Tego dnia 1863 roku w trakcie powstania styczniowego rozegrała się bitwa pod Myszyńcem
Wśród gęstych kurpiowskich lasów rozegrała się walka, która na zawsze zapisała się w historii powstania styczniowego. Bitwa pod Myszyńcem, choć zakończona taktycznym odwrotem powstańców, stała się symbolem niezłomnego ducha walczących o wolność. W mroźnym poranku tej bitwy, ledwie 500-osobowa armia pod dowództwem Zygmunta Padlewskiego stawiła czoła potężnym siłom rosyjskim, płacąc za to krwią i bohaterstwem, które do dziś porusza serca.
W dniu 9 marca 1863 roku pod Myszyńcem rozegrała się jedna z kluczowych bitew powstania styczniowego, w której oddziały kurpiowskie pod dowództwem Zygmunta Padlewskiego starły się z przeważającymi siłami rosyjskimi. Choć zakończyła się taktycznym odwrotem powstańców, stała się symbolem kurpiowskiego męstwa i inspiracją dla późniejszej literatury patriotycznej.
W trakcie sześciogodzinnej walki, pomimo znaczącej dysproporcji sił, powstańcom udało się zadać poważne straty wojskom carskim, szacowane na około 100 zabitych po stronie rosyjskiej. Kluczową rolę odegrał osobisty przykład dowódcy, którego biały kożuszek podziurawiony kulami stał się legendarnym elementem kurpiowskiej ikonografii walki o niepodległość.
Sytuacja strategiczna w regionie kurpiowskim
W pierwszych tygodniach Powstania Styczniowego region kurpiowski stał się areną intensywnych działań zbrojnych ze względu na gęste lasy zapewniające naturalną osłonę dla partyzantki. Zygmunt Padlewski, mianowany naczelnikiem wojennym województwa płockiego, podjął próbę skonsolidowania lokalnych oddziałów i przekształcenia ich w regularną formację bojową. Jego celem było utworzenie oddziału liczącego 1500 żołnierzy, który mógłby skutecznie przeciwstawić się rosyjskim kolumnom ekspedycyjnym.
W przededniu bitwy pod Myszyńcem powstańcy dokonali wypadu na komorę celną w Dąbrowach, zdobywając niewielką ilość broni. Ta akcja, choć symboliczna, miała na celu zaopatrzenie słabo uzbrojonych kurpiowskich kosynierów – na siedem kos przypadała zaledwie jedna strzelba. Powracający do Myszyńca powstańcy otrzymali informację o zbliżających się oddziałach rosyjskich pod dowództwem Piotra Waliujewa, składających się z 4 rot piechoty, 300 kozaków oraz dwóch dział.
Rosyjskie przygotowania i przewaga liczebna
Rosyjskie dowództwo, świadome koncentracji sił powstańczych w rejonie Myszyńca, wysłało do walki kolumny z Pułtuska i Łomży, dążąc do okrążenia i zniszczenia oddziału Padlewskiego. Przewaga technologiczna i liczebna wojsk carskich była przygniatająca – dysponowali nie tylko regularną piechotą i kawalerią, ale też artylerią, której brakowało powstańcom. Ta asymetria sił zmusiła Padlewskiego do przyjęcia taktyki opartej na wykorzystaniu terenowej znajomości lasów kurpiowskich oraz morale lokalnej ludności.
Bitwa pod Myszyńcem – przebieg
Bitwa rozpoczęła się około godziny 10:00, gdy rosyjskie oddziały zaatakowały pozycje powstańcze usytuowane kilometr na północ od Myszyńca4. Padlewski, dowodzący około 500-osobowym zgrupowaniem (w tym strzelcami, kosynierami i nieliczną kawalerią), początkowo zdołał utrzymać linię obrony dzięki umiejętnemu wykorzystaniu naturalnych przeszkód terenowych. Krytyczny moment nastąpił, gdy podczas walki dotarła informacja o nadciągających od strony Ostrołęki dodatkowych siłach rosyjskich, zmuszając dowódcę do podjęcia walki na dwa fronty.
W tej sytuacji Padlewski podjął ryzykowną decyzję o kontrataku. Jak relacjonował uczestnik walk Walery Przyborowski: Schwycił sztandar kosynierów i osobiście poprowadził ich do ataku. Żwawo ruszyli naprzód […] Sam Padlewski w tym ataku narażał się na największe niebezpieczeństwo. Charakterystyczny biały kożuszek dowódcy, podziurawiony kulami, stał się widocznym symbolem determinacji, ale i łatwym celem dla rosyjskich strzelców.
