Międzypokoleniowa trauma, która pozostała do dziś. Jak II wojna światowa odcisnęła piętno na ludzkości

Tematyką psychicznych i fizycznych konsekwencji wojny zajmują się do dziś badacze z różnych dziedzin, takich jak historia, socjologia, psychologia i wiele innych. Ekstremalne sytuacje, z jakimi musieli się mierzyć wówczas ludzie, wpłynęły nie tylko na ich życie, a także na kolejne pokolenia, które nastąpiły po nich.

Curzio Malaparte, a właściwie Kurt Erich Suckert, włoski pisarz, dziennikarz i dyplomata powiedział kiedyś, że „Wojna nigdy się nie kończy dla tych, co walczyli”. Podobnie jest w przypadku traumy pokoleniowej, która wystąpiła po II wojnie światowej i często trwa do dziś. Te silne i traumatyczne emocje są przenoszone z mózgu ocalałych na ich potomków.

Pokolenia, które nie przeżyły wojny w dużej mierze „dziedziczą” jej psychiczne skutki. Objawia się to często za pomocą lęków, depresji, objawów behawioralnych takich jak unikanie określonych miejsc, objawy psychosomatyczne czy sposób myślenia. Doświadczenia powojenne, utrata bliskich, okupacja, brak bezpieczeństwa często powodują poczucie niepewności, a także problemy z adaptacją.

Do tej pory wielu naukowców starało się określić skalę zjawiska i tego jak zespół stresu pourazowego wpływa na stan życia ludzi, którzy go przechodzą. Według badań ok. 50-90 proc. ludzi na świecie doświadczyło w swoim życiu przynajmniej jednego traumatycznego wydarzenia.

Międzygeneracyjna transmisja traumy

Należy zacząć od tego czym jest właśnie transmisja traumy i jak może być definiowana. Trauma międzypokoleniowa (inaczej transgeneracyjna) jest przeniesieniem jakiś przykrych wydarzeń i emocji, które nie zostały odpowiednio przepracowane na kolejne pokolenia. Przodek, który doświadczył bolesnych przeżyć, chcąc wyprzeć je ze swojej świadomości, rzadko o nich wspomina i nie wtajemnicza w te wspomnienia swoich bliskich.

W prostym tłumaczeniu przekazywanie traumy obejmuje transmisję myśli, uczuć i zachowań przez osoby, które przeżyły traumatyczne wydarzenia. Ten cały proces możemy zaobserwować nie tylko u dzieci czy potomków osób, które przeżyły wojnę, ale także u imigrantów, czy osób, które były ofiarami przemocy fizycznej i psychicznej[1].

Tak naprawdę ciężko powiedzieć, jak trauma przenosi się z pokolenia na pokolenie, jeśli ta różnica w latach życia jest spora[2]. Niektórzy badacze nawet zaprzeczają, że w ogóle istnieje coś takiego jak transmisja traumy[3]. Traktowano to bardziej jako model wychowania, który był zwyczajnie i naturalnie przekazywany z pokolenia na pokolenie poprzez obserwację. Widzimy jednak pewne predyspozycje i zachowania u potomków straumatyzowanego pokolenia.

Trauma objawia się zwykle jako reakcja, do której możemy zaliczyć różne emocje jak strach, zaburzenia snu, bezpieczeństwa, depresję, czy wysoki poziom stresu. Potomkowie, widząc i odczuwając tego typu zachowania od osoby, która przeszła coś bardzo intensywnego, przejmują pewien schemat funkcjonowania. Oprócz tego badania epigenetyczne wykazują, że traumatyczne doświadczenia mogą być nawet przekazywane w DNA (aż do czwartego pokolenia).

Epigenetyka bada zmiany poziomu ekspresji genów, czyli to, w jaki sposób czynniki zewnętrzne (styl życia, dieta, emocje) wpływają na ekspresję genu, czyli proces, w którym informacja genetyczna zostaje odczytana i przepisana dalej[4]. Idąc tym tokiem myślenia, jeśli dane pokolenie jest narażone na nadmierny stres i traumę jest to zapisywane w ich materiale genetycznym, a w efekcie jest przekazywane w genach na kolejne pokolenie.

