Historiografia PRL. Zamiast podręcznika |Recenzja

Rafał Stobiecki, Historiografia PRL. Zamiast podręcznika. Łódź 2020.

Monografia Rafała Stobieckiego, Historiografia PRL. Zamiast podręcznika to publikacja interesująca z dwóch powodów. Za cel swojej pracy autor przyjął zarówno dokonanie syntezy dziejów historiografii polskiej w PRL, jak i stworzenie publikacji, która mogłaby pełnić funkcję podręcznika dla studentów z zakresu nauk społecznych i humanistycznych.

Rafał Stobiecki – zainteresowania badawcze

Rafał Stobiecki jest cenionym badaczem historii historiografii w Polsce. Uczeń K. Śreniowskiej i Andrzeja F. Grabskiego. Od 1985 r. związany z Uniwersytetem Łódzkim, na którym w 1985 r. uzyskał tytuł magistra historii. Na tej samej uczelni, w 1992 r. został doktorem nauk humanistycznych w zakresie historii. Promotorem jego rozprawy doktorskiej był prof. dr hab. Andrzej Feliks Grabski[1].

W 1999 roku na Uniwersytecie Łódzkim uzyskał stopień doktora habilitowanego nauk humanistycznych w zakresie historii, zaś w 2007 r. tytuł naukowy profesora nauk humanistycznych[2]. Od 1985 r. związany z Katedrą Historii Historiografii i Nauk Pomocniczych Historii, na której rozpoczął pracę jako asystent. Następnie w latach 1992-2000 był adiunktem, zaś od 2000 roku piastuje funkcję kierownika tej katedry[3].

Obszarem zainteresowań badawczych R. Stobieckiego są dzieje polskiej i powszechnej myśli historycznej w XIX i XX wieku ze szczególnym uwzględnieniem historiografii okresu PRL, dziejopisarstwa polskiego na emigracji po 1945 r., rosyjskiej i radzieckiej historiografii XIX, XX i XXI w. oraz współczesnej metodologii i teorii historiografii. Ostatnio opublikował:

• Klio za Wielką Wodą,
• Polscy historycy w Stanach Zjednoczonych po 1945 roku (2017),
• „Zeszyty historyczne” z perspektywy półwiecza., redakcja i współautorstwo z S. M. Nowinowskim (2017); Krystyna Śreniowska,
• Moje życie, opracowanie, wstęp i komentarz z J. Kolbuszewską (2018),
• „Mam na Pana nowy zamach…”. Wybór korespondencji Jerzego Giedroycia z historykami i świadkami historii 1946-2000, wybór i opracowanie z S. M. Nowinowskim, przy współpracy A. Brzezińskiej i M. Przybysz-Gralewskiej, t. 1-3 (2019)
• oraz zbiór esejów historycznych pt. „Historio, historio, co żeś ty za pani” (2021)[4].

Historiografia PRL. Zamiast podręcznika

Recenzowana monografia Historiografia PRL. Zamiast podręcznika została wydana w 2020 roku w Łodzi nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu Łódzkiego[5]. W założenia R. Stobieckiego książka miała być: „zarówno próbą syntezy dokonań polskich historyków w czasach PRL, jak i do pewnego stopnia podręcznikiem dla studentów”[6].

Zajrzyj też do naszej drugiej recenzji:

Problematykę poruszaną w recenzowanej monografii (dzieje historiografii w okresie PRL) R. Stobiecki podjął już w opublikowanym w 2007 r. zbiorze studiów, którego recenzentami byli profesorowie Andrzej Friszke i Andrzej Wierzbicki. Recenzowana monografia stanowi rozwinięcie tej materii oraz jest ustosunkowaniem się do wniosków z dyskusji nad publikacją z 2007 r. zorganizowaną przez Redakcję „Kwartalnika Historycznego” oraz ocen sformułowanych przez historyków.

