Wojciech Śmieja, Po męstwie
Polski mężczyzna – fikcja, mit, konstrukt kulturowy. Kim jest więc współczesny Polak? Czy wciąż nosi w sobie ideały dominujące w XX wieku, takie jak honor, praca czy społeczny awans? Profesor Wojciech Śmieja wnikliwie analizuje ewolucję wzorców męskości w Polsce, przyglądając się zarówno mężczyznom, jak i kobietom na przestrzeni ponad stu lat – od odzyskania niepodległości po współczesność.
Profesor Wojciech Śmieja, związany z Uniwersytetem Śląskim, od lat zajmuje się badaniem ekspresji nienormatywnych seksualności w literaturze i przestrzeni publicznej. Jego zainteresowania naukowe skupiają się na gender studies i queer studies, a także na analizie, w jaki sposób kultura definiuje i utrwala normy męskości.
W książce Po męstwie Śmieja dokonuje wnikliwej analizy przemian polskiej męskości, pokazując, jak jej wzorce ewoluowały na przestrzeni dziejów i jakie wyzwania stają obecnie przed mężczyznami. Autor rozpoczyna swoją opowieść od historycznych fundamentów pojęcia męskości, sięgając do rzymskiej koncepcji virtus – odwagi, sprawiedliwości, pobożności i gotowości do obrony ojczyzny. Tradycyjny wzorzec męskości, kultywowany przez wieki, wykluczał kobiety oraz tych, którzy nie spełniali jego wymogów, takich jak dzieci, starcy czy osoby pozbawione siły fizycznej.
Koniec dominacji tradycyjnych wzorców?
Śmieja wskazuje, że przełomowym momentem w historii męskości był XVIII wiek, kiedy medycyna zaczęła traktować kobiety jako odrębną płeć, zrywając z wcześniejszym postrzeganiem ich jako „wadliwych mężczyzn”. Rewolucja przemysłowa dodatkowo przesunęła wzorzec męskości od wojownika w stronę przedsiębiorcy i naukowca, co wywołało kryzys tradycyjnych ról.
Honor: mit czy rzeczywistość?
W XIX wieku, w czasie zaborów, brak niepodległości symbolicznie osłabiał męskość – ideały honoru i rycerskości funkcjonowały bardziej jako mity niż rzeczywistość. Po 1918 roku honor odzyskał centralne znaczenie w konstrukcji polskiej męskości, szczególnie w dwudziestoleciu międzywojennym, kiedy Józef Piłsudski stał się uosobieniem ideału ojca narodu, żołnierza i człowieka honoru.
Robotnik – nowy bohater PRL
Okres Polski Ludowej przyniósł kolejną transformację wzorca męskości. Tym razem dominującym ideałem stał się mężczyzna pracujący – robotnik, inżynier – definiowany przez lojalność wobec systemu i obowiązkową służbę wojskową. Męskość w PRL wiązała się z poczuciem wspólnoty, jednak kobiety, choć licznie uczestniczyły w tych procesach, pozostawały na dalszym planie.
Współczesność: pluralizm ról męskich
Lata 90. i transformacja ustrojowa wprowadziły nowe wyzwania, takie jak kryzys ekonomiczny i rosnąca emancypacja kobiet. Śmieja zauważa, że dzisiejszy polski mężczyzna nie jest już ograniczony do jednego dominującego wzorca – współczesność oferuje różnorodność ról, od tradycyjnych (jak obrońca ojczyzny) po bardziej egalitarne (zaangażowany ojciec, partner dzielący obowiązki domowe).
Struktura książki Po męstwie
Książka składa się z wprowadzenia, trzech głównych rozdziałów oraz zakończenia. Śmieja rozpoczyna od wyjaśnienia pojęć związanych z męskością w kontekście historycznym i kulturowym, wprowadzając czytelnika w ewolucję tego fenomenu. Kolejne części książki przedstawiają „dominujące fikcje męskości” w różnych epokach:
Rozdział 1: Fikcja dominująca – honor
Śmieja omawia, jak w dwudziestoleciu międzywojennym ideał honoru, wywodzący się z wojskowego etosu, stał się fundamentem polskiej tożsamości męskiej. Przywołuje symboliczne znaczenie postaci Józefa Piłsudskiego jako uosobienia tego wzorca.
Rozdział 2: Fikcja dominująca – awans
Okres PRL redefiniuje męskość, opierając ją na obrazie robotnika i inżyniera – bohaterów budujących nową socjalistyczną Polskę. Praca fizyczna, lojalność wobec systemu i służba wojskowa stają się głównymi cechami męskiego ideału.
Rozdział 3: Fikcja dominująca – sukces
Transformacja ustrojowa lat 90. przynosi kolejne zmiany. Kryzys ekonomiczny, emancypacja kobiet oraz presja sukcesu zawodowego zmuszają mężczyzn do konfrontacji z nowymi wzorcami, w których dominują rywalizacja i indywidualne osiągnięcia.
Zakończenie książki zatytułowane „…po męskości?” analizuje współczesne wyzwania wobec polskich mężczyzn, którzy muszą odnaleźć swoją tożsamość w pluralistycznym świecie, gdzie brak jednego dominującego wzorca.
Walory książki
Autor zachwyca erudycją i głęboką znajomością literatury oraz tekstów z różnych epok. Śmieja sięga zarówno po kanoniczne dzieła literackie, jak i mniej znane źródła, by zilustrować ewolucję męskości w Polsce. Książka ma formę eseju, co pozwala na swobodne, ale jednocześnie głęboko przemyślane refleksje.
Co szczególnie wyróżnia tę publikację, to połączenie analizy historycznej z aktualnymi obserwacjami, które pozwalają czytelnikowi lepiej zrozumieć wyzwania współczesnych mężczyzn. Śmieja podkreśla, że męskość nie jest kategorią statyczną, ale dynamiczną, stale podlegającą redefinicji w zależności od kontekstu kulturowego i historycznego.
Dla kogo jest książka Po męstwie?
Po męstwie to książka, która zainteresuje zarówno mężczyzn, jak i kobiety, oferując głęboką analizę polskiej tożsamości narodowej przez pryzmat zmieniających się wzorców męskości. Śmieja przedstawia męskość jako zjawisko, które kształtowało się w odpowiedzi na różnorodne zmiany historyczne i społeczne, a także jako element kulturowy, który nieustannie ewoluuje.
Książka stanowi cenne źródło wiedzy dla osób zajmujących się gender studies, historią społeczną oraz literaturą, ale nie jest tylko studiowaniem mężczyzn; to także analiza społecznych i kulturowych mechanizmów, które utrwalają i przekazują wzorce męskości.
Śmieja skłania do refleksji nad możliwością tworzenia nowych, bardziej inkluzywnych modeli męskości. Jego podejście jest zarówno erudycyjne, jak i przystępne, co sprawia, że książka jest wartościową lekturą nie tylko dla badaczy, ale i dla każdego, kto interesuje się tematyką gender oraz kulturowych przemian.
Po męstwie – podsumowanie
Śmieja nie tylko rekonstruuje historyczne wzorce męskości, ale także zachęca do refleksji nad tym, jak Polacy – zarówno mężczyźni, jak i kobiety – mogą wspólnie tworzyć zdrowsze i bardziej inkluzywne modele męskości. To głęboko przemyślana książka, która nie pozostawia czytelnika obojętnym wobec tematu.
Wydawnictwo Czarne
Ocena recenzenta: 6/6
Remigiusz Gogosz
Recenzja powstała we współpracy z Wydawnictwem Czarne.