Bitwa pod Myszyńcem – straty i konsekwencje taktyczne
Mimo heroicznego wysiłku, szarża kosynierów załamała się zaledwie 20 kroków przed rosyjskimi pozycjami4. Straty po stronie powstańczej szacuje się różnie – od 10 do 63 zabitych, przy czym najczęściej przyjmuje się liczbę 63 poległych. Wśród nich znaleźli się m.in.:
- Władysław Wilkoszewski, bohater spod Mężenina
- Leopold Mieczyński, nauczyciel matematyki z Łomży
- Antoni Malski, uczestnik bitwy pod Siemiatyczami
- Franciszek Szczucki, prywatny guwerner
- Gimnazjaliści łomżyńscy: Ignacy Micewicz (16 lat) i Teodor Sorokiewicz (21 lat)
Straty rosyjskie ocenia się na około 100 zabitych, w tym kilku oficerów5. Mimo taktycznego odwrotu powstańców, Rosjanie zrezygnowali z pościgu, prawdopodobnie zaskoczeni zaciętością oporu.
Bitwa pod Myszyńcem – kluczowe postacie
Postać Zygmunta Padlewskiego (1836-1863) stanowi centralny element narracji o bitwie pod Myszyńcem. Absolwent szkoły artyleryjskiej w Metz, uczestnik wojny krymskiej po stronie tureckiej, stał się jednym z najzdolniejszych taktyków powstania. Jego decyzja o osobistym poprowadzeniu kosynierów do ataku pod Myszyńcem wynikała zarówno z konieczności militarnej, jak i chęci podniesienia morale słabo uzbrojonych oddziałów.
Padlewski wykazał się nie tylko odwagą, ale i zmysłem strategicznym. W liście do władz powstańczych pisał: Kurpie to żołnierz wyborny w lesie, ale do regularnej bitwy w polu nie nadaje się bez odpowiedniego wyszkolenia. Jego plany rozbudowy oddziałów do 1500 ludzi i utworzenia regularnej dywizji zostały przerwane przez rosyjską ofensywę.
Bitwa pod Myszyńcem odsłania społeczny charakter powstania styczniowego na Kurpiach. Ochotnicy rekrutowali się głównie spośród lokalnych chłopów, rzemieślników i inteligencji małomiasteczkowej. Szczególną rolę odegrali:
- Edward Rolski, adiutant Padlewskiego
- Adam Motylewski, awansowany na podoficera za męstwo w boju
- Władysław Cichorski „Zameczek”, który wcześniej dowodził częścią oddziałów
Wymownym świadectwem zaangażowania Kurpiów jest fakt, że za udział w powstaniu Myszyńcowi odebrano prawa miejskie, które odzyskał dopiero w 1993 r.
Bitwa pod Myszyńcem – konsekwencje polityczne i militarne
Po bitwie pod Myszyńcem Rosjanie podjęli systematyczną pacyfikację regionu. Padlewski, zmuszony do ciągłego manewrowania, rozwiązał swój oddział 22 marca, by uniknąć całkowitego zniszczenia. Próby odtworzenia sił zbrojnych w kwietniu zakończyły się schwytaniem dowódcy w zasadzce pod Różanem.
Proces Padlewskiego stał się polityczną demonstracją caratu. Mimo propozycji uwolnienia w zamian za potępienie powstania, odmówił składania jakichkolwiek zeznań kompromitujących sprawę narodową. Jego egzekucja przez rozstrzelanie w Płocku 15 maja 1863 r. wzmocniła jego legendę jako męczennika narodowego.
Carskie represje objęły nie tylko uczestników walki, ale całe społeczności. Oprócz wspomnianego odebrania praw miejskich Myszyńcowi, wprowadzono kontrybucje i przymusowe rekwizycje. Wielu Kurpiów zesłano na Syberię, co odbiło się głębokim piętnem na strukturze demograficznej regionu.
