Tytus Pomponiusz Attykus – przyjaciel Cycerona

Marek Tuliusz Cyceron znany jest większości współczesnych społeczeństw jako genialny mówca sądowy, filozof i polityk, któremu udało się dojść do najwyższych godności w państwie rzymskim. Cyceron oprócz mów sądowych i dzieł filozoficznych pozostawił po sobie liczne listy pisane m.in. do przyjaciół. Jednym z nich był Attykus, nie mniej barwna postać niż sam Cicero, osoba niepozornie posiadająca wielkie wpływy polityczne, która w znacznej części stała za jego sukcesem.

Tytus Pomponiusz Attykus, przyjaciel Cycerona, był człowiekiem zamożnym, który pozornie zdawał się interesować wszystkim za wyjątkiem polityki. Z listów Cycerona Attyk znany jest jako człowiek wszechstronnie wykształcony, niezmiernie zainteresowany sztuką, literaturą, kulturą grecką i filozofią; był również bibliofilem, zgromadził pokaźną bibliotekę, po powrocie do Rzymu założył przedsiębiorstwo wydawnicze.

Richard Wilson, Cyceron z przyjacielem Attykiem i bratem Kwintusem w jego willi w Arpinum
Fot. Wikimedia Commons

Od narodzin do wyjazdu do Aten

Attyk urodził się w listopadzie 110 lub 109 r. p.n.e., Cyceron urodził się w 106 r. p.n.e. – byli prawie rówieśnikami. Oboje pochodzili z rodzin ekwickich – Attyk z Rzymu, Cyceron z Arpinum. Pomponiusze, rodzina Attyka, swoje korzenie wywodzili jeszcze od drugiego króla Rzymu – Numy Pompiliusza, mieli więc silnie zakorzenione rzymskie tradycje.

Attyk i Cyceron poznali się w wieku szkolnym. Choć niewiele wiadomo o wykształceniu Attyka, podejrzewa się, że jego nauczycielem był nauczający także Cycerona – Lucjusz Eliusz Stiolon (Lucius Aelius Stilo, prawdopodobnie: 110-85 p.n.e.). Attyk razem z Markiem pobierał nauki w domu augura Scewoli, jurysty, który poprzez udzielanie odpowiedzi na pytania prawne nauczał rzymską młodzież tej dyscypliny. Attyk studiować miał również retorykę, co dało powód Cyceronowi, aby uczynić go krytykiem swoich mów. W dialogu „Brutus” Cyceron włożył w jego usta wypowiedzi na temat sztuki oratorskiej kilku retoryków. [1]

Około 88 r. p.n.e. zmarł ojciec Attyka. Po jego śmierci na kolejne 20 lat osiadł on w Atenach – właśnie długoletni pobyt w Grecji przysporzył mu przydomka Atticus (człowiek z Attyki), którym określali jego osobę zarówno współcześni, jak i potomni. Pewnych informacji w tym zakresie dostarcza Nepos. Według niego Pomponiusz wyjechał z Rzymu po zamordowaniu jego przyjaciela – Publiusza Sulpicjusza Rufusa (trybuna plebejskiego) w roku 88 p.n.e. Żoną brata trybuna była Anicja – kuzynka Attyka ze strony matki. Nepos stwierdza, że słusznie udał się na „studia” w Atenach; uciekając przed wojną domową, chciał uniknąć konieczności opowiedzenia się po jednej ze stron konfliktu (Sulla, Mariusz). [2] W rzeczywistości należy dopatrywać się także finansowych motywów podróży Attyka. W zimie 87/86 r. p.n.e. Ateny przeżyły oblężenie Sulli (związane z wojną z Mitrydatesem). Na wiele miast greckich Sulla nałożył ogromne kontrybucje – w ramach kary za poparcie Mitrydatesa. Ateny były kulturalną stolicą Grecji, do której Rzymianie mieli słabość, były idealnym miejscem dla ekwitów do prowadzenia swych interesów.

Cornelius Nepos, autor biografii Attyka
Fot. Wikimedia Commons

Majątek i polityka

Dzięki spadkowi po śmierci ojca (ok. 2 miliony sestercji) Attyk stał się człowiekiem zamożnym. Podobnie jak jego wuj Cecyliusz i wielu innych ekwitów, zajmował się pożyczaniem pieniędzy (takich ekwitów określano jako agentarii, czasem też feneratores). W Grecji pożyczali oni pieniądze całym miastom, które zmuszone zostały do spłaty długu wobec Sulli. O rozległych interesach Attyka, prowadzonych głównie na wschodzie prowincji, świadczą przekazy Cycerona, który jego agenta Ksenona odwiedził w Atenach; w Efezie w jego imieniu rozmawiał z propretorem Kwintusem Minucjuszem Thermusem; na Delos przyglądał się też złożonym przez przyjaciela rachunkom. Z usług Attyka korzystano również w Rzymie – mowa tutaj przede wszystkim o senatorskiej elicie i członkach rodzin należących do nobilitas. Był agentem finansowym Marka Porcjusza Katona, Aulusa Hortensjusza, Aulusa Manliusza Torkwata, Lucjusza Papiriusza Petusa, Marka Juniusza Brutusa, Marka i Kwintusa Cyceronów. Świetnie udawało mu się ściśle łączyć biznes z polityką (która oficjalnie go nie interesowała).

W dobrych relacjach Attyk miał pozostawać z samym Sullą, prawdopodobnie wspomagał go finansowo jeszcze przed rokiem 86 p.n.e. Wracając z Azji do Rzymu, Sulla zatrzymał się w Atenach, gdzie spędził zimę 84/83 p.n.e. Według Neposa Sulla był zafascynowany Pomponiuszem – doceniał jego wykształcenie, znajomość łacińskiej i greckiej poezji oraz płynną grecką mowę. Sulla miał mu nawet zaproponować podróż do Rzymu, Attyk wybrał jednak oficjalną polityczną neutralność i odmówił. [3]

W Atenach Attyk był osobą popularną – często angażował się w życie miasta, m.in. poprzez przekazywanie własnych pieniędzy na cele publiczne. Udzielał pożyczek na korzystnych dla klientów warunkach, w 50 r. p.n.e. zakupił dla miasta ogromne ilości zboża i rozdał je obywatelom. Zachował jednak przy tym pozory skromności – nie przyjął ateńskiego obywatelstwa, nie pozwolił również Ateńczykom na wzniesienie posągu ku swojej czci (uczyniły tak jednak inne greckie poleis).

Attyk posiadał dwa domy poza Rzymem: w Arretinum i Nomentum. W 68 r. p.n.e. kupił spory majątek w Epirze, niedaleko Butrotum (łac. Buthrotum; dziś Butrinti w Albanii). Kolejne posiadłości w tych okolicach nabyć miał najpóźniej do końca lat 50. – o majątkach zlokalizowanych na Korkyrze i na wyspach Sybotach wspomina Cyceron. [4] Majątki te dostarczały Pomponiuszowi dodatkowych korzyści, m.in. z hodowli bydła. Musiały być one rozległe, skoro Cyceron pozwolił sobie na określenie: „twoja prowincja”. [5]

Kiedy Attyk mieszkał w Atenach, razem z nim przebywała matka oraz siostra Pomponia, która od ok. 69 r. p.n.e. zamężna była z bratem Cycerona – Kwintusem Tulliuszem. Na stałe Pomponiusz powrócił do Rzymu w styczniu 64 r. p.n.e. (lub jeszcze pod koniec roku 65 p.n.e.) – wykorzystał wówczas swoje znajomości i wpływy, aby wesprzeć Cycerona w staraniach o urząd konsula. Nie były to jednak pierwsze rzymskie wybory, w których Cyceron uzyskał wsparcie przyjaciela. Dzięki jego wpływom Cyceronowi udało się zbudować karierę polityczną i osiągnąć konsulat, pomimo iż był homo novus. Kilkukrotnie Cyceron w listach zdawał mu relacje z dotyczącej siebie sytuacji politycznej.

Wybory na urząd pretora:

„[…] Jeśli idzie o moje wybory, pamiętam, że ci dałem wolną rękę, i już od dawna zapowiadam naszym wspólnym przyjaciołom, oczekującym twego przybycia, że nie tylko ciebie nie zapraszałem, ale nawet zabroniłem ci przyjeżdżać, ponieważ wiem, iż jest dla ciebie daleko ważniejsze, abyś teraz załatwił swoje sprawy, niż dla mnie twoja obecność W Rzymie […]” (Att. I, 10, 6)

„[…] Sądziłeś, jakeś mi napisał, że już mnie wybrali; otóż wiedz, że w tej chwili nikt nie jest w Rzymie bardziej udręczony niźli kandydaci, których dotykają wszelkie przykrość, a termin wyborów pozostaje nieznany. […]”(Cic., Att., I, 10,7)

Wybory na urząd konsula:

„Co się tyczy mych starań o konsulat, które, jak wiem, bardzo cię obchodzą, to daleko sięgać mogą przewidywania […] Wszelkie obowiązki kandydata wypełniać będę z jak największą pilnością; a że Galia ma przy wyborach wielki wpływ, może, gdy się tylko w Rzymie uspokoi w sądach wyskoczę we wrześniu do Pizona z misją oficjalną, tak aby wrócić na styczeń. Napiszę ci, gdy przejrzę chęci optymatów. Mam nadzieję, że z resztą pójdzie gładko, o ile będę miał do czynienia tylko z tymi współzawodnikami, co są teraz w Rzymie. Ty zaś musisz mi zapewnić pomoc ludzi mojego przyjaciela Pompejusza, bo jesteś tam bliżej. […]” (Cic., Att. I,1)

Po powrocie z Rzymu Attyk odwiedzał swoje posiadłości w Epirze. W 58 r. p.n.e. zmarł wuj Attyka – Kwintus Cecyliusz. Na mocy spisanego testamentu Attyk został przez niego adoptowany, przyjmując nazwisko Quintus Caecilius Pomponianus Atticus. Wuj pozostawił swemu przygarniętemu dziedzicowi niemałą fortunę – trzy czwarte swego majątku: okazały dom z pięknym ogrodem na Kwirynale (określany jako domus Tamphiliana) oraz 10 milionów sestercji. [6]

W lutym 56 r. p.n.e., mając 54 lata, Attyk ożenił się z kuzynką ze strony matki – Cecylią Pilią. Z tego związku zrodziła się córka: Cecylia Attyka, określana zdrobniale przez Cycerