Tego dnia 1141 roku cesarzowa Matylda została pierwszą kobietą władającą Anglią, przyjmując tytuł „Lady of the English”
Matylda, córka, żona oraz matka Henryków, była dziedziczką angielskiego tronu, aż do śmierci jej ojca i uzurpacji władzy przez jej kuzyna, Stefana z Blois. Walkę o koronę między tą dwójką potocznie określa się mianem „anarchii”. Matyldzie udało się na krótko objąć właściwe rządy w Anglii, jednak w końcu została pokonana, zaś walkę o tron kontynuował jej syn, Henryk II. Sprawna administratorka, wielokrotnie była doradczynią i regentką swojego męża, cesarza Henryka V, a także syna, Henryka II.
Wczesne życie i małżeństwo z Henrykiem V
Matylda, urodzona prawdopodonie 7 lutego 1102 roku, była córką króla Anglii Henryka I Beauclerca i Matyldy Szkockiej. Niewiele wiadomo o wczesnym życiu córki króla, zapewne przebywała z matką. Nauczono ją czytać i zapoznano z zasadami życia dworskiego i religijnego królestwa. Na dworze Matylda zawiązywała pierwsze kontakty, które w przyszłości miały się okazać kluczowe w jej historii, m in. z królem Szkocji, Dawidem I, swoim przyrodnim bratem, Robertem, czy kuzynem, Stefanem z Blois.
Między 1108 a 1109 rokiem na angielski dwór dotarli posłańcy króla Niemiec, Henryka V, który prosił o rękę księżniczki. W zamian za wżenienie się w rodzinę cesarską, co podbudowałoby prestiż Henryka I jako króla, angielski monarcha musiałby wnieść posag w wysokości 10 000 marek. Z tych pieniędzy król Niemiec miałby zorganizować wyprawę do Włoch i w konsekwencji swoją koronację na Cesarza Rzymskiego.
Matylda, na razie jedynie zaręczona z Henrykiem V, wypłynęła w lutym 1110 roku do Niemiec na dwór przyszłego męża. 25 lipca tego samego roku Matyldę koronowano na królową Niemiec w Moguncji. W 1114 roku poślubiła w końcu cesarza.
Para, mimo 16 lat różnicy wieku, dogadywała się dobrze, o czym świadczy obecność Matyldy w wyprawach cesarza do Włoch, gdzie zdobywała pierwsze szlify w rządzeniu, czy też pozostawienie jej tam w roli regentki w 1118 roku. Wyprawy Henryka V do Włoch były skutkiem jego sporu z papieżem Paschalisem II. Matylda brała też udział w zjeździe w Wormacji w 1122 roku, gdzie cesarz i papież ostatecznie doszli do porozumienia.
Gdy cesarzowi udało się zająć Rzym w 1117 roku, Matyldę oficjalnie koronowano na cesarzową. Tytułem tym posługiwała się do śmierci, zaś dzięki kronikarzom, przylgnął do niej na stałe. Henryk V zmarł w 1125. Para nie doczekała się potomstwa (wielu uznawało to jako karę za walkę cesarza z kościołem). Matylda, nie mając zbyt wielu opcji i możliwości na dworze niemieckim, wróciła do Normandii, w wieku 23 lat.
Matylda, hrabina Anjou
Henryk I Beauclerc, po około roku od powrotu córki z Niemiec, postanowił znaleźć jej nowego małżonka. Było to o tyle istotne, że była jedynym żyjącym dzieckiem króla z prawego łoża, i co za tym idzie, jego następczynią. Wybór padł na Godfryda, syna hrabiego Andegawenii (fr. Anjou) Fulka V. Matylda była niezadowolona z wyboru. Małżeństwo cesarzowej z synem hrabiego podkopywało jej prestiż, do tego Godfryd był od niej 12 lat młodszy, na dodatek oba rody były ze sobą skonfliktowane od ponad stulecia, co objawiło się przy ustalaniu posagu. Niemniej, do ślubu doszło 17 czerwca 1128 w Le Mans. Rok później Fulko wyruszył do Jerozolimy, pozostawiając hrabstwo synowi.