Podczas analizy wszystkich czynników spotkamy się z określeniem „stylów adaptacyjnych osób, które przeżyły traumę (survivors posttrauma adaptational styles)”. Te style są dzielone na trzy grupy: ofiary, zdrętwienia i wojownika. Pierwszy z nich polega na przywiązaniu do traumatycznych uczuć, nadopiekuńczości i emocjonalnej zmienności. Drugi na nietolerancji słabości, emocjonalnej słabości i milczeniem w rodzinie na te tematy. Trzeci natomiast stara się podtrzymywać tożsamość narodową i walczyć o utrzymanie sprawiedliwości.

Wszystkie te style łączy jedno, jest to próba poradzenia sobie z traumą i jej skutkami. Każdy z nich może być przeniesiony na kolejne pokolenie. Jest to związane z zachowaniem i emocjami, jakie przekazują te osoby swoim bliskim, zaszczepiając w nich swoje lęki czy wierzenia[5]. Ukrywane emocje i urazy mogą w efekcie prowadzić do powstawania różnych zaburzeń. Należy je dobrze sklasyfikować i zadbać o odpowiednie leczenie, jeśli oczywiście jest wymagane.

Potraumatyczna adaptacja

Traumatyczne wydarzenia zakorzeniły się w psychice wielu. Każdego dnia żołnierze i cywile musieli się mierzyć z bardzo bolesnymi i intensywnymi przeżyciami. Po II wojnie światowej zarówno w Polsce jak i na świecie weterani charakteryzowali się wysokim wskaźnikiem zespołu stresu pourazowego.

Zapewne część z nich mierzyła się z potraumatyczną adaptacją, czyli zaburzeniem adaptacyjnym, które pojawia się tuż po przeżytej traumie. Jest to emocjonalna i behawioralna reakcja na bardzo stresujące wydarzenie. Występuje kiedy dana jednostka nie jest w stanie poradzić sobie z ekstremalnym doświadczeniem, zazwyczaj ustępuje samoistnie. Oczywiście jeśli ten stan się przedłuża i nasilają się objawy, konieczna jest konsultacja z lekarzem, w celu ustalenia dalszego leczenia. W tamtych czasach było to niemożliwe, oprócz tego wiele osób starało się wyprzeć z pamięci ten tragiczny w skutkach czas.

Potraumatyczna adaptacja zależy od różnych czynników, takich jak[6]:

• typ osobowości
• historia rodzinna
• cechy biologiczne
• doświadczenie
• środowisko, które nas otacza
• a także różne życiowe zdarzenia

Potraumatyczna adaptacja pojawia się jako pierwsza, w wyniku silnej reakcji pourazowej. Natomiast zespół stresu pourazowego różni się od zaburzeń adaptacyjnych tym, że może wystąpić dużo później, w nieoczekiwanym momencie.

Zespół stresu pourazowego – PTSD

Jak już wcześniej wspomniałam nieprzepracowane emocje i zaniedbania mogą skutkować poważnym zaburzeniem psychicznym, jakim jest zespół stresu pourazowego (Post-Traumatic Stress Disorder – PTSD). Objawy to przede wszystkim[7]:

• natrętne wspomnienia i przeżywanie sytuacji za pomocą obrazów lub snów
• unikanie ludzi i miejsc, które mogą przywoływać przykre wspomnienia
• wybuch strachu, agresji czy paniki
• bezsenność
• nadmierne pobudzenie układu autonomicznego
• uczucie stanu ciągłej gotowości
• podwyższone ciśnienie, tętno, potliwość, niepokój
• uczucie poczucia winy wobec tych, którzy np. nie przeżyli danego wydarzenia (właśnie w trakcie II wojny światowej)

Badacze starali się dokładnie przeanalizować wszystkie czynniki, które mogą mieć wpływ na to kiedy i w jakich sytuacjach mogły pogłębiać się traumy. Charakterystyka społeczno-demograficzna obejmowała między innymi płeć, wiek, wykształcenie, miejsce zamieszkania, edukację czy stan cywilny. Badani często nie wiedzieli bądź nie byli pewni czy ktoś z ich przodków przeżywał w życiu codziennym traumatyczne doświadczenia z czasów II wojny światowej.

