Krzyk niepodległości spleciony z hukiem bomb i ciszą po kolejnych pogrzebach – tak przez dekady wyglądała codzienność tysięcy ludzi w Kraju Basków i Hiszpanii. Historia ETA to opowieść o radykalnym marzeniu o wolności, które zamieniło się w spiralę przemocy i społecznej izolacji. Za liczbami ofiar kryją się dramaty rodzin, napiętnowane miasta i pytania, na które wciąż brak jednoznacznych odpowiedzi.
ETA – najważniejsze fakty i liczby w skrócie
- ETA – choć odwoływała się do tożsamości i praw mniejszości – stosowała przemoc, która w długiej perspektywie izolowała ją społecznie i osłabiła.
- Okres działalności: 1959–2018; rozwiązanie ogłoszono 2 maja 2018 (pismo z 16 kwietnia 2018).
- Ofiary śmiertelne: 829 (w tym >340 cywilów); >22 000 rannych.
- Kluczowe zamachy: Hipercor (1987, Barcelona, 21 ofiar), Plaza República Dominicana (1986, Madryt, 12 funkcjonariuszy Guardia Civil), próby zamachów na José Maríę Aznara i króla Juana Carlosa I.
- Rozbrojenie: publiczne przekazanie arsenałów 7–8 kwietnia 2017 we Francji.
- Status prawny: wpisy na listy terrorystyczne UE, USA, Kanady, Zjednoczonego Królestwa.
- Zaplecze polityczne: delegalizacje na mocy Ley de Partidos, ewolucja w stronę formacji potępiających przemoc (Sortu, EH Bildu).
- Dziedzictwo lat konfliktu to nie tylko statystyki ofiar, lecz także trwałe traumy, spory o pamięć i pytania o granice działań państwa w walce z terroryzmem.
ETA (akronim od Euskadi Ta Askatasuna, czyli „Baskijska Ojczyzna i Wolność”/„Kraj Basków i Wolność”) była baskijską, separatystyczną organizacją o charakterze zbrojnym, działającą w latach 1959–2018. Powstała w realiach Hiszpanii frankistowskiej, gdy państwo prowadziło skrajnie scentralizowaną politykę i zwalczało niekastylijskie przejawy tożsamości.
Zaczęła jako środowisko młodych działaczy kulturowych i studentów, a następnie przeszła radykalizację, stając się organizacją paramilitarną zaangażowaną w zamachy bombowe, zabójstwa i porwania, głównie w południowej części Kraju Basków oraz w innych regionach Hiszpanii. W ramach szerzej rozumianego Baskijskiego Ruchu Wyzwolenia Narodowego to właśnie ETA była najważniejszym podmiotem konfliktu baskijskiego.
Motto organizacji – Bietan jarrai – odwoływało się do symbolu węża (polityka) oplecionego wokół topora (walka zbrojna) i miało znaczyć podążaj dwiema drogami. W latach 1968–2010 działania ETA doprowadziły do śmierci 829 osób (w tym ponad 340 cywilów) oraz do ranienia ponad 22 000. Organizację uznały za terrorystyczną m.in. Francja, Zjednoczone Królestwo, Stany Zjednoczone, Kanada oraz Unia Europejska. W 2019 roku w więzieniach Hiszpanii, Francji i innych państw przebywało jeszcze ponad 260 byłych członków.
Bilans przemocy, status międzynarodowy i motto ETA
ETA konsekwentnie łączyła działalność polityczną z przemocą. W jej komunikatach powtarzało się przekonanie, że państwo hiszpańskie hamowało baskijską tożsamość, a aparat represji – nawet po transformacji ustrojowej – miał rzekomo zachować ciągłość personalną i instytucjonalną z epoką Francisco Franco. W dyskursie organizacji pojawiało się hasło frankizm bez Franco (hiszp. franquismo sin Franco), interpretowane jako oskarżenie, że demokratyzacja nie usunęła strukturalnych źródeł opresji.
Międzynarodowe media i rządy – wobec serii krwawych zamachów (m.in. Hipercor w 1987 roku w Barcelonie) – przeważnie opisywały ETA jako organizację terrorystyczną. Jednocześnie część baskijskiego życia publicznego pozostawała przez dekady w ambiwalentnej relacji wobec przemocy: od pośredniego poparcia, przez milczącą akceptację, po jednoznaczne potępienie, które narastało zwłaszcza po zabójstwie radnego Miguel Ángel Blanco w 1997 roku i społecznej mobilizacji nazwanej „duchem Ermuy”.
