Tego dnia 331 p.n.e. rozegrała się bitwa pod Gaugamelą. Achemenidzi zostali pokonani
Bitwa pod Gaugamelą, zwana także bitwą pod Arbelą, to starcie pomiędzy wojskami macedońskimi Aleksandra Wielkiego a perskimi Dariusza III. Było to ostatnie starcie macedońsko-perskie, zakończone zwycięstwem tych pierwszych i ostatecznym ciosem w perskie Imperium Achemenidów.
W tym artykule znajdziesz:
- Zanim doszło do bitwy
- Czy Dariusz III popełnił błąd?
- Gaugamela, Arbela, Irak
- Liczebność i uzbrojenie armii macedońskiej i perskiej
- Rozmieszczenie armii
- Bitwa pod Gaugamelą
- Następstwa bitwy pod Gaugamelą
Zanim doszło do bitwy
Dwa lata przed bitwą pod Gaugamelą, w listopadzie 333 roku p.n.e. doszło do pierwszego starcia Macedończyków z Persami. W bitwie pod Issos Aleksander Wielki pokonał Dariusza III i pojmał jego żony, córki i matkę. Przejął Azję Mniejszą, a w następnym roku, oblegając Tyr, przejął kontrolę nad Lewantem.
Istnieją przekazy historyków, według których przynajmniej trzy razy Dariusz III próbował negocjować z Aleksandrem i odwieźć go od dalszych ataków. Bez względu na to, jakie nieścisłości występują w przekazach, m.in. Justyna, Flawiusza Arriana, Kurcjusza Rufusa, Plutarcha czy Diodora, jedno jest pewne – negocjacje nie powiodły się. Dariusz podjął przygotowania do kolejnej bitwy z Macedończykami.
Wiosną 331 roku p.n.e. Aleksander powrócił do Tyru. Dariusz miał rozkazać Mazaeusowi, jednemu z dowódców, strzec przejścia przez Eufrat w pobliżu Tapsakus w sile 3 000 jazdy.
Gdy armia Aleksandra zbliżyła się do przeprawy przez rzekę, Mazaeus, wraz ze swoimi oddziałami, uciekł.
Po przekroczeniu Eufratu Aleksander wybrał drogę północną. Po lewej stronie miał Eufrat i góry Armenii. Ta trasa ułatwiała zdobywanie zapasów, a jego żołnierze nie cierpieli z powodu upału. Pojmani perscy zwiadowcy przekazali Macedończykom, że Dariusz rozbił obóz za rzeką Tygrys i chce uniemożliwić Aleksandrowi przejście. Według niektórych przekazów, Aleksander odkrył, że Tygrys jest niebroniony i, choć z wielkim trudem, udało mu się go przekroczyć.
Po przekroczeniu Tygrysu przez armię macedońską nastąpiło zaćmienie Księżyca. Zgodnie z obliczeniami, musiał to być 1 października 331 roku p.n.e. Niektórzy historycy nadal jednak przyjmują datę wrześniową.
Niemniej, Aleksander pomaszerował na południe wzdłuż wschodniego brzegu Tygrysu. Po czterech dniach jego zwiadowcy donieśli, że zauważono perską jazdę, liczącą nie więcej niż 1 000 ludzi. Kiedy Aleksander ruszył do ataku swoją jazdą, jazda perska uciekła. W większości. Niektórzy zostali zabici lub wzięci do niewoli. Jeńcy powiedzieli Macedończykom, że Dariusz jest niedaleko, a jego obóz znajduje się w pobliżu Gaugameli.
Czy Dariusz III popełnił błąd?
Niektórzy historycy krytykują Persów. Nieskutecznie zajęli się nękaniem armii Aleksandra i zakłócaniu jej długich linii zaopatrzenia, gdy ta przechodziła przez Mezopotamię. Wybór północnej trasy mógł zaskoczyć Persów. Dariusz spodziewał się, że Aleksander wybierze szybszą, południową trasę. bezpośrednio do Babilonu.
Tak zrobił Cyrus Młodszy w 401 roku p.n.e. przed swoją porażką w bitwie pod Kunaksą.
Aleksander nie byłby w stanie odpowiednio zaopatrzyć swojej armii, gdyby wybrał drogę południową, nawet gdyby taktyka spalonej ziemi Dariusza zawiodła. Armia macedońska, niedożywiona i wyczerpana upałem, została w 401 roku p.n.e. pokonana.
Gdy Aleksander wybrał trasę północną, Mazaeus musiał wrócić do Babilonu, aby przynieść wieści. Dariusz najprawdopodobniej (sprzeczności w źródłach) postanowił uniemożliwić Aleksandrowi przekroczenie Tygrysu. Ten plan się nie powiódł, ponieważ Aleksander prawdopodobnie wybrał przeprawę przez rzekę, która była bliżej Tapsakus, niż Babilonu. Dariusz wybrał więc Gaugamelę jako najbardziej dogodne dla siebie miejsce do bitwy.