Naukowcy starali się zmierzyć objawy PTSD u uczestników badań. Prowadzono kwestionariusze i ankiety u osób, które przeżyły na jakimś etapie swojego życia wojnę, a także u ich potomków, którzy często nie mieli pojęcia o wydarzeniach, które się działy w ich rodzinie. W konsekwencji polscy badacze wykorzystali między innymi adaptację Posttraumatic Diagnostic Scale-5 (PDS-5), która miała pomóc zbadać nasilenie objawów PTSD z wykorzystaniem kryteriów z piątej edycji Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fifth Edition (DSM-5). W trakcie procesów analizy wyników użyto także polską wersję Experience of Embodiment Scale (EES) [8].

Wyniki badań były jednoznaczne. Można zaobserwować, że trauma wielopokoleniowa jest częstym zjawiskiem, zwłaszcza w tych rodzinach, w których nie prowadzono rozmów na temat tych wydarzeń. Symptomy PTSD były bardziej widoczne u tych, którzy nie mieli wiedzy o tym, co przeżywali ich przodkowie w tracie trwania II wojny światowej.

Badania opublikowane w Scientific Reports wykazały, że w polskich rodzinach, gdzie otwarcie mówiono o wojennej traumie i przykrych wspomnieniach jest znacznie mniej objawów stresu pourazowego.

Na 1600 badanych Polek i Polaków aż 19 procent mierzy się z silnymi symptomami zespołu stresu pourazowego. Oznacza to, że Polska ma wysoki wskaźnik straumatyzowania w porównaniu z innymi badanymi krajami. Zapewne jest to związane z niską świadomością i słabym dostępem do opieki psychologicznej w przypadku traumatycznych doświadczeń[9].

Należy także pamiętać, że Polska po II wojnie światowej miała mało możliwości do przepracowania traumy, której doświadczyła. Zwraca też na to uwagę prof. Marcin Rzeszutek z Wydziału Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego. Wiele osób, które brały udział w działaniach wojennych, musiało ukrywać swoją przeszłość w obawie przed represjami, co tylko skutkowało pogłębieniem się lęku i różnych nieprzepracowanych emocji. Ta mentalność była przekazywana kolejnym pokoleniom, co skutkowało zatajeniem pewnych informacji w kręgach rodzinnych. Psychotraumatolodzy sądzą, że właśnie ta niewiedza i ukryte emocje, przykre wspomnienia wojenne wpływają na większą podatność na PTSD[10].

Istotny jest także wiek, w jakim dana jednostka doświadczyła traumatycznych wydarzeń. W okresie rozwoju i dorastania dziecko jest bardziej emocjonalnie wrażliwe na odbierane bodźce, co będzie się mogło przedkładać na rozwój stresu pourazowego. Nie oznacza to jednak, że każde dziecko czy każda osoba będzie miała w przyszłości traumę, natomiast statystycznie będziemy mieli do czynienia z powtarzalnością pewnych wzorców i emocji[11].

Niemieckie badania a trauma pokoleniowa

Niemieckie badania, które objęły swym zasięgiem populację Niemców w wieku między 60 a 85 rokiem życia, wykazały negatywny wpływ wojny na ich życie i odczucia. Badani w trackie trwania wojny byli dziećmi lub nastolatkami, co dodatkowo powodowało zwiększenie odczucia traumy. Część badanych, która starała się zignorować pewne wspomnienia, mierzyła się z nimi ponownie w okresie emerytalnym lub gdy doświadczyła silnych emocji jak śmierć bliskiej osoby.