Zawieszenia broni, rozbrojenie i rozwiązanie ETA
W historii ETA powtarzały się deklaracje wstrzymania przemocy (1989, 1996, 1998, 2006). 5 września 2010 organizacja ogłosiła kolejne zawieszenie broni, które utrzymało się i doprowadziło do komunikatu z 20 października 2011 o definitywnym zaprzestaniu działań zbrojnych (permanent ceasefire interpretowano jako krok ku końcowi konfliktu). W ślad za tym:
- 24 listopada 2012 zapowiedziano gotowość do negocjacji w sprawie ostatecznego zakończenia działalności.
- 7 kwietnia 2017 poinformowano o przekazaniu broni i materiałów wybuchowych władzom francuskim; proces rozbrojenia miał być weryfikowalny międzynarodowo.
- 16 kwietnia 2018 (ujawnione publicznie 2 maja 2018) ogłoszono, że ETA całkowicie rozwiązała swoje struktury i zakończyła inicjatywę polityczną.
Zuba, talde i zulos
Wewnętrzny model działania ewoluował wraz z presją policji hiszpańskiej i francuskiej. Od hierarchii z wyraźnym liderem i trzema pionami (logistyka, wojsko, polityka) ETA przeszła do struktury rozproszonej, dzieląc funkcje na jedenaście podobszarów: logistyka, polityka, stosunki międzynarodowe, operacje wojskowe, rezerwy, wsparcie więźniów, wywłaszczenie (finansowanie), informacja, rekrutacja, negocjacje i skarbiec. Kierownictwo określano jako Zuba (Zuzendaritza Batzordea – komitet dyrektorski) z ciałem doradczym Zuba-hits.
Ataki realizowały małe talde (komanda) liczące zwykle 3–5 osób, działające w określonych strefach. Zaplecze utrzymywało bezpieczne mieszkania i zulos – ukryte schowki w lasach, na poddaszach lub pod ziemią, przeznaczone do składowania broni, materiałów wybuchowych, a niekiedy do przetrzymywania zakładników (zwane przez sympatyków więzieniami ludowymi). Wyróżniano członków legalak (bez kartotek), liberados (na „etatowym” utrzymaniu organizacji) i apoyos (wsparcie logistyczne). Istotną rolę odgrywała też prasa wewnętrzna – biuletyn Zutabe.
Ideologia ETA – od katolickiego radykalizmu do marksizmu-leninizmu
Początki miały związek z kręgami katolickimi i studenckimi (m.in. ośrodek w Lazkao). Z biegiem lat przeważyły nurty socjalistyczne i antykapitalistyczne, inspirowane m.in. przez Federica Krutwiga (autor „Vasconii”, 1963). W dokumentach programowych akcentowano:
- cel niepodległego państwa baskijskiego od północnej Hiszpanii po południową Francję;
- związek walki narodowowyzwoleńczej z walką klasową;
- wizję gospodarki socjalistycznej z „sprawiedliwą redystrybucją bogactwa” i ochroną języka baskijskiego;
- autocharakterystykę jako ruch antyimperialistyczny i antykapitalistyczny.
W sferze haseł ideowych pojawiały się sformułowania w rodzaju Baskowie jako lud ludzi pracy (ang. Basques as a people of workers), które w tłumaczeniu oddawały połączenie nacjonalizmu z postulatem emancypacji klasowej. W ocenach badaczy (np. Paddy Woodworth) organizacja przechodziła ferment ideowy – od katolickiego radykalizmu społecznego po samookreślenie jako ruch marksistowsko-leninowski na rzecz niepodległości i socjalizmu.
Zaplecze polityczne ETA: Batasuna, prawo o partiach i spory sądowe
W życiu politycznym funkcjonowała partia Herri Batasuna (później Euskal Herritarrok, następnie Batasuna), dążąca do tych samych celów, lecz publicznie niepotępiająca przemocy. Na mocy Ley de Partidos Políticos Sąd Najwyższy Hiszpanii (w ślad za działaniami sędziego Baltasara Garzóna) uznał ją w 2003 roku za nielegalną jako strukturę powiązaną z ETA.
