Wobec trudnej historii i dekad braku wspólnych uzgodnień II Komunikat polsko-ukraiński stał się wyjątkowym osiągnięciem, które łączy głosy badaczy obu narodów. Wypracowany na przełomie lat 2023/2024 dokument został podpisany przez 24 historyków polskich i ukraińskich, symbolizując jedność spojrzeń na bolesne wydarzenia przeszłości. Czy nowy rozdział w polsko-ukraińskich relacjach właśnie się rozpoczął?
W wyniku konferencji „Polacy i Ukraińcy 1918–48. Trudne pytania” z czerwca 1994 roku Ośrodek KARTA doprowadził do wypracowania I Komunikatu polsko-ukraińskiego, który podpisały 11-osobowe delegacje obu stron.
Przez kolejne trzy dekady nie udało się jednak osiągnąć żadnych dalszych wspólnych porozumień, które mogłyby rozwijać ten pierwszy krok. Wobec zbliżającej się 80. rocznicy apogeum zbrodni wołyńskiej w lipcu 1943 roku, KARTA podjęła próbę ponownego dialogu, której efektem stało się powstanie II Komunikatu.
Na przełomie lat 2023 i 2024 aż 24 wybitnych historyków z Polski i Ukrainy uzgodniło wspólną treść dokumentu, który ma szansę stać się impulsem do zmiany podejścia zarówno polityków, jak i społeczeństw.
Drugi Komunikat polsko-ukraiński nie został podpisany przez odrębne narodowe grupy, lecz wspólnie przez badaczy z obu stron w porządku alfabetycznym. Stało się to możliwe, gdyż spojrzenia polskich i ukraińskich historyków w tej kwestii przestały się różnić. Wreszcie mógł wybrzmieć jeden, zgodny głos.
W komunikacie czytamy:
My, sygnatariusze II Komunikatu, uważamy za konieczne przyjęcie przez oba społeczeństwa wobec tej przeszłości paradygmatu „wszystkie ofiary nasze”, co odtąd uniemożliwiałoby swoistą „rywalizację” ofiar, to jest dzielenia ich na „swoje” i „obce”, rozliczne manipulacje i licytację ich liczbą. Szacunek wobec wszystkich ofiar konfliktu polsko-ukraińskiego z lat czterdziestych i ich godne upamiętnienie wydaje się bowiem nie tylko moralną powinnością, ale przede wszystkim dowodem dojrzałości nowoczesnych i demokratycznych społeczeństw europejskich. Jesteśmy przekonani, że wspólna uwaga, skupiona na ofiarach minionej obustronnej wrogości, powinna oznaczać:
– dokonanie ekshumacji bezimiennych pochówków zbiorowych, w celu utworzenia cmentarzy/nekropolii; zgoda Ukrainy na ekshumacje nie powinna być traktowana jako przyjęcie przez cały naród odpowiedzialności za zbrodnie OUN-B i UPA, ale jako przejaw chrześcijańskiej kultury szacunku wobec wszystkich zmarłych bez względu na ich narodowość, wyznanie i poglądy polityczne;
– dopełnianie imiennych danych w bazach ofiar wzajemnego konfliktu, z uwzględnieniem dawnych miejscowości, z których ludność pochodziła;
– ustawienie przy drogach tablic informacyjnych z historycznymi nazwami miejscowości, które zostały zatarte w przestrzeni i na mapach – w następstwie ich całkowitej pacyfikacji;
– stanowcze potępienie i skuteczne przeciwdziałanie aktom wandalizmu wobec upamiętnień drugiej strony, w tym grobów na cmentarzach innych wyznań, oraz rosyjskiej dezinformacji w obszarze pamięci historycznej o trudnej polsko-ukraińskiej przeszłości; Polacy i Ukraińcy nie powinni ulegać wpływom (polityce) stron trzecich, ale suwerennie i refleksyjnie oceniać wzajemne sytuacje konfliktowe, weryfikować historyczne uprzedzenia i wspólnie myśleć o przyszłości następnych pokoleń;
– przywrócenie pierwotnego kształtu upamiętnieniom, na które oba państwa wyraziły zgodę, oraz ostateczne uregulowanie kwestii dotyczących upamiętnień po obu stronach granicy;
– powrót do formuły merytorycznego dialogu o sprawach najtrudniejszych dla obu narodów, dotyczących wydarzeń z lat 1939–47, w ramach eksperckiego forum historyków powołanego przez władze Polski i Ukrainy (Ministerstwa Nauki czy Akademie Nauk, z pominięciem podmiotów – Instytutu Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu oraz Ukraińskiego Instytutu Pamięci Narodowej – które po 2017 roku stały się stronami konfliktu o interpretację wydarzeń);
– weryfikowanie i uzupełnianie dokumentacji z lat 1917–2023, która pod hasłem „Wołyń 1943 – apogeum” została w kontekście 80. rocznicy tej zbrodni przygotowana przez Ośrodek KARTA.
22 listopada 2024
Całość komunikatu przeczytasz TUTAJ.