We wprowadzeniu R. Stobiecki wskazał, iż potrzeba napisania monografii wynikła z tego, iż w polskiej literaturze historiograficznej niewiele jest ciągle opracowań o charakterze podręcznikowych, zarówno dotyczących histografii polskiej, jak i powszechnej.

Nie brakuje co prawda literatury opisującej spór o postawy inteligencji w XX wieku i tego, jak jej przedstawiciele rozwiązywali dylemat pomiędzy postawą „klerka” i „zaangażowanego intelektualisty” i jak postrzegali swoją rolę jako uczonych[7], brak jednak opracowań dotyczących relacji historycy-władza oraz dziejów polskiej nauki historycznej po 1945 r.

Tematykę tę podjął Andrzej F. Grabski w Zarysie historii historiografii polskiej, jednak historiografii PRL poświęcone zostały w rozdziale XIV jedynie 32 strony w liczącym 247 stron zarysie.

Pomysł na strukturę monografii nawiązuje do podręcznika historiografii powszechnej Od Achillesa do Beatrice de Planissolles autorstwaJ. Topolskiego, wydanego w 1998 r. oraz do wyboru tekstów źródłowych zamieszczonego w opracowaniu Humanistyka polska po 1945 pod redakcją Jerzego Myślińskiego i Urszuli Jakubowskiej.

Wzorem dla pracy były również charakterystyczne dla literatury anglosaskiej opracowania wprowadzające do poszczególnych nurtów historiograficznych, które prezentowały analizę określonego wraz ze wskazaniem wyboru tekstów źródłowych (readerów), np.

• The Houses of History. A Critical reader in twentieth-century history and theory, oprac. A. Green, K. Troup, Manchester 1999,
• czy P. Burke, What is cultural history?, Cambridge 2004 (wydanie polskie Kraków 2012).

R. Stobiecki w rozważaniach dotyczących dziejów historiografii w epoce PRL nawiązywał do swoich wcześniejszych studiów nad tą tematyką, lecz, jak deklarował w swojej książce, „umieszczone w odmiennym, odnoszącym się do całości dziejów historiografii PRL, kontekście nabiorą dodatkowego, szerszego znaczenia”[8].

W pracy R. Stobiecki zastosował układ chronologiczno-problemowy. Monografia składa się z sześciu rozdziałów zatytułowanych:

1. Historia i historycy wobec nowej rzeczywistości.
2. Stalinizm w historiografii polskiej i jego konsekwencje.
3. Przełom październikowy w nauce historycznej – destalinizacja i jej efekty.
4. W intelektualnym i politycznym klimacie „małej stabilizacji”. Historiografia w latach 60.
5. Historia i historycy w dekadzie Gierka. Narodziny drugiego obiegu wydawniczego.
6. Lata 80. Historia na rozdrożu. Dwa obrazy dziejów Polski.

Pracę uzupełniają wprowadzenie, rozdział podsumowujący, bibliografia oraz słowniczek postaci. Jak deklarował we wstępie autor książki, niektóre kwestie ledwie zasygnalizowano, inne zostały pominięte z powodu stosunkowo niewielkiej objętości pracy.

Sposób prezentacji treści w monografii stanowi połączenie, jak pisał Stobiecki, „impresyjnego wykładu” dziejów historiografii PRL z wyborem fragmentów źródeł – wspomnień i pamiętników historyków i historyczek oraz z edycją dokumentów archiwalnych. Podtytuł publikacji „zamiast podręcznika” jest, jak wskazał sam autor: „swego rodzaju usprawiedliwieniem, jak i dobrze oddaje istotę tej nieco hybrydowej formuły opowieści o polskiej historiografii po drugiej wojnie światowej”[9].

Celem R. Stobieckiego było zatem stworzenie monografii, która mogłaby pełnić funkcję podręcznika na różnych kierunkach studiów z zakresu nauk społecznych i humanistycznych. W badaniach nad nauką historyczną Stobiecki przyjął perspektywę „z lotu ptaka”, która pozwala na spojrzenie bardziej syntetyczne, koncentrujące się na uchwyceniu spraw najistotniejszych i stawia na uogólnienia.