Holenderski historyk Jona Lendering natomiast chwali Mazaeusa i Dariusza za ich strategię. Według niego, Dariusz celowo pozwolił Aleksandrowi przekroczyć rzekę bez oporu, aby poprowadzić go na wybrane przez siebie pole bitwy.
Bez względu na to, czy Dariusz postąpił słusznie, to Aleksander z pewnością wyciągnął nauczkę z bitwy pod Kunaksą i wbrew oczekiwaniom Persów, wybrał inną trasę dla swojego wosjka.
Gaugamela, Arbela, Irak
Dariusz wybrał płaską, otwartą równinę, na której mógł rozmieścić swoje większe siły, jednocześnie nie chcąc zostać złapanym na wąskim polu bitwy. Tak było pod Issos dwa lata wcześniej, gdzie nie miał właściwie gdzie rozmieścić swojej ogromnej armii.
Kazał nawet swoim żołnierzom wyrównać teren przed bitwą, aby zapewnić swoim 200 rydwanom wojennym jak najlepsze warunki.
W 1938 roku archeolog Aurela Stein ustalił lokalizację bitwy 36,36°N 43,25°E, na wschód od Mosulu w północnej części dzisiejszego Iraku. I tę lokalizację akceptuje się najczęściej.
Liczebność i uzbrojenie armii macedońskiej i perskiej
Według współczesnych szacunków, armia perska mogła liczyć od 50 do 100 000 żołnierzy. Szacuje się, że było to 25 000 peltastów (lekka piechota), 10 000 Nieśmiertelnych, 2 000 greckich hoplitów, i 1 000 jazdy, 40 000 perskiej jazdy, a także 200 rydwanów i 15 słoni bojowych.
- według Arriana, siły Dariusza liczyły 40 000 jazdy i 1 000 000 piechoty,
- Diodor określił liczbę na 200 000 jazdy i 800 000 piechoty,
- Plutarch na 1 000 000 żołnierzy,
- według Kurtiusa Rufusa – 45 000 kawalerii i 200 000 piechoty.
Według Arriana rozmieszczono również wojska indyjskie. Wyjaśnia, że
Dariusz III uzyskał pomoc tych, którzy graniczyli z Baktrianami, wraz z samymi Baktrianami i Sogdianami, pod dowództwem Bessusa, satrapy Baktrii.
Mimo wielu sprzecznych i niewiarygodnych przekazów, wiadomo na pewno, że Dariusz miał znaczną przewagę liczebną. Większość jego wojsk była jednak gorszej jakości, niż wojska Aleksandra. Pezhetairoi Aleksandra byli uzbrojeni w sześciometrową włócznię, sarissę. W porównaniu z pezhetairoi i hoplitami Aleksandra, piechota perska była słabo wyszkolona i wyposażona.
Jedyną szanowaną piechotą, jaką posiadał Dariusz, było 2 000 greckich hoplitów i jego osobista gwardia, 10 000 Nieśmiertelnych.
Aleksander dowodził siłami greckimi ze swojego królestwa Macedonii i siłami Związku Korynckiego, wraz z greckimi najemnikami i kontyngentami Paeonów i Traków. Według Arriana, jego siły liczyły 7 000 jazdy i 40 000 piechoty. Większość historyków zgadza się, że armia macedońska składała się z 31 000 ciężkiej piechoty, w tym najemników i hoplitów z innych sprzymierzonych państw greckich w rezerwie, z dodatkowymi 9 000 lekkiej piechoty składającej się głównie z peltastów z kilkoma łucznikami. Liczebność greckiej jazdy wynosiła około 7 000.
Rozmieszczenie armii
Dariusz umieścił się w centrum wraz ze swoją najlepszą piechotą, zgodnie z tradycją królów perskich. Po jego prawej stronie znajdowała się jazda, greccy najemnicy i perska straż konna. W prawej części centrum umieścił Nieśmiertelnych, jazdę indyjską i swoich mardyjskich łuczników. Na obu flankach znajdowała się jazda.
- Bessus dowodził lewą flanką (z Bactrianami, jazdą Dahae, jazdą Arachos, jazdą perską, jazdą Susian, jazdą Kadusian i Scytami,
- z przodu umieszczono rydwany z niewielką grupą Baktrianów,
- Mazaeus dowodził prawym skrzydłem.
Macedończycy podzielili się na dwie części.
- prawą stroną bezpośrednio dowodził Aleksander,
- lewą flanką dowodził Parmenion.
Aleksander miał u boku swoją jazdę, lekką jazdę Paionian i jazdę grecką. Najemną jazdę podzielił na dwie grupy. Parmenion po lewej stronie znajdował się z Tesalami, najemnikami greckimi i jazdą tracką. Tam mieli wstrzymywać przeciwnika, podczas gdy Aleksander miał zadać decydujący cios z prawej strony.
