródłach jest rozwijana na przeróżne sposoby. Pojawiają się inny bogowie, tacy jak Ozyrys, Izyda, Horus itd. Każdy z potomków Re ma swoje miejsce w świecie i odpowiada za inny aspekt rzeczywistości. Pojawiają się w tym wszystkim barwne opisy walk bogów, np. Ozyrysa z Setem. Amon zaś obserwuje to wszystko z daleka pozostając ukrytym.
Warto także zwrócić uwagę na często pomijany aspekt tego wszystkiego. Żaden Egipcjanin nie wierzył, że bogowie mają ciała ludzi z głowami zwierząt. Wszyscy uważali bogów za nadprzyrodzone byty, których prawdziwa natura jest nieuchwytna dla zmysłów ludzkich.
Głowy zwierząt są tu jedynie symboliką opartą na atrybutach kojarzonych z danym zwierzęciem, nie zaś faktycznym wyglądem istot nadprzyrodzonych. Skoro tak, to Amon-Re, nie stworzył świata jako człowiek z ptasim dziobem, ale pierwotna boska siła.
Jest to podobne do opowieści o Atumie z Heliopolis, różni się jedynie dalszym rozwinięciem. Co ciekawe, obelisk poświęcony Amonowi stoi dziś w Watykanie na Placu Świętego Piotra. Oryginalna inskrypcja jest dalej czytelna. Pozostałe stoją w wielu innych wielkich miastach obecnego świata.
Nie całkiem radykalny Achenaton
Do pozornie radykalnej rewolucji i zarazem napisania nowego mitu o stworzeniu świata, doszło za panowania Achenatona, często błędnie z niemieckiego nazywanego Echnatonem. „Achen” znaczy „użyteczny”, w połączeniu z nazwą bóstwa daje „Użyteczny Atonowi” jako imię władcy.
Monarcha ten postanowił zerwać z kultem dawnych bogów i osłabić pozycję kapłanów Amona. Zamknął dawne świątynie i nakazał budowę nowego kompleksu w Amarnie. Czczony przez niego Aton został nowym stwórcą świata.
Przedstawiano go jako pierwotną światłość, którą faraon utożsamił ze słońcem. Według jego teologii, to Aton stworzył świat i wszystko, co istnieje. Achenaton nie przemęczał się zbytnio i nigdy tego procesu dokładnie nie opisał.
Nie mamy tu więc niestety żadnego dokładnego mitu z fabułą, jedynie „naukowe” stwierdzenia faraona zapisane przez niego samego w „Hymnie do Atona”. Warto także podkreślić, że Aton to chyba pierwsze bóstwo pacyfistyczne i utożsamiane z miłością jako wartością.
Podobieństwo egipskich mitów o stworzeniu
Niezależnie od tego, które miasto opowiedziało mit, mają ono ze sobą wiele wspólnego. W każdym z nich występuje pierwsze, pierwotne bóstwo, które stwarza wszystko. Atum dzieli samego siebie i powstaje świat, zwierzęta rośliny i ludzie.
Amon-Re tworzy co prawda tworzy pozostałych bogów, ale i oni wszyscy są jego emanacjami. W takim porównaniu Aton nie odstaje wcale zbytnio od pozostałych. Reformy Achenatona wcale nie głosiły żadnych herezji. Zostały tak jedynie okrzyknięte przez kapłanów chwilowo pozbawionych władzy.
Jak stanowczo podkreślił profesor A. Niwiński, Egipt już za czasów Starego Państwa opierał swoją religię i opowieści o początku na idei jednego boskiego bytu, który stworzył wszystko, co cofa datowanie pierwszego monoteizmu o tysiące lat.
Bibliografia:
- Grimal Nicolas, Dzieje Starożytnego Egiptu, Warszawa 2004.
- Niwiński Andrzej, Bóstwa, kulty i rytuały starożytnego Egiptu, Warszawa 2004.
- Niwiński Andrzej, Mity i symbole starożytnego Egiptu, Warszawa 1992.
Krzysztof Kowalski