Niektórzy mieli rodzica, który brał czynnie udział w walkach, co skutkowało tym, że nie uczestniczył w życiu swojego dziecka. Brak rodzica we wczesnym okresie dorastania powodował wytworzenie się swego rodzaju pustki, co potem wpływało na ich przyszłość i relacje z innymi ludźmi. Wyniki badań wskazały, że około 42 procent Niemców powyżej 80 roku życia czują się obciążeni traumatycznymi emocjami związanymi z II wojną światową[12].

Traumatyczne skutki działań wojennych w psychice na przykładzie żołnierzy amerykańskich

Podczas trwania walk starano się także określić emocje i zachowania, które przeżywali między innymi żołnierze. W amerykańskiej armii określano je jako „nostalgię”, „chorobę starego sierżanta” lub „szok bojowy”, natomiast w trackie trwania II wojny światowej zaczęto nazywać te reakcje „zmęczeniem bojowym”. Doświadczenia wojenne tak wpływały na psychikę, że większość mężczyzn biorących udział w walkach cierpiała na różnego rodzaju zaburzenia psychologiczne.

Psychiatra John Appel, który zajmował się badaniami nad wyczerpaniem bojowym podczas bitwy o Monte Cassino i kampanii w Anzio, doszedł do wniosku, że praktycznie wszyscy żołnierze batalionów strzeleckich, ostatecznie przechodzili zaburzenia psychiczne. Warto też podkreślić, że wcześniej nie mieli z tym problemu i nie byli również w żaden sposób niepełnosprawni. Aż 40 procent żołnierzy kończyło swoją służbę w trakcie trwania walk właśnie z powodów psychologicznych. Nawet zwycięstwo powodowało uraz na psychice i długotrwałe skutki w życiu powojennym[13].

Wojna wywoływała przypływ adrenaliny i silnych emocji. Długotrwałe odczuwanie tak intensywnych bodźców zostawiało ślad w psychice weteranów wojennych, którzy po powrocie do domu nie potrafili sobie poradzić z życiem we względnie spokojnym środowisku. Co ciekawe objawy PTSD były podobne zarówno u tych, którzy mogli przejść traumatyczne sytuacje w codziennym życiu jak i u tych, którzy służyli w armii[14].

Wielu weteranów starało się zapomnieć o przykrych wydarzeniach i wieść normalne życie. Ukryte w środku emocje mogły się ujawnić w najmniej oczekiwanym momencie jak np. śmierć ukochanej osoby, czy huk podobny do wystrzałów.

Narodowe Muzeum II Wojny Światowej (National WWII Museum) znajdujące się w Nowym Orleanie w Stanach Zjednoczonych stworzyło program, który miał być poświęcony zachowaniu prywatnych historii świadków II wojny światowej. To właśnie dzięki tej inicjatywie wielu weteranów po latach milczenia i unikania tematu postanowiło podzielić się ze światem swoimi historiami.

Proces terapeutyczny i powrót do normalnego życia

W momencie, gdy trauma wpływa zbyt intensywnie i niszcząco na życie danego człowieka rozpoczyna się proces terapeutyczny, który w dużej mierze jest procesem długoterminowym i jego długość zależy wyłącznie od potrzeb indywidualnych danej osoby.

Możemy tutaj wyróżnić kilka rodzajów terapii jak:

• terapia poznawczo-behawioralna (CBT), która pomaga zmienić tok myśli tak, aby mózg zrozumiał, że jest „bezpiecznie”.
• terapia EMDR, pacjent musi przywołać traumatyczne wspomnienia przy równoczesnej stymulacji bilateralnej
• terapia schematów
• terapia oparta na współczuciu (CFT)
• podejście somatyczne, czyli praca z ciałem i jego odczuciami.
• podejście psychodynamiczne, czyli praca długofalowa ze skutkami traumy.

Leczenie skutków stresu pourazowego nie jest łatwe. Jest to przede wszystkim proces długoterminowy, wymagania cierpliwości, wsparcia i łagodności.

Międzypokoleniowa trauma, która pozostała do dziś – podsumowanie

Począwszy od lat 50. i 60. XX w. prowadzono w Europie badania na temat konsekwencji, jakie przyniosła II wojna światowa. Przede wszystkim naukowcy zajmowali się tematyką obozów koncentracyjnych i ich wpływu na ludzi. Pod koniec lat 90. XX w. zaczęto analizować poziom objawów potraumatycznych wśród cywilów[15].