Przejawem tej perspektywy jest przyjęta przez autora periodyzacja. Jako symboliczne daty oddzielające od siebie poszczególne okresy w dziejach historiografii PRL Stobiecki uznał Powszechne Zjazdy Historyków Polskich (spotkania we Wrocławiu w 1948 r., w Krakowie – 1958 r., Lublinie – 1969 r., Katowicach – 1979 r. oraz Łodzi (1989).

Rozdziały monografii poświęcone są kolejnym etapom historii historiografii polskiej PRL. Za każdym razem zwieńczeniem danej fazy rozwoju dziejów historiografii PRL był, zdaniem Stobieckiego, Powszechny Zjazd Historyków Polskich i jego postanowienia, w których jak w zwierciadle odbijały się zachodzące przemiany.

Historiografia PRL. Zamiast podręcznika – omówienie poszczególnych rozdziałów

Rozdział I objął lata 1945-1948 i poświęcony został postawom historyków wobec rzeczywistości powojennej. Okres ten cechował, zdaniem R. Stobieckiego, daleko posunięty pluralizm w dziejach polskiej nauki historycznej. Dotyczył on sfery organizacyjnej (instytucji, kadr), metodologicznej (możliwych standardów uprawiania historiografii), treści upowszechnianych (wizji dziejów Polski, kanonów interpretacyjnych, horyzontów problemowych).

Wśród historyków dominowała atmosfera dyskusji i polemik pomiędzy dwiema koncepcjami. Pierwsza z nich opierała się na ideach autonomii nauki i swobody badań naukowych. Druga dążyła do podporządkowania nauki państwu i idei marksizmu-leninizmu.

Pierwsze lata powojenne to również tworzenie nowej, bardziej odpowiadającej potrzebom współczesności wykładni dziejów Polski, która miała uzasadnić historycznie nowy kształt terytorialny państwa (przesunięcie granic Polski daleko na zachód i północ). Powszechny Zjazd Historyków Polskich zdominowany był przez tematykę Śląska, Pomorza oaz historię Słowiańszczyzny.

W rozdziale II omówiono problematykę stalinizmu w historiografii polskiej
i jego konsekwencje dla charakteru i problematyki powstających publikacji historycznych. Zdaniem Stobieckiego dominowały publikacje z zakresu historii gospodarczej oraz historii mas.

Rozdział III monografii poświęcono przełomowi październikowemu, który dokonał się w latach 1956-1958. Jako czołowych badaczy z tego okresu R. Stobiecki wskazał Aleksandra Gieysztora, czy Stefana Kieniewicza.

Rozdział IV dotyczył problematyki politycznego klimatu „małej stabilizacji” i historiografii w latach 60. Ich najbardziej charakterystyczną cechą w tym okresie była częściowa rehabilitacja polskiej tradycji niepodległościowej oraz usankcjonowanie w znacznym stopniu zmiany w oparciu o interpretację Wojny Światowej, jak również liberalizacja cenzury.

Doszło wówczas do kreowania wizerunku narodowej przeszłości coraz mniej opartego na realnym socjalizmie i odwołującego się do historii państwach wschodniego bloku. Zamiast tego zaczęto odwoływać się do rodzimej tradycji. Odchodzono od charakterystycznego dla doby stalinizmu powiązania historiografii z silną rusyfikacją dziejów historycznych. W Lublinie w 1969 r. odbył się Powszechny Zjazd Historyków Polskich, który usankcjonował w znacznym stopniu zmiany w interpretacji dokonań II RP oraz II Wojny Światowej.

Rozdział V książki poświęcono „epoce gierkowskiej”, czyli okresowi PRL począwszy od 1970 r. R. Stobiecki podkreśla, iż czasy te cechował badawczy pluralizm, tak charakterystyczny dla okresu wcześniejszego. Publikowano coraz więcej dzieł mieszczących się w kanonie historii politycznej oraz dziejów kultury, które marginalizował wcześniej dominujący materializm historyczny.

