Tatuażysta z Auschwitz (oryg. The Tattooist of Auschwitz), miniserial (dramat, wojenny), reżyseria Tali Shalom-Ezer
W cieniu bramy z napisem „Arbeit macht frei” rozgrywają się dramaty, których nie da się zapomnieć – tu miłość i przetrwanie stają się jedynym protestem wobec niewyobrażalnego okrucieństwa. W takim świecie osadzony jest serial Tatuażysta z Auschwitz, gdzie historia jednego więźnia splata się z losem milionów. To opowieść, która nie pozwala przejść obojętnie wobec pytań o pamięć, winę i cenę ocalenia.
Tematyka obozu w Auschwitz jest ważnym motywem w literaturze i sztuce. Pokazuje tragedię Holocaustu i cierpienie milionów ludzi. W literaturze często przybiera formę wspomnień, jak w przypadku „Dymów nad Birkenau” Seweryny Szmaglewskiej czy „Zapisów z piwnicy” Tadeusza Borowskiego. Plastycy podejmują ten temat, tworząc obrazy, grafiki i instalacje upamiętniające ofiary.
Filmy takie jak „Lista Schindlera” czy „Syn Szawła” pokazują realia obozowe z perspektywy jednostki, podkreślając dramat moralny i psychiczny więźniów. Sztuka ta pełni funkcję dokumentalną, edukacyjną i ostrzegawczą, by pamięć o tych wydarzeniach nie zaginęła. Tematyka Auschwitz w kulturze jest wyrazem hołdu dla ofiar i przestrogą przed powtórzeniem historii. Czy serial Tatuażysta z Auschwitz wpisuje się w ten nurt twórczości?
KL Auschwitz-Birkenau
Obóz Auschwitz został utworzony przez Niemców w połowie 1940 r. na przedmieściach Oświęcimia – miasta włączonego podczas II wojny światowej przez nazistów do Trzeciej Rzeszy.
Bezpośrednim powodem utworzenia obozu była powiększająca się liczba aresztowanych Polaków i przepełnienie istniejących więzień. Pierwszy transport Polaków dotarł do KL Auschwitz 14 czerwca 1940 r. z więzienia w Tarnowie. Początkowo miał to być jeden z obozów koncentracyjnych, tworzonych przez nazistów już od początku lat trzydziestych. Od 1942 r. stał się dodatkowo jednym z ośrodków „Endlösung der Judenfrage” – ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej – nazistowskiego planu wymordowania Żydów zamieszkujących tereny okupowane przez III Rzeszę.
W 1944 r., w szczytowym okresie działania, obóz składał się z trzech części:
- Auschwitz I – utworzonego w 1940 r. na terenie i w budynkach przedwojennych polskich koszar,
- Auschwitz II-Birkenau – największego, utworzonego w 1941 r. na terenie odległej od Oświęcimia o 3 km wsi Brzezinka; w Birkenau naziści wybudowali większość urządzeń masowej zagłady,
- Auschwitz III – w latach 1942-1944, głównie przy różnego rodzaju niemieckich zakładach przemysłowych a także gospodarstwach rolniczo-hodowlanych, powstało ponad 40 podobozów, wykorzystujących niewolniczą siłę roboczą więźniów. Największy z nich – Buna – utworzono w 1942 r. 6 km od obozu Auschwitz I, przy zakładach syntetycznej gumy i benzyny Buna-Werke. Zostały one wybudowane w czasie II wojny światowej przez niemiecki koncern IG Farbenindustrie, któremu SS dostarczało więźniów do pracy. W listopadzie 1943 r. podobóz Buna stał się siedzibą komendantury Auschwitz III, któremu podlegały pozostałe podobozy przemysłowe.
Wszystkie obozy i podobozy KL Auschwitz-Birkenau były odizolowane od świata zewnętrznego i otoczone ogrodzeniem z drutu kolczastego. Teren administrowany przez komendanta i kontrolowany przez esesmanów z załogi obozu przekraczał obszar znajdujący się w obrębie drutów – tzw. Interessengebiet — strefa interesów – rozciągający się wokół obozów Auschwitz I i Auschwitz II-Birkenau.
Miejscową ludność, Polaków i Żydów mieszkających w sąsiedztwie tworzonych obozów wysiedlono. Część ich domostw wyburzono a w pozostałych zamieszkali oficerowie i podoficerowie SS z załogi obozowej i ich rodziny. Na terenie przyobozowym władze obozowe zorganizowały zaplecze techniczne obozu, warsztaty, magazyny, biura , koszary dla esesmanów.
Ludwig Eisenberg
Ludwig Eisenberg (Lale Sokolov) urodził się na Słowacji 28 października 1916 r. W kwietniu 1942 r. został deportowany do Auschwitz i otrzymał numer 32407. Początkowo skierowano go do budowy obozowych bloków mieszkalnych. W wyniku trudnych warunków sanitarnych i szerzących się chorób Lale Sokolov zachorował na tyfus. Po odzyskaniu zdrowia został przydzielony jako jeden z obozowych Tatowiererów – tatuażystów.
Tym samym wszedł w skład Politische Abteilung, przydzielono mu oficera SS, który go nadzorował. Otrzymał lepsze warunki bytowe, m.in. jednoosobowy pokój, dodatkowe racje żywnościowe i czas wolny po zakończonej pracy. W obozie Lale Sokołov spotkał swoją przyszłą żonę Giselę „Gitę” Fuhrmannovą.
Osiem dni przed wyzwoleniem Auschwitz przez wojska radzieckie 27 stycznia 1945 r., Lale Sokołov został przeniesiony do obozu koncentracyjnego w Mauthausen w Austrii, skąd uciekł i wrócił na Słowację. Rozpoczął poszukiwania Gity znając tylko jej imię. W Bratysławie, głównym punkcie wejścia dla powracających ocalałych. Szczęśliwie się odnaleźli i pobrali w 1945 r. Lale zmienił nazwisko z Eisenberg na bardziej rosyjsko brzmiący Sokołov.
Zaangażował się w zbieranie pieniędzy na rzecz utworzenia państwa Izrael. Ta działalność i nacjonalizacja przemysłu przez ówczesny komunistyczny rząd Czechosłowacji spowodowały, że został aresztowany. Po zwolnieniu, w 1948 r., razem z żoną wyemigrowali do Australii. Zamieszkali w Melbourne i otworzyli fabrykę odzieży. W 1961 r. na świat przyszedł ich syn Gary. Gita wielokrotnie odwiedzała Europę, Lale nigdy.
Po śmierci żony w 2003 r., zaczął dzielić się swoją przeszłością. W ciągu trzech lat dziennikarka Heather Morris przeprowadzała z nim rozmowy, czego efektem była książka Tatuażysta z Auschwitz (2018 r.).
Lale Sokołov zmarł w 2006 r..
Serial Tatuażysta z Auschwitz
Brytyjski serial Tatuażysta z Auschwitz reprezentuje gatunek dramatu wojennego. Reżyserem każdego z sześciu odcinków jest Tali Shalom-Ezer, pracująca także przy takich produkcjach jak „Królewna” i „Moje dni z Mercy”.
Autorami scenariusza są: Jacquelin Perske (odcinki 1-6), Gabbie Asher (odc. 4), Evan Placey (odc. 3). Zdjęcia do serialu zrealizował David Katznelson. Muzykę, którą możemy usłyszeć w serialu, tworzyli Hans Zimmer i Kara Talve. Za scenografię odpowiadali: Stevie Herbert oraz Pilar Foy. Kostiumy natomiast dobierał Jan Kocman.
Wśród obsady serialu znalazło się ponad 80 aktorów. Wśród głównych postać należy wymienić: Johana Hauera-Kinga (w roli Lale Sokolova), Annę Próchniak (jako Gitę Furman), Harveya Keitela (współczesny Lale Sokolov), Melanie Lynskey (jako Heather Morris), Jonasa Naya (jako Stefana Baretzkiego), Mili Eshet (jako Ivanę) oraz Tallulah Haddon (jako Hannę).
W 2024 r. serial otrzymał dwie nominacje do nagrody Emmy:
- w kategorii najlepsza kompozycja muzyczna w serialu limitowanym, antologii, filmie telewizyjnym lub programie specjalnym za oryginalną dramatyczną ścieżkę dźwiękową z odcinka pilotażowego (dla Hansa Zimmera i Kara Tolve),
- w kategorii najlepsza oryginalna muzyka i słowa za „Love will survive” w wykonaniu Barbry Streisand w odcinku szóstym.
W 2025 r. Tatuażysta z Auschwitz otrzymał nominację:
- do nagrody Bafta Tv za najlepsze kostiumy,
- do nagrody Grammy za najlepszą piosenkę napisaną specjalnie dla formy wizualnej dla „Love will survive” w wykonaniu Barbry Streisand.
Heather Morris, książka Tatuażysta z Austchwitz
Książka Tatuażysta z Auschwitz (The Tattooist of Auschwitz), autorstwa nowozelandzkiej pisarki Heather Morris miała premierę 27 stycznia 2018 r. Ukazała się nakładem Wydawnictwa Harper. Polska wersja pojawiła się 18 kwietnia 2018 r. nakładem wydawnictwa Marginesy (w tłumaczeniu Katarzyny Gucio). Powieść znalazła się na liście bestsellerów New York Timesa. Zdobyła także tytuł Bestsellera Empiku 2018 roku w kategorii literatura zagraniczna oraz tytuł Książki Roku według portalu Lubimy Czytać w kategorii literatura historyczna.
Powieść opowiada historię mężczyzny o imieniu Lale Sokołov, który trafił do Auschwitz w 1942 r. mając 26 lat. Jego praca polegała na tatuowaniu numerów na przedramionach więźniów przybywających do obozu. W tych okolicznościach poznał Gitę, w której zakochał się od pierwszego wejrzenia. To wydarzenie wpłynęło na dalsze losy głównego bohatera – jego motywację, działania i przyszłość.
Muzeum Auschwitz-Birkenau podważyło autentyczność historii opisanej w książce przez Heather Morris. Zwrócono uwagę m.in. na niezgodne z rzeczywistością realia życia obozowego przywołując przykład przypadkowych rozstrzeliwań więźniów. W obozach prowadzono ścisłą ewidencję więźniów, a każdą śmierć skrupulatnie odnotowywano w aktach.
Poddawane w wątpliwość są także wątki miłosne, w tym między więźniarką a esesmanem oraz szczegóły relacji między głównymi bohaterami.
W tym miejscu należy podkreślić, że książka Heather Morris nie jest dokumentem, a serial jest jej adaptacją.
Historia słowackiego Żyda
Zarówno książka, jak serial opierają się na wspomnieniach więźnia obozu. Czym są wspomnienia? Według definicji to mentalne obrazy, odczucia lub informacje, które są przechowywane w pamięci i odnoszą się do przeszłych doświadczeń. Mogą mieć charakter emocjonalny, zmysłowy lub faktograficzny. Wspomnienia kluczowym elementem tożsamości oraz sposobu, w jaki postrzegamy świat.
Z punktu widzenia psychologii wspomnienia to procesy poznawcze polegające na kodowaniu, przechowywaniu i odtwarzaniu informacji. Natomiast w ujęciu filozoficznym wspomnienia są postrzegane jako podstawa tożsamości – to one budują poczucie „ja” w czasie. Dla neurologii to ślady pamięciowe (engramy) zapisane w mózgu, zwłaszcza w obszarach takich jak hipokamp, kora mózgowa czy ciało migdałowate. Wspomnienia mogą być trwałe lub ulotne, zależnie od tego, jak zostały zakodowane i utrwalone.