Małżeństwo było nieszczęśliwe, przynajmniej w jego początkowej fazie. Matylda rok po ślubie wróciła na dwór ojca. O separację oskarżano Godfryda. Na dodatek doszło do sporu co do posagu Matyldy – kilku zamków w Normandii, których Henryk I nie chciał córce czy zięciowi przekazać. Ostatecznie jednak w 1131 roku Matylda wróciła do męża. W 1133 roku urodziła mu syna, Henryka, przyszłego króla Anglii, a w rok później drugiego syna, Godfryda. Podczas drugiego, ciężkiego porodu, Matylda była bliska śmierci z wyczerpania. Mimo to, w 1136 roku para doczekała się trzeciego syna, Wilhelma.
Po urodzeniu drugiego dziecka, stosunki małżonków z Henrykiem I zaczęły się psuć. Cesarzowa, chcąc wzmocnić swoją pozycję przy obejmowaniu tronu, chciała by możni w Normandii złożyli jej hołd, na co król się nie zgodził, obawiając się że Godfryd odbierze mu Normandię jeszcze za jego życia. Małżonkowie wsparli rebelię na południu Normandii, zaś podczas wyprawy na buntowników, zmarł Henryk I.
Kryzys sukcesyjny
Kiedy Matylda była jeszcze żoną cesarza, następcą Henryka I był jej młodszy brat, Wilhelm Adelin. Ten jednak zginął w katastrofie Białego Statku, na kanale La Manche. Sukcesja stała się niepewna, podkopana dodatkowo brakiem jasnych praw sukcesyjnych oraz precedensami stworzonymi przez Wilhelma Zdobywcę, czy samego Henryka I. Roszczenia do tronu poza Matyldą mogli wysunąć synowie siostry Henryka I, Adeli, a także syn jego starszego brata Roberta, Wilhelm Clito. Henryk liczył jednak że spłodzi z nową żona, Adelizą z Louvain, dziedzica. Plany te zmienił gdy Matylda wróciła z Niemiec.
W święta 1126 roku w Winchester Henryk I zmusił możnych Anglii, by przysięgli wierność Matyldzie jako następczyni króla, co powtórzono w 1131 roku. Wielu jednak podważało zasadność przysięgi złożonej pod przymusem. Możni, którzy przybyli z królem do Normandii, zebrali się w Neuburg by rozważyć, a w końcu poprzeć roszczenia siostrzeńca Henryka I, Tybalda, hrabiego Blois.
W międzyczasie jednak, Stefan z Blois, hrabia Boulogne i młodszy brat Tybalda, przybył do Londynu, gdzie mieszczanie obwołali go królem. Nie chcąc ryzykować wojny domowej między Anglią a Normandią, kandydaturę Tybalda z Blois zarzucono, i uznano Stefana za króla.
Andegawenowie (tak zbiorczo będą dalej określani stronnicy cesarzowej) nie pogodzili się z przejęciem władzy przez Stefana.
Małżonek Matyldy najechał w 1136 roku Normandię, zajmując zamki które przypadły jego żonie w posagu, jednak zawarto zawieszenie broni, które jeszcze w tym samym roku Godfryd złamał. Stefan w odpowiedzi przybył już w następnym roku, by rokować z bratem i królem Francji Ludwikiem VI sojusz przeciwko Andegawenom, po czym ruszył przeciw nim. W armii króla doszło do sporu między normandzkimi możnymi, a najemnikami z Flandrii, zakończonego starciem między obiema stronami. Stefan i Godfryd znowu podpisali zawieszenie broni.
W 1138 roku pretensje do tronu cesarzowej poparł jej wuj, król Szkocji, Dawid I. Wcześniej również próbował je wysuwać, ale wtedy doszedł ze Stefanem do porozumienia. Szkoci zaatakowali na północy, łupiąc i paląc wszystko na swojej drodze, jak mówi większość źródeł. Pochód najeźdźców na południe powstrzymał dopiero Thurstan, arcybiskup Yorku, w bitwie pod Cowton Moor (zwanej również bitwą pod Sztandarami).
Walka o tron. Rebelia i droga do Lincoln
W tym samym roku przeciw Stefanowi zbuntował się Robert, Earl Gloucester i nieślubny syn Henryka I, a zarazem najpotężniejszy baron w królestwie. Wraz z nim zbuntowało się wielu baronów na zachodzie i południu Anglii oraz w Normandii, którą wkrótce Andegawenowie zajęli. Stefan, po uporaniu się z częścią buntowników w Anglii, musiał stawić czoło inwazji morskiej z Normandii, która rozpoczęła się latem 1139 roku.