W Polsce zaobserwowaliśmy wysokie nasilenie stresorów związanych z II wojną światową. Zdecydowanie znacznie wyższy wskaźnik niż w innych krajach zachodnich. Naukowcy starali znaleźć powody takiego stanu rzeczy. Przede wszystkim następowało tzw. zakłócanie mechanizmu pamięci społecznej. Było to związane z czasami, w których przyszło ludziom żyć. PRL, w którym należało zachować pewne sprawy w tajemnicy. Mówienie o bliskich mogło ściągnąć zagrożenie. Unikało się także rozmów o wojnie wśród rodziny, co skutkowało tym, że następne pokolenia żyły w niewiedzy. Dodatkowo w Polsce w dalszym ciągu jest niedostatecznie wykorzystana wiedza z zakresu psychotraumatologii[16].

Jest to tematyka, która w dalszym ciągu budzi ogromne emocje i wymaga dalszych badań, aby pomóc ludziom, którzy każdego dnia muszą się mierzyć z traumą międzypokoleniową.

Bibliografia:

• Bowers, M. & Yehuda, R. Intergenerational transmission of stress in humans. Neuropsychopharmacology 41, p. 232–244. [https://doi.org/10.1038/npp.2015.247 (2016)].
• Danieli, Y. International handbook of multigenerational legacies of trauma. Plenum Press. [https://doi.org/10.1007/978-1-4757-5567-1_1 (1998)].
• Danieli, Y. The treatment and prevention of long-term effects and intergenerational transmission of victimization: A lesson from Holocaust survivors and their children. In Trauma and Its Wake (Ed. Figley, C. R.), p. 295-313. (Brunner/Mazel, 1985).
• Davison EH, Kaiser AP, Spiro A, et al. From late-onset stress symptomatology to later-adulthood trauma reengagement in aging combat veterans: Taking a broader view. Gerontologist. 2016;56:14–21. doi: 10.1093/geront/gnv097. [DOI] [PubMed] [Google Scholar]
• Davison EH, Pless AP, Gugliucci MR, et al. Late-life emergence of early-life trauma. Res Aging. 2006;28:84–114. doi: 10.1177/0164027505281560. [DOI] [Google Scholar]
• Decuers L., “WWII Post-Traumatic Stress [https://www.nationalww2museum.org/war/articles/wwii-post-traumatic-stress. Published June 27, 2020. Accessed December 15, 2025].
• Foa, E. B. et al. Psychometric properties of the posttraumatic diagnostic scale for DSM–5 (PDS–5). Psychol. Assess. 28(10), p. 1166-1171 [https://doi.org/10.1037/pas0000258 (2016)].
• Hauber D, Kaspar R, Zank S. WWII traumatic events, subjective well-being and valuation of life in the very old. Z Gerontol Geriatr. 2021 Nov;54(Suppl 2):126-131. doi: 10.1007/s00391-021-01906-7. Epub 2021 Jun 11. PMID: 34115172; PMCID: PMC8571147.
• Kessler RC, Aguilar-Gaxiola S, Alonso J, et al. Trauma and PTSD in the WHO World Mental Health Surveys. Eur J Psychotraumatol. 2017 doi: 10.1080/20008198.2017.1353383. [DOI] [PMC free article] [PubMed] [Google Scholar].
• Kuwert P, Spitzer C, Rosenthal J, Freyberger HJ (2008) Trauma and post-traumatic stress symptoms informer German child soldiers ofWorldWar II. Int Psychogeriatrics 20, p. 1014-1018.
• Lehrner, A. & Yehuda, R. Trauma across generations and paths to adaptation and resilience. Psychol. Trauma 10(1), p. 22–29 [https://doi.org/10.1037/tra0000302 (2018)].
• Lis-Turlejska M, Luszczynska A, Plichta A, Benight C. Jewish and non-Jewish World War II child and adolescent survivors at 60 years after war: effects of parental loss and age at exposure on well-being. Am. J. Orthopsychiatry 2008; 78(3), p. 369-377.
• Lis-Turlejska M, Szumiał Sz, Okuniewska H. Aktualny poziom objawów stresu potraumatycznego w próbie osób, które w dzieciństwie przeżyły II wojnę światową, Psychiatr. Pol. 2012; 46(2), s. 145-156.
• Lis-Turlejska M., Łuszczyńska A., Szumiał Szy., Rozpowszechnienie PTSD wśród osób, które przeżyły II wojnę światową w Polsce, Psychiatr. Pol. 2016; 50(5), s. 924-934.
• Master A, Neuman A., Regulacja ekspresji genów przez długie naturalnie występujące antysensowne transkrypty, Postępy Biologii Komórki, t. 41 2014, nr 1 (3-28).
• Piran, N., Teall, T. L. & Counsell, A. The experience of embodiment scale: Development and psychometric evaluation. Body Image, 117-134 [https://doi.org/10.1016/j.bodyim.2020.05.007 (2020)].
• Rzeszutek M, Dragan M, Lis-Turlejska M, Schier K, Holas P, Drabarek K, et al. (2023) Exposure to self-reported traumatic events and probable PTSD in a national sample of Poles: Why does Poland’s PTSD prevalence differ from other national estimates? PLoS ONE 18(7): e0287854 [https://doi.org/10.1371/journal.pone.0287854].
• Rzeszutek, M., Dragan, M., Lis-Turlejska, M. et al. Long-lasting effects of World War II trauma on PTSD symptoms and embodiment levels in a national sample of Poles. Sci Rep 13, 17222 (2023) [https://doi.org/10.1038/s41598-023-44300-6].
• Szwajca K., Resilience and responses to the experience of trauma – a fascinating but difficult study area, Psychiatr. Pol. 2014; 48(3): 563-572.
• Tomala L., 8 dekad po wojnie. Polacy to najbardziej straumatyzowany naród świata, Źródło: Serwis Nauka w Polsce – naukawpolsce.pl : [https://naukawpolsce.pl/aktualnosci/news%2C99283%2C8-dekad-po-wojnie-polacy-najbardziej-straumatyzowany-narod-swiata.html].

Fot. poglądowa, pexels.com

[1] Rzeszutek, M., Dragan, M., Lis-Turlejska, M. et al. Long-lasting effects of World War II trauma on PTSD symptoms and embodiment levels in a national sample of Poles. Sci Rep 13, 17222 (2023). https://doi.org/10.1038/s41598-023-44300-6.

[2] Lehrner, A. & Yehuda, R. Trauma across generations and paths to adaptation and resilience. Psychol. Trauma 10(1), p. 22–29. https://doi.org/10.1037/tra0000302 (2018).

[3] Bowers, M. & Yehuda, R. Intergenerational transmission of stress in humans. Neuropsychopharmacology 41, p. 232-244. https://doi.org/10.1038/npp.2015.247 (2016).

[4] Więcej na ten temat [w:] Master A, Neuman A., Regulacja ekspresji genów przez długie naturalnie występujące antysensowne transkrypty, Postępy Biologii Komórki, t. 41, nr 1, 2014, s. 3-28.

[5] Danieli, Y. International handbook of multigenerational legacies of trauma. Plenum Press. https://doi.org/10.1007/978-1-4757-5567-1_1 (1998); Danieli, Y. The treatment and prevention of long-term effects and intergenerational transmission of victimization: A lesson from Holocaust survivors and their children. In Trauma and Its Wake (Ed. Figley, C. R.) 295–313. (Brunner/Mazel, 1985).

[6] Cebella A., Łucka I., Zespół stresu pourazowego– rozumienie i leczenie, Via Medica, Psychiatria, tom 4, nr 3, 2007, s. 131.

[7] Cebella A., Łucka I., Zespół stresu pourazowego– rozumienie i leczenie, Via Medica, Psychiatria, tom 4, nr 3, 2007, s. 128–137.