II komunikat polsko-ukraiński – wspólny głos historyków po dekadach milczenia
W styczniu 1991 roku „Karta”, debiutujące czasopismo historyczne, postawiła sobie za cel oddanie głosu świadkom przeszłości. Jednym z pierwszych wezwań, jakie napłynęły w odpowiedzi na ten apel, było podjęcie tematu wydarzeń na Wołyniu z lat 1943–1944.
Opublikowane w „Karcie” świadectwa ocalałych z masowych zbrodni spotkały się jednak z głosami czytelników, że to wciąż za mało. Stąd zrodził się pomysł poszerzenia narracji – nie tylko o kolejne relacje, lecz także o dialog z Ukraińcami.
W efekcie, w czerwcu 1994 roku, wydano pierwszy wspólny Komunikat polsko-ukraiński, którego fundamentem była konferencja „Polacy i Ukraińcy 1918–1948. Trudne pytania” w Podkowie Leśnej. Mimo napięć, zakończyła się ona podpisaniem wspólnego podsumowania przez obie strony.
Choć ten akt uzgodnienia był ważnym krokiem, przez kolejne trzy dekady nie pojawiły się żadne kolejne inicjatywy, które mogłyby go uzupełnić. Media niemal całkowicie przemilczały wagę wydarzenia, a brak poparcia ze strony znanych polityków dodatkowo wpłynął na jego znikome oddziaływanie.
Komunikat poza „Kartą” opublikowały jedynie paryska „Kultura”, przemyski „Biuletyn Informacyjny Południowo-Wschodniego Instytutu Naukowego” oraz kijowskie pismo „Z archiwów WUCzK–GPU–NKWD–KGB” – to ostatnie jednak bez nazwisk ukraińskich sygnatariuszy, którzy obawiali się upublicznienia swoich działań.
Przed 80. rocznicą kulminacji wołyńskich zbrodni, przypadającą na lipiec 1943 roku, „Karta” postanowiła podjąć próbę drugiego całościowego porozumienia. Prace nad II Komunikatem rozpoczęły się wiosną 2023 roku, ale z powodu bieżących napięć politycznych jego ukończenie i ogłoszenie zostało wówczas uniemożliwione.
Efektem tych działań stała się jednak publikacja Wołyń 1943 – apogeum. Relacje polsko-ukraińskie 1917–2023: wiedza, rozbieżności, porozumienie, dostępna w obu językach jako bezpłatny e-book. Publikacja ta stała się fundamentem dla ponownego nawiązania dialogu w 2024 roku, który ostatecznie pozwolił na opracowanie współczesnej, zgodnej wersji II Komunikatu, tym razem unikającej eksponowania rozbieżności.
Drugi Komunikat polsko-ukraiński jest wyjątkowy – nie podpisano go jako oddzielne deklaracje dwóch narodowych grup, lecz wspólnym głosem badaczy, alfabetycznie wymienionych, reprezentujących obie strony. To możliwe dzięki temu, że różnice w spojrzeniu historycznym między Polakami a Ukraińcami zaczęły się zacierać, pozwalając na stworzenie jednego, wspólnego stanowiska. Udział 24 wybitnych historyków stał się symbolem gotowości do dialogu, który może inspirować również polityków.
Dziś, w obliczu wojny i poczucia wspólnoty losu, Polska i Ukraina stoją ramię w ramię po stronie wartości takich jak wolność, demokracja i pokój. Wspólne doświadczenia pozwalają lepiej zrozumieć historyczne związki i przełamać przekonanie, że krew przelana w przeszłości na zawsze podzieliła oba narody.
Polscy i ukraińscy historycy, którzy podpisali II komunikat polsko-ukraiński
- prof. Jan Jacek Bruski (Kraków)
- prof. Jarosław Hrycak (Lwów)
- prof. Grzegorz Hryciuk (Wrocław)
- prof. Ihor Hyrycz (Kijów)
- prof. Ihor Iljuszyn (Kijów)
- prof. Zbigniew Karpus (Toruń)
- prof. Michał Klimecki (Toruń)
- prof. Mykoła Kuczerepa (Łuck)
- prof. Stanisław Kulczycki (Kijów)
- prof. Ołeksandr Łysenko (Kijów)
- dr hab. Damian Markowski (Warszawa)
- prof. Grzegorz Mazur (Kraków)
- prof. Włodzimierz Mędrzecki (Warszawa)
- prof. Grzegorz Motyka (Warszawa)
- prof. Jan Pisuliński (Rzeszów)
- prof. Andrij Portnow (Frankfurt nad Odrą)
- prof. Stanisław Stępień (Przemyśl)
- prof. Tomasz Stryjek (Warszawa)
- prof. Jurij Szapował (Kijów)
- prof. Wołodymyr Trofymowycz (Ostróg)
- prof. Rafał Wnuk (Lublin/Gdańsk)
- dr Mariusz Zajączkowski (Warszawa)
- prof. Ołeksandr Zajcew (Lwów)
- prof. Łeonid Zaszkilniak (Lwów)
Źródło:
- II Komunikat polsko-ukraiński, karta.org.pl [dostęp: 13.12.2024].