Dziedzictwo kulturowe i pamięć historyczna
Bitwa pod Myszyńcem znalazła trwałe miejsce w polskiej literaturze dzięki wierszowi Marii Konopnickiej „O Padlewskim”. Poetka, wykorzystując kurpiowską gwarę i motywy folkloru, stworzyła przejmujący obraz poświęcenia:
A w Zielonej, w Myszynieckiej
Hukają puszczyki —
To Padlewski Zygmunt dzielny
Zwołuje Kurpiki!
[…]
Tam gdzie modra Wisła toczy
Swoje srebrne piany,
Padł Padlewski, wódz Kurpików,
W Płocku rozstrzelany!
Ten literacki pomnik łączy historyczną prawdę z ludową legendą, utrwalając w zbiorowej pamięci zarówno postać dowódcy, jak i kurpiowskich ochotników.
W 160. rocznicę bitwy (2023 r.) odbyły się uroczystości z udziałem władz lokalnych i potomków uczestników walk. Centralnym punktem pamięci pozostaje pomnik w Myszyńcu z inskrypcją: „63 powstańcom poległym za wolność Ojczyzny”, choć historycy wskazują na pewne nieścisłości w wykazie nazwisk.
Współczesne badania, prowadzone m.in. przez Regionalne Centrum Kultury Kurpiowskiej, koncentrują się na:
- Weryfikacji listy poległych poprzez kwerendy archiwalne
- Analizie taktycznej bitwy z wykorzystaniem GIS
- Dokumentacji ustnych przekazów rodzinnych5
Bitwa pod Myszyńcem – aspekty militarne w kontekście powstańczej taktyki
Bitwa pod Myszyńcem wykazuje podobieństwa do innych powstańczych potyczek, takich jak bitwa pod Bieniszewem (1 marca 1863), gdzie jazda powstańcza rozbiła rosyjską piechotę, czy bitwa pod Skałą (5 marca 1863), zakończona zwycięstwem Langiewicza. Wszystkie te starcia łączyła próba kompensacji braku ciężkiej broni poprzez zaskoczenie i wykorzystanie terenu.
Specyfiką myszynieckiej bitwy było zaangażowanie nieregularnych oddziałów kurpiowskich, których znajomość lasów pozwalała na skuteczne działania partyzanckie, ale brak wyszkolenia uniemożliwiał walkę w otwartym polu.
Analiza bitwy pod Myszyńcem potwierdza tezę o niemożliwości pokonania regularnej armii carskiej w otwartej konfrontacji przez słabo uzbrojone oddziały. Sukcesem Padlewskiego było jednak:
- Zintegrowanie lokalnej społeczności wokół idei powstańczej
- Wykorzystanie terenu do przedłużenia czasu walki
- Zadanie przeciwnikowi strat nieproporcjonalnych do własnych możliwości
Te doświadczenia zostały później wykorzystane w organizacji partyzantki w innych regionach Królestwa Polskiego.
Kontrowersje i nierozwiązane kwestie badawcze
Historycy do dziś spierają się o dokładne straty powstańcze. Podczas gdy oficjalne źródła rosyjskie mówiły o 10 zabitych, lokalne przekazy kurpiowskie podają liczbę 63, a niektóre szacunki sięgają nawet 120. Różnice te wynikają z:
- Tajnego charakteru pochówków
- Braku centralnej ewidencji powstańczej
- Tendencji carskiej cenzury do minimalizowania powstańczych sukcesów
Na pomniku w Myszyńcu widnieje nazwisko Konstantego Rynarzewskiego, który – jak udowodniono – nie mógł uczestniczyć w bitwie, będąc wówczas jeszcze oficerem carskim. Ten przykład pokazuje, jak pamięć zbiorowa miesza fakty historyczne z symbolicznym znaczeniem miejsca.
Choć bitwa pod Myszyńcem nie zmieniła losów powstania styczniowego, jej znaczenie wykracza poza wymiar czysto militarny. Stała się:
- Symbolem kurpiowskiego zaangażowania w walkę narodowowyzwoleńczą
- Przykładem integracji różnych warstw społecznych (chłopów, inteligencji, drobnej szlachty)
- Inspiracją dla późniejszej literatury i sztuki patriotycznej
- Kamieniem milowym w procesie kształtowania kurpiowskiej tożsamości regionalnej
Dziedzictwo tej bitwy wciąż żyje w lokalnych tradycjach, nazwach ulic i dorocznych uroczystościach, stanowiąc pomost między heroiczną przeszłością a współczesną tożsamością Kurpiów.
