Pełnić służbę… Z pamiętników i wspomnień harcerek Warszawy 1939-1945, Anna i Zofia Zawadzkie
Parę tygodni temu natknąłem się w bibliotece miejskiej na książkę Pełnić służbę… Z pamiętników i wspomnień harcerek Warszawy 1939-1945. Była to dość już wiekowa i mocno zakurzona książka. Mimo to postanowiłem ją wypożyczyć. Jak się później okazało było warto.
Książka ta jest unikalnym zestawieniem ponad pięćdziesięciu bezpośrednich relacji polskich harcerek biorących udział w walce z okupantem podczas II Wojny Światowej. Jak dotąd ukazało się tylko jedno jej wydanie w 1983 roku. Nigdy go nie wznowiono. Z tego względu uznałem za dobry pomysł przybliżyć czytelnikom portalu tę wartościową pozycję.
Jak we wstępie wspomina redakcja powstanie książki podyktowała sytuacja na PRL-owskim rynku wydawniczym. W tamtym okresie nie istniał żaden zbiór źródłowy relacji dotyczących działalności harcerek w czasie trwania II Wojny Światowej. W związku z czym zredagowania tego dzieła podjęła się Anna Zawadzka oraz jej siostra Zofia.
Anna Zawadzka była znaną i zasłużoną instruktorką harcerską. Jej brat Tadeusz Zawadzki ps. „Zośka” zasłynął działalnością w Polskim Państwie Podziemnym, stał się dobrze znanym bohaterem książki Aleksandra Kamińskiego Kamienie na szaniec. Anna Zawadzka zarówno przed jak i w trakcie II Wojny Światowej działała w harcerstwie. Brała również czynny udział w Powstaniu Warszawskim. Inne znane jej dzieła to Dzieje harcerstwa żeńskiego w Polsce w latach 1911-1949, Tadeusz Zawadzki „Zośka”, O Aleksandrze Kamińskim „Kamyku”, Gawędy o tych, które przewodziły. Zmarła 22 czerwca 2004 roku i została pochowana na cmentarzu powązkowskim w Warszawie. Razem z siostrą postanowiła zebrać relację młodych dziewczyn, których życie przypadło na okres trwania wojny. Nazwiska pozostałych członkiń zespołu redakcyjnego to: Donata Eska oraz Halina Walter.
Praca składa się z z rozdziałów tematycznych, których tytuły brzmią następująco: Wrzesień 1939, Okupacja, Powstanie Warszawskie i Popowstaniowe drogi. Rozdział pierwszy opowiada o strukturze i działalności żeńskich grup harcerskich w przedwojennej Warszawie. Autorki owych relacji wspominają swoje codzienne zajęcia oraz szkolenia jakim poddawano je przed wybuchem wojny.
Następnie przenosimy się w codzienną rzeczywistość okresu okupacji. Rozdział ten stanowi opis wielu akcji tzw. małego sabotażu. Polskie harcerki po opanowaniu II Rzeczypospolitej przez wojska niemieckie zostały zmuszone do zrzucenia mundurów i przejścia do działań w konspiracji. Kierownictwo Polskiego Państwa Podziemnego nieraz zlecało im wykonywanie bardzo odpowiedzialnych, często niebezpiecznych zadań. W tej części znajdziemy wiele relacji na temat działań jakie podejmowały młode dziewczęta przeciwstawiając się niemieckiemu najeźdźcy.
Kolejny rozdział opowiada o losach Polaków podczas Powstania Warszawskiego. Jak wspomina jedna z uczestniczek powstania Janina Tatarkiewicz, kiedy wybuchło powstanie w głębi czuła, że to rozpoczęła się przygoda, „harcerska gra”, w której los, dobry los pozwolił mi być nie tylko widzem. Jak się miało wkrótce okazać jej przeczucia i wielu innych nie miały wiele wspólnego z kolejnymi tragicznymi zdarzeniami. Ten rozdział wydał mi się szczególnie ciekawy. Zawiera wiele bardzo realistycznych opisów tamtych wydarzeń relacjonowanych przez naocznych świadków. Prawdą jest, że kobiety pełniły podczas powstania głównie funkcje sanitariuszek i łączniczek. Niektóre jednak brały czynny udział w walce. Napotkamy tu zarówno opis pracy tych pierwszych, jak i relacje wielu bohaterskich czynów kobiet-żołnierzy.
Kapitulacja powstania, wymarsz ludności cywilnej z Warszawy i wzięcie powstańców do niewoli stanowi zakończenie tej książki. Powstańcy zazwyczaj załamani opuszczali Warszawę, aby zająć miejsce w niemieckich stalagach. Wielu z nich próbowało ucieczki. Niektórym się to udało, los innych zakończył się smutno.
Co warto podkreślić, książka warta jest przeczytania zwłaszcza ze względu na żywe i dynamiczne opisy wydarzeń relacjonowane przez ich uczestników. Każdy podrozdział stanowi krótką historię opowiedzianą przez jednego z bohaterów tamtych wydarzeń, dzięki czemu całościowy obraz jest szczery i bardzo wzruszający. Opisy wykonywanej pracy, więzi międzyludzkich oraz codziennych tragedii spowodowanych wojną sprawiają, że mimo sporej objętości lekturę czyta się niemal jednym tchem.
W mojej ocenie owa książka stanowi świetną pozycję dla ludzi interesujących się tematyką II Wojny Światowej, a zwłaszcza Powstaniem Warszawskim. W ostatnich czasach pojawia się swoista moda na pielęgnowanie tradycji Powstania Warszawskiego. Warto wobec tego zastanowić się nad jego przebiegiem, sensem oraz ofiarą składaną przez jego uczestników. Pozycja może doskonale pomóc czytelnikowi wczuć się w tamtą rzeczywistość, kiedy bycie Polakiem nie było takie proste jak obecnie.
Ocena recenzenta: 5/6
Grzegorz Gomułka