Połączone siły Gloucester’a i cesarzowej wylądowały 30 września 1139 roku na południowym wybrzeżu Anglii, skąd udały się do Arundel. Tam przyjęła ich królowa wdowa, Adeliza, i dała schronienie cesarzowej, gdy pod zamek nadciągnął z wojskiem Stefan. Robert zdążył ruszyć na Wallingford i Bristol, gdzie miał zamiar podsycać i wzniecać dalej rebelię przeciw królowi, ale Matylda została. Stefan nie chciał tracić czasu pod Arundel, uważając za główne zagrożenie Gloucestera. Pozwolono więc cesarzowej opuścić zamek i udać się do Gloucester, gdzie niedługo później ustanowiła swoją siedzibę.
Stefan planował początkowo zająć pomniejsze zamki wokół Bristolu, by dopiero później rozprawić się z twierdzą Roberta. Jednak gdy wyruszył na zachód, Miles z Gloucester, kolejny andegaweński buntownik, odciął króla od zaopatrzenia i zaatakował jego tylną straż, przez co Stefan musiał się cofnąć, w obawie przed ewentualnym atakiem na Londyn. Kolejne zamki w środkowo-zachodniej części kraju padały łupem buntowników, co miało podminować autorytet króla. Ten próbował jeszcze wyprzeć Andegawenów z Kornwalii, jednak nie osiągnął sukcesu.
W tym czasie do buntowników przyłączyli się Ranulf de Gernon, Earl Chester, a także jego przyrodni brat, Wilhelm de Roumare, Earl Lincoln, którzy zajęli zamek w Lincoln. Mieszczanie obawiając się buntowników, wysłali do Stefana prośby o odsiecz. Stefan ruszył z pomocą, docierając na miejsce na święta 1140 roku. Z kolei z pomocą Andegawenom ruszył Robert Gloucester, docierając pod zamek 1 lutego 1141 roku. Doszło do bitwy, w której Stefan dając pokaz własnego męstwa i waleczności, dostał się do andegaweńskiej niewoli. Szala wojny przechyliła się na stronę cesarzowej.
O bitwie pod Lincoln możesz przeczytać więcej w naszym artykule:
Matylda, Pani Anglików
Matylda podjęła dalsze kroki konieczne do przejęcia korony. Dogadała się z biskupem Winchester, Henrykiem z Blois (młodszy brat Stefana), który zwołał synod do Winchester, na Wielkanoc tego samego roku, gdzie uznano że Matylda powinna rządzić zamiast Stefana. Sprzeciw wniosła żona Stefana, Matylda z Boulogne. Cesarzowa przyjęła wtedy (tj. 7 kwietnia 1141 roku) tytuł Domina Anglorum (Pani Anglików).
Niedługo później ruszyła do Londynu, by oficjalnie się koronować. Tam jednak, (poza Tower) królowa i mieszczanie nie chcieli wpuścić Cesarzowej do miasta. 24 czerwca mieszczanie wystąpili przeciw cesarzowej, która musiała uciekać do Oxfordu. Wielu możnych zaczęło jednak przechodzić na stronę Matyldy, aby zachować swoje posiadłości. Ci z nich, których zdążył wygnać Stefan, odzyskali swoje dawne ziemie. Sytuacja zmieniła się, gdy Henryk z Blois przeszedł z powrotem na stronę brata.
Klęski i stagnacja
Siły cesarzowej, chcąc rozprawić się z biskupem, oblegały jego zamek w Winchester. Z odsieczą przyszła mu królowa Matylda wraz z resztkami sił Stefana, mieszczanami z Londynu oraz swoimi siłami z Flandrii. Wojska królowej otoczyły siły cesarzowej. Doszło do bitwy, w której pojmano Roberta z Gloucester, a cesarzowa zbiegła do Devizes. Wkrótce dokonano wymiany jeńców – Robert za Stefana.
Uwolniony Stefan rozpoczął kampanię odbijania zajętych przez Andegawenów ziem, aby jesienią 1142 roku oblec cesarzową w Oxford. Udało jej się jednak zbiec z zamku i wycofać się do Wallingford. Zamek poddał się dzień później. Wojna zaczęła się przeciągać.
W następnym roku Robert Gloucester obległ Stefana w Wilton, jednak ten wydał mu bitwę, w której, mimo iż przegrał, nie dał się pojmać po raz drugi. Kolejni buntownicy zaczęli przegrywać z siłami Stefana. Jedynym większym sukcesem było zajęcie Rouen przez Godfryda w 1144 roku, dzięki czemu został uznany oficjalnie za księcia Normandii.
Do 1148 roku cesarzowa przebywała na terenie Anglii, jednak wraz z wymieraniem jej stronników oraz narastającym konfliktem z kościołem, wróciła do Normandii. Ciężar prowadzenia walk przeszedł na jej najstarszego syna, Henryka. Ten, po śmierci ojca w 1151 roku, już jako hrabia Anjou, wylądował w 1153 roku na południu Anglii z małą armią. Żadna ze stron nie chciała dalej prowadzić wojny, doszło więc do porozumienia – Andegawenowie uznali Stefana jako króla, ten zaś uznał Henryka za swojego następcę. Rok później zmarł Stefan, a młody syn cesarzowej objął tron Anglii jako Henryk II Plantagenet.
Cesarzowa Matylda – późniejsze życie, śmierć i dziedzictwo
Matylda w 1148 roku przeniosła się do klasztoru Notre Dame du Pré, na południe od Rouen, gdzie miała swoje kwatery i później dostawiony przez Henryka II pałacyk. Poświęciła się zarządzaniu Normandią w imieniu swoim, a później syna. Pomagała rozsądzać spory między jej synem a innymi, np. arcybiskupem Canterbury Tomaszem Becketem, czy cesarzem Fryderykiem I Barbarossą. Zdecydowanie poprawiły się jej stosunki z kościołem.
Cesarzowa Matylda zmarła 10 września 1167 roku w Rouen, w wieku 65 lat. Pochowano ją w opactwie Bec-Hellouin. Na jej nagrobnym epitafium znalazły się słowa:
„Wielka z urodzenia, wspaniała przez małżeństwa, najwspanialsza w swoich potomkach: tu spoczywa Matylda, córka, żona i matka Henryków”.
Dzięki walce cesarzowej o swoje prawa do władzy w Anglii doszedł ostatecznie jej syn, przez część badaczy uważany za najlepszego władcę średniowiecznej Anglii. Poprzez swoje małżeństwo z Eleonorą Akwitańską, Henryk II stworzył imperium, które obejmowało poza Anglią, częścią Irlandii i Walii, także ponad połowę Francji.
Matylda w kulturze
Cesarzowa Matylda jest bohaterką sztuki Beth Flintoff, podzielonej na trzy części (Henry I, Mathilda the Empress, Henry II). Pojawia się też w wielu nowelach, z których najbardziej znaną są Filary Ziemi, Kena Follett’a. W ekranizacji Filarów Ziemi z 2010 roku w postać cesarzowej wcieliła się Alison Pill.
Bibliografia
Źródła:
- Gesta Stephani w: Chronicles and Memorials of Great Britain and Ireland during the Middle Ages, red. Richard Howlet, Londyn 1886. (s. 3-139).
- Henryk z Huntington, Historia Anglorum, red. Thomas Forester, Londyn 1853.
- Wilhelm z Malmesbury, Historia Novella, red. KR Potter, Londyn 1955.
- Peterborough Cronicle.
- Orderic Vitalis, Historia Ecclesiastica, red. Majorie Chibnall, Oxford 1980.
- Robert z Torigni, Gesta Normanorum Ducum,w: The church historians of England, red. J Stephenson, Londyn 1856.
- Wilhelm z Newburg, Historia rerum Anglicanum,red. PG Walsh, MJ Kennedy, Oxford 2007.
- Jan z Worchester, Chronicon ex chronicis, red. JRH Weaver, Oxford 1908.
Opracowania:
- Barlow Frank, The Feudal Kingdom of England. 1042-1216, Harlow 1999.
- Bennett Mattew, The Impact of ‘Foreign’ Troops in the Civil Wars of Stephen’s Reign, w: Dunn Diana E. S., War and Society in Medieval and Early Modern Britain, Liverpool 2000.
- Bradbury Jim, Stephen and Matilda: the Civil War of 1139-53, Stroud 2009.
- Chibnall Majorie, The Empress Matilda: Queen Consort, Queen Mother and Lady of the English, Oxford 1993.
- Crouch David, The Normans: The History of a Dynasty, Londyn 2002.
- Davis Ralph H. C., King Stephen, Londyn 1997.
- King Edmund, King Stephen, New Haven 2010.
- Stringer Keith J., The Reign of Stephen: Kingship, Warfare and Goverment in Twelfth-Century England, Londyn 1993.
Fot. Portret cesarzowej Matyldy, z „Historii Anglii” mnichów z St. Albans (XV wiek), Cotton Nero D. VII, f.7, British Library