Podsumowaniem tego okresu był Powszechny Zjazd Historyków Polskich w Katowicach w 1979 r., mający być manifestacją jedności polskiego środowiska historycznego w budowanie „rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego”[10].

W rozdziale VI autor opisał, w jaki sposób lata 80. i powstanie Solidarności stanowiły przełom w dziejach PRL. W sferze instytucjonalnej zaznaczył się on poprzez wprowadzenie zmian na uczelniach po sukcesach strajków studenckich.

Na mocy porozumienia łódzkiego z 18 lutego 1981 r. władze uczelni zgodziły się na powstanie Niezależnego Zrzeszenia Studentów. Jednocześnie wykreślono z programów studiów przedmioty ideologiczne (ekonomię polityczną, podstawy filozofii marksizmu-leninizmu) i obowiązkowy lektorat z języka rosyjskiego oraz wprowadzono pięcioletnie studia z zakresu historii.

Podsumowanie monografii

Podsumowując, Historiografia PRL. Zamiast podręcznika jest dziełem wartościowym i wiele wnoszącym do materii dziejów historiografii w czasie PRL. Za cel swojej pracy przyjął R. Stobiecki dokonanie syntezy dziejów historiografii polskiej w PRL oraz stworzenie pozycji książkowej, która pełnić może funkcję podręcznika dla studentów z zakresu nauk społecznych i humanistycznych.

Udało się je w pełni zrealizować na kartach opisywanej monografii. Zaletą publikacji jest bardzo przejrzysty układ – liczne wyróżnione w tekście cytaty, podkreślone pogrubioną czcionką ważne pojęcia i części składowe obrazu historiografii komunistycznej Polski. Odbiór treści książki ułatwiają licznie przytaczane fragmenty tekstów źródłowych.

W odbiorze pracy szczególnie pomocny jest słowniczek postaci i autorów prac historiograficznych, który pozwala lepiej zorientować się czytelnikowi w różnych nurtach historiograficznych. Na uwagę zasługują również obszerne przypisy, w których autor nie tylko odwołuje się do poszczególnych pozycji bibliograficznych, ale również uzupełnia treść pracy. Na zakończenie warto podkreślić, iż monografia powinna stać się ważną lekturą zarówno dla studentów, jak i profesjonalnych historyków.

Bibliografia:

• Stobiecki R., Historiografia PRL. Zamiast podręcznika, Łódź 2020.
• Hasło: „Rafał Stobiecki” w orcid.org

[1]http://www.historia.uni.lodz.pl/index.php/prof-dr-hab-rafal-stobiecki (data dostępu: 08.05.2022)

[2]Ibidem.

[3]Ibidem.

[4]https://orcid.org/0000-0002-1458-1657 (data dostępu: 08.05.2022)

[5]https://wydawnictwo.uni.lodz.pl/produkt/historiografia-prl (data dostępu: 07.05.2022)

[6]R. Stobiecki, Historiografia PRL. Zamiast podręcznika, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 2020, s. 25.

[7]Z rozległej literatury przedmiotu R. Stobiecki powoływał się w pracy na kilka polskich i dostępnych w przekładzie prac – C. Madajczyk, Klerk czy intelektualista zaangażowany? Świat polityki wobec twórców kultury i naukowców europejskich w pierwszej połowie XX wieku. Panorama, Poznań 1999; R. Aron, Opium intelektualistów (pierwodruk 1955), Paryż 1956; F. Furet, Przeszłość pewnego złudzenia. Esej o idei komunistycznej w XX wieku (pierwodruk 1995), Warszawa 1996 M. Lilla, Lekkomyślny umysł. Intelektualiści w polityce (pierwodruk 2001), Warszawa 2007; J. Prokop, Klerk i diabeł. Literatura. Ideologie. Mity, Kraków 1999.

[8]R. Stobiecki, op.cit., s. 25.

[9]Ibidem, s. 24.

[10]Ibidem, s. 169.