Kolejne inicjatywy polityczne (np. Aukera Guztiak, EHAK/PCTV) bywały uznawane przez sądy za kontynuacje delegalizowanych ugrupowań. W 2011 powstała Sortu, która już eksplicytnie odrzucała przemoc – rejestrację początkowo zablokowano, lecz proces politycznej reorientacji nurtu kontynuowano.
Społeczne i kościelne oparcie, sondaże opinii
W pierwszych dekadach część duchowieństwa baskijskiego – z racji nacjonalistycznych przekonań i realiów represji – wykazywała empatię wobec działaczy, użyczając wsparcia logistycznego. Z biegiem lat, wraz z eskalacją przemocy, rosły głosy potępienia i próby mediacji (np. Wspólnota Sant’Egidio). Jednocześnie sondaże Universidad del País Vasco (Universidad del País Vasco / Euskal Herriko Unibertsitatea) wskazywały, że większość Basków odrzucała całkowicie przemoc ETA, przy istnieniu mniejszości popierającej cele, lecz nie środki.
Lata dyktatury, transformacji i sprawa GAL
W dyktaturze Franco ukształtowały się kadry, taktyki i symbolika ruchu. Do przełomowych akcji należało zabójstwo admirała Luis Carrero Blanco (1973, Operación Ogro), interpretowane przez część opozycji jako wydarzenie, które przyspieszyło rozpad frankizmu. W czasie transformacji doszło do rozłamu na ETA(m) i ETA(pm); ta druga weszła później na drogę amnestii i politycznego włączenia (m.in. w Euskadiko Ezkerra).
Lata 1983–1987 przyniosły z kolei działalność Grupos Antiterroristas de Liberación (GAL) – nielegalnych struktur „brudnej wojny”. Po śledztwach i procesach zapadły wyroki wobec funkcjonariuszy i polityków, co stało się skandalem politycznym w Hiszpanii i zamknęło etap „kontrterroryzmu” poza prawem.
Prawa człowieka, wolność prasy i praktyki państwa
W sprawie torturowania zatrzymanych pojawiały się sprzeczne narracje: skargi osadzonych i raporty organizacji praw człowieka z jednej strony oraz orzeczenia i praktyki Audiencia Nacional z drugiej. Stosowano m.in. izolację incommunicado do 13 dni w sprawach terrorystycznych.
Dochodziło do procesów wobec wspierających ETA organizacji i mediów (zamknięcia Egin, Euskaldunon Egunkaria), co budziło spory o standardy. Jednocześnie za sprawą Reporters sans frontières ETA figurowała w wykazie „drapieżców wolności prasy” z powodu gróźb i zamachów na dziennikarzy.
Zamachy, taktyki i finansowanie ETA
W arsenale ETA znajdowały się:
- Zamachy bombowe (często samochodowe), ładunki montowane w pojazdach ofiar, detonacje przewodowe, zdalne lub powiązane z zapłonem/prędkością; przy dużych bombach telefonicznie ostrzegano redakcje i służby (nierzadko z wykorzystaniem stowarzyszenia Detente y Ayuda – DYA). Materiały: początkowo Goma-2 lub mieszanki amonowe, później m.in. Titadyne.
- Strzały w tył głowy – metoda szybkiego zabójstwa przez komanda.
- Moździerze improwizowane (Jo ta ke) przeciw bazom wojskowym i policyjnym.
- Kale borroka (walka uliczna) – podpalenia, koktajle Mołotowa, niszczenie mienia publicznego i prywatnego przeciwników.
- Wymuszenia (podatek rewolucyjny), porwania, rabunki, kradzieże broni, materiałów wybuchowych i pojazdów.
Cele obejmowały m.in.:
- wojsko i policję (w tym Guardia Civil oraz Ertzaintza),
- polityków (od Luis Carrero Blanco po lokalnych radnych),
- przedsiębiorców (np. Javier Ybarra, Ignacio Uría Mendizábal),
- sędziów i prokuratorów (zwłaszcza związanych z Audiencia Nacional),
- dziennikarzy i wykładowców publicznie krytykujących przemoc.