Wśród cech wspomnień należy wymienić:
- subiektywność – mogą się różnić od rzeczywistości, są często przetwarzane emocjonalnie,
- plastyczność – mogą się zmieniać z czasem lub pod wpływem sugestii,
- selektywność – pamięta się to, co miało znaczenie emocjonalne lub osobiste,
- trauma i wyparcie – niektóre wspomnienia (szczególnie trudne lub bolesne) mogą zostać wyparte lub zniekształcone.
Wspomnienia często są wykorzystywane jako motyw artystyczny, np.:
- „Pamięć i tożsamość” – Jan Paweł II,
- „Medaliony” – Zofia Nałkowska (świadectwa zbrodni wojennych),
- „W poszukiwaniu straconego czasu” – Marcel Proust.
Jak więc traktować książki czy filmy oparte na wspomnieniach, szczególnie tych obejmujących traumatyczne przeżycia? Z pewnością trzeba do nich podejść w sposób krytyczny.
W literaturze wspomnienia przedstawicieli społeczności żydowskiej są często spotykane. Wydawać by się mogło, że historia Lale Sokolova nie wyróżnia się spośród nich. W tym miejscu należy jednak zwrócić uwagę na kilka kwestii. Jak zaznaczono wyżej, książka i serial nie reprezentują nurtu dokumentalnego. Jest to historia opowiedziana przez starszego człowieka, który niewątpliwie przeżył piekło, które nie skończyło się wraz z zakończeniem II wojny światowej. Głównemu bohaterowi do końca życia ciążyły wyrzuty sumienia, ponieważ przeżył. Cena była ogromna – współpraca z nazistami, śmierć bliskich.
Słowacki Żyd Lale Sokolov trafia w 1942 r. do Auschwitz. Wydarzenie to poprzedza obraz życia słowackiej społeczności żydowskiej po wybuchu II wojny światowej. Lale zostaje wyznaczony jako jeden z obozowych tatuażystów odpowiedzialnych za nanoszenie numerów identyfikacyjnych więźniom obozu. W tych okolicznościach poznaje więźniarkę Gitę i zakochuje się bez pamięci. Ważną postacią jest także jeden z oficerów SS – Stefan Baretzki, który pełnił nadzór nad głównym bohaterem. Jego postać pojawi się ponownie w życiu Lalego długo po zakończeniu II wojny światowej.
Serial Tatuażysta z Auschwitz budzi wiele skrajnych emocji. Drastyczne sceny wywołują strach, przerażenie, współczucie, złość na świat tamtych czasów. Pojawia się pytanie jak mogło dojść do czegoś takiego w Europie XX wieku? Jest to pytanie wciąż aktualne. I pod tym względem Tatuażysta z Auschwitz jest warty obejrzenia jako wstęp do dyskusji o szacunku do człowieka – istoty, która czuje, myśli i ma swoje życie.
Kontrastem do dramatyzmu Holocaustu są relacje miedzy głównymi i drugoplanowymi bohaterami. Na pierwszym planie pojawia się miłość między Lalim a Gitą – mimo wszystko, wbrew warunkom i okolicznościom przetrwali piekło Auschwitz. Nie są jednak sami w Auschwitz. Otaczają ich współwięźniowie, którzy na różne sposoby starają się sobie pomagać.
Te wątki poruszają ważny temat przyjaźni i miłości, które przetrwają próby okoliczności i czasu. Postać Stefana Beretzkiego też nie jest jednoznaczna. Skłania do analizy postępowania esesmanów – motywacji, dobrowolności czy przymusu ich postepowania. Wielu z nich po II wojnie światowej wróciło do codziennego życia jako „szarzy” obywatele, zakładali rodziny, pracowali. W jaki sposób można tak drastycznie zmienić sposób życia?