[8] Foa, E. B. et al. Psychometric properties of the posttraumatic diagnostic scale for DSM–5 (PDS–5). Psychol. Assess. 28(10), 1166-1171. https://doi.org/10.1037/pas0000258 (2016); Piran, N., Teall, T. L. & Counsell, A. The experience of embodiment scale: Development and psychometric evaluation. Body Image, 117-134. https://doi.org/10.1016/j.bodyim.2020.05.007 (2020); Rzeszutek, M., Dragan, M., Lis-Turlejska, M. et al. Long-lasting effects of World War II trauma on PTSD symptoms and embodiment levels in a national sample of Poles. Sci Rep 13, 17222 (2023). https://doi.org/10.1038/s41598-023-44300-6

[9] Rzeszutek M, Dragan M, Lis-Turlejska M, Schier K, Holas P, Drabarek K, et al. (2023) Exposure to self-reported traumatic events and probable PTSD in a national sample of Poles: Why does Poland’s PTSD prevalence differ from other national estimates? PLoS ONE 18(7): e0287854. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0287854

[10] Tomala L., 8 dekad po wojnie. Polacy to najbardziej straumatyzowany naród świata, Źródło: Serwis Nauka w Polsce – naukawpolsce.pl; https://naukawpolsce.pl/aktualnosci/news%2C99283%2C8-dekad-po-wojnie-polacy-najbardziej-straumatyzowany-narod-swiata.html

[11] Szwajca K., Resilience and responses to the experience of trauma – a fascinating but difficult study area, Psychiatr. Pol. 2014; 48(3), p. 563-572.

[12] Davison EH, Kaiser AP, Spiro A, et al. From late-onset stress symptomatology to later-adulthood trauma reengagement in aging combat veterans: Taking a broader view. Gerontologist. 2016; 56:14–21. doi: 10.1093/geront/gnv097. [DOI] [PubMed] [Google Scholar]; Davison EH, Pless AP, Gugliucci MR, et al. Late-life emergence of early-life trauma. Res Aging. 2006;28, p. 84-114. doi: 10.1177/0164027505281560. [DOI] [Google Scholar]; Kessler RC, Aguilar-Gaxiola S, Alonso J, et al. Trauma and PTSD in the WHO World Mental Health Surveys. Eur J Psychotraumatol. 2017 doi: 10.1080/20008198.2017.1353383. [DOI] [PMC free article] [PubMed] [Google Scholar]

Hauber D, Kaspar R, Zank S., WWII traumatic events, subjective well-being and valuation of life in the very old. Z Gerontol Geriatr. 2021 Nov;54(Suppl 2), p. 126-131. doi: 10.1007/s00391-021-01906-7. Epub 2021 Jun 11. PMID: 34115172; PMCID: PMC8571147; Kuwert P, Spitzer C, Rosenthal J, Freyberger H.J., Trauma and post-traumatic stress symptoms informer German child soldiers of World War II. Int Psychogeriatrics 20, (2008), p. 1014-1018.

[13] Decuers L., “WWII Post-Traumatic Stress ” https://www.nationalww2museum.org/war/articles/wwii-post-traumatic-stress. Published June 27, 2020. Accessed December 15, 2025.

[14] Ibidem.

[15] Lis-Turlejska M., Łuszczyńska A., Szumiał Szy., Rozpowszechnienie PTSD wśród osób, które przeżyły II wojnę światową w Polsce, Psychiatr. Pol. 2016; 50(5), s. 924.

[16] Lis-Turlejska M, Szumiał Sz, Okuniewska H. Aktualny poziom objawów stresu potraumatycznego w próbie osób, które w dzieciństwie przeżyły II wojnę światową, Psychiatr. Pol. 2012; 46(2), s. 145-156; Lis-Turlejska M., Łuszczyńska A., Szumiał Szy., Rozpowszechnienie PTSD wśród osób, które przeżyły II wojnę światową w Polsce, Psychiatr. Pol. 2016; 50(5), s. 924-934.