Finansowanie opierało się przede wszystkim na wymuszeniach, ale także na rabunkach, nielegalnym obrocie bronią i sieciach pośrednich. Szacunki policyjne z połowy pierwszej dekady XXI wieku mówiły o budżecie rzędu ok. 2 mln euro rocznie, z wpływami z „podatku rewolucyjnego” sięgającymi setek tysięcy euro rocznie.
Geografia przemocy i współpraca policyjna
Około 65% zabójstw miało miejsce w Kraju Basków, następnie w Madrycie (ok. 15%), znaczący odsetek też w Nawarze i Katalonii. Francja była długo zapleczem (kryjówki, składy), jednak od lat 90. współpraca Paryża z Madrytem – w tym ekstradycje i wspólne operacje – systematycznie obniżała zdolności operacyjne organizacji. Seria aresztowań kolejnych „dowódców wojskowych” między majem 2008 a kwietniem 2009 potwierdzała skuteczność presji.
Kontekst baskijskiego nacjonalizmu i rola Francji
ETA bywała ujmowana jako część Baskijskiego Ruchu Wyzwolenia Narodowego (Ezker Abertzalea), obejmującego też Batasuna, młodzieżowe Segi, związek Langile Abertzaleen Batzordeak (LAB) czy organizację wsparcia Askatasuna. Obok niej działały legalne ugrupowania niepodległościowe odrzucające przemoc (EAJ-PNV, Eusko Alkartasuna, Aralar, EH Bildu; we Francji Abertzaleen Batasuna).
We francuskim Kraju Basków przez lata panowała większa tolerancja władz dla baskijskich aktywistów; po ujawnieniu i rozliczeniu GAL oraz wraz z europeizacją standardów karno-procesowych Paryż zaostrzył kurs, co przełożyło się na rozbicie wielu komórek ETA na terytorium Francji. W odpowiedzi organizacja zaczęła grozić francuskim sędziom i funkcjonariuszom, co oznaczało zmianę dotychczasowej praktyki unikania eskalacji po północnej stronie Pirenejów.
Reakcje rządów, sądy i polityka karna
Państwo hiszpańskie wprowadziło Ley de Partidos Políticos (zakaz działalności ugrupowań wspierających przemoc) oraz utrzymywało jurysdykcję Audiencia Nacional w sprawach terrorystycznych z możliwością stosowania incommunicado. Sędzia Baltasar Garzón prowadził rozległe postępowania (słynne „18/98”) dotyczące struktur wsparcia ETA (m.in. Ekin, Jarrai–Haika–Segi, Udalbiltza, sieć Herriko Tabernak).
Równolegle państwo realizowało politykę rozproszenia więźniów po zakładach w całej Hiszpanii, co wywoływało protesty pod hasłem „Euskal presoak – Euskal Herrira”.
Międzynarodowe powiązania ETA
W materiałach śledczych i opracowaniach wskazywano na kontakty z organizacjami zagranicznymi: Tymczasową IRA, bretońskimi ugrupowaniami (np. Armia Rewolucyjna Bretanii/Bretoński Front Wyzwolenia), Terra Lliure w Katalonii, a epizodycznie również na wymiany broni i szkolenia.
Wątki kooperacji dotyczyły także niektórych grup latynoamerykańskich (sprawy FARC), choć część przekazów była później korygowana lub prostowana. W latach 90. i 2000. USA, UE, Kanada i Zjednoczone Królestwo utrzymywały ETA na listach organizacji terrorystycznych, wzmacniając współpracę wywiadowczą i finansowe środki nacisku (blokady rachunków).
Zakończenie działalności ETA
Po 2011 roku główny nurt sporu przeniósł się z przemocy na politykę i pamięć zbiorową. Lider nurtu niepodległościowego Arnaldo Otegi oceniał po latach, że przemoc „nie powinna była się wydarzyć” i że ETA powinna była wcześniej złożyć broń.
W dyskursie publicznym utrwaliła się teza, że sukces państwa w zwalczaniu terroryzmu opierał się na dwóch filarach: skutecznych służbach i ofercie wyjścia z przemocy, co zgrabnie oddaje zdanie, które w polskim tłumaczeniu brzmi: państwo prawa musi bronić się stanowczo – ale twardej presji bezpieczeństwa musi towarzyszyć pokazanie wyjścia z przemocy, gdy terroryści uznają, że nie wygrają siłą.