Kolejnym ważnym pytaniem pojawiającym się przy serialu Tatuażysta z Auschwitz jest stopnień odzwierciedlenia prawdy historycznej a fikcja lub interpretacja autora? Odpowiedź na to pytanie wymaga szerokiej i specjalistycznej wiedzy historycznej oraz uwzględnienia kontekstu powstania książki i serialu Tatuażysta z Auschwitz. Jak zaznaczono wyżej, Muzeum Auschwitz-Birkenau podważa wiarygodność przedstawianych wydarzeń. W tym miejscu należy uwzględnić znaczenie wspomnień.
Dlatego oglądając serial Tatuażysta z Auschwitz trzeba do niego podejść jak do historii fabularyzowanej osadzonej w realiach niemieckich nazistowskich obozów zagłady z okresu II wojny światowej. Jak zaznaczyłam wcześniej, porusza on wiele ważnych tematów dotyczących szeroko pojętego człowieczeństwa.
Auschwitz w filmie
Serial Tatuażysta z Auschwitz już w swoim tytule porusza kontrowersyjny temat Holocaustu. Czy można wykorzystać Zagładę jako motyw komercyjnych filmów czy książek? Obóz Auschwitz był tematem wielu filmów fabularnych i dokumentalnych, które próbują oddać grozę Holokaustu, ludobójstwa i życia codziennego więźniów w nazistowskich obozach koncentracyjnych. Wśród filmów fabularnych poruszających tę tematykę można wymienić:
- Lista Schindlera (1993 r., reż. Steven Spielberg) – akcja filmu toczy się głównie poza Auschwitz, lecz jedna z postaci (Helen Hirsch) zostaje wysłana do obozu. Film porusza temat ratowania Żydów przez niemieckiego przedsiębiorcę Oskara Schindlera,
- Syn Szawła (2015 r., reż. László Nemes) – film ukazujący jeden dzień z życia członka Sonderkommando w Auschwitz-Birkenau,
- Ucieczka z Auschwitz (2020 r., reż. Peter Bebjak) – film opowiada historię ucieczki Rudolfa Vrby i Alfreda Wetzlera z Auschwitz i ich misji przekazania światu prawdy o obozie,
- Ostatni etap (1948 r., reż. Wanda Jakubowska) – jeden z pierwszych filmów o Auschwitz, nakręcony częściowo na terenie obozu; pokazuje życie kobiet w obozie koncentracyjnym,
- Proces w Norymberdze (2000 r., reż. Yves Simoneau) – film skupia się na procesie nazistowskich zbrodniarzy wojennych, z odniesieniami do ich działalności w Auschwitz,
- The Grey Zone (2001 r., reż. Tim Blake Nelson) – oparty na prawdziwych wydarzeniach, film przedstawia bunt Sonderkommando w Auschwitz w 1944 roku.
Filmy dokumentalne poruszające temat obozu w Auschwitz:
- Shoah (1985 r., reż. Claude Lanzmann) – ponad 9-godzinny dokument bez archiwalnych zdjęć, oparty na relacjach świadków – ocalałych, byłych nazistów, mieszkańców,
- Auschwitz: The Nazis and the 'Final Solution’ (2005 r., BBC) – sześcioodcinkowy serial dokumentalny opowiadający historię obozu, pokazując go z perspektywy więźniów, strażników i dokumentów SS,
- Night Will Fall (2014 r.) – dokument o niedokończonym filmie z 1945 r., który miał ukazać zbrodnie w obozach koncentracyjnych, w tym w Auschwitz,
- Auschwitz: Untold in Colour (2020 r.) – kolorowane archiwalne nagrania i relacje ocalałych, pokazujące życie w obozie i jego historię.
Polecam serial Tatuażysta z Auschwitz wszystkim, którzy nie boją się trudnych tematów. Nie jest to produkcja historyczna, ale może zachęcić do zgłębienia tematyki obozowej.
Studio Peacock /SKY Studios /Synchronicity Films
Ocena recenzenta: 5/6
Małgorzata Iwańska-Kania