Po prawej stronie znajdowali się najemnicy kreteńscy. Za nimi znajdowała się tesalska jazda i najemnicy achajscy. Po ich prawej stronie znajdowała się jeszcze inna część sprzymierzonej greckiej jazdy. Dalej, falanga w podwójnej linii. Druga linia, składająca się głównie z najemników, otrzymała rozkaz rozprawienia się z jednostkami oskrzydlającymi, gdyby zaistniała taka potrzeba.
Bitwa pod Gaugamelą
Rozpoczęła się bitwa pod Gaugamelą. Aleksander rozpoczął atak. Wydał rozkaz swojej piechocie marszu w szyku falangi w kierunku centrum linii wroga. Macedończycy posuwali się naprzód ze skrzydłami wysuniętymi do tyłu, aby sprowokować perską jazdę do ataku.
Podczas gdy falanga walczyła z piechotą perską, Dariusz wysłał dużą część swojej jazdy i część swojej regularnej piechoty, aby zaatakowały siły Parmeniona po lewej stronie.
W czasie gdy piechota walczyła w centrum z wojskami perskimi, Aleksander zaczął ruszył w towarzystwie swojej jazdy aż do końca prawej flanki. Jego plan polegał na ściągnięciu jak największej ilości perskiej jazdy na flanki, aby stworzyć lukę w linii wroga. Wtedy będzie można zadać decydujący cios w centrum.
W końcu Dariusz zaatakował.
Jazda scytyjska z lewego skrzydła perskiego wywołała lukę, próbując oskrzydlić prawą flankę Aleksandra. Nastąpiła długa i zacięta bitwa jazdy między perskim lewym skrzydłem, a macedońskim prawym. Dariusz następnie użył rydwanów, z którymi Macedończycy poradzili sobie bez większych problemów. Część z nich unieszkodliwili zanim podjechały pod linię, a te, które dojechały, przejechały przez utworzone w szyku „alejki”, nie czyniąc żadnych szkód.
Na flankach Persowie posuwali się coraz dalej. Aleksander przygotowywał się do decydującego ataku. Za nimi znajdował się oddział gwardii wraz ze wszystkimi oddziałami falangi, które mógł wycofać z bitwy. Uformował swoje jednostki w gigantyczny klin, z którymi poprowadził atak. Perska piechota w centrum wciąż walczyła z falangą, utrudniając wszelkie próby odparcia szarży Aleksandra. Klin wbił się następnie w osłabione perskie centrum, wybijając gwardię królewską Dariusza i greckich najemników. Dariuszowi groziło odcięcie.
Istnieje dzisiaj przekonanie, że Dariusz złamał się i uciekł, a reszta jego armii podążyła za nim. Aleksander mógł w tym podjąć się pościgu za Dariuszem. Otrzymał jednak wiadomość od Parmeniona na lewej flance. Skrzydło Parmeniona było otoczone przez jazdę perskiego prawego skrzydła. Był atakowany ze wszystkich stron.
Aleksander nie udał się w pościg za Dariuszem. Postanowił pomóc Parmenionowi, a dopiero później ruszyć za Dariuszem.
Bitwa pod Gaugamelą – następstwa
Aleksander zwyciężył. Po opanowaniu sytuacji, Parmenion pozostał na polu bitwy, a Aleksander ruszył za Dariuszem. Mazaeus zaczął wycofywać swoje siły, tak jak Bessus. Macedończycy zyskali liczne łupy, w tym rydwany i słonie bojowe.
Bitwa pod Gaugamelą to ogromna porażka Persów i jedno z najlepszych zwycięstw Aleksandra. Dariuszowi udało się uciec konno z niewielkim oddziałem sił. Dogoniła go kawaleria baktryjska i Bessus, podobnie jak niektórzy ocaleni z Gwardii Królewskiej Nieśmiertelnych i 2 000 najemników greckich.
Imperium perskie zostało podzielone na dwie części — wschód i zachód. Po ucieczce Dariusz wygłosił przemówienie do tych, którzy przetrwali. Planował skierować się dalej na wschód i zebrać kolejną armię, by stawić czoła Aleksandrowi. Założył, że Grecy skierują się w stronę Babilonu. Jednocześnie wysyłał listy do swoich wschodnich satrapów, prosząc ich o wsparcie.
Sprawy potoczyły się jednak inaczej. Satrapowie mieli inne zamiary. Bitwa pod Gaugamelą to początek końca Achemienidów. Bessus zamordował Dariusza. Kiedy Aleksander odkrył, że Dariusz został zamordowany, miał być zasmucony, widząc, że wróg, którego szanował, został zabity w taki sposób.
Urządził Dariuszowi pełną ceremonię pogrzebową w Persepolis, dawnej ceremonialnej stolicy Imperium Perskiego. Następnie zaczął pościg za Bessusem, schwytał go i wykonał egzekucję. Większość pozostałych satrapów zobowiązała lojalność Aleksandrowi i pozwolono im zachować swoje pozycje.
Tradycyjnie uważa się, że imperium perskie Achemenidów zakończyło się śmiercią Dariusza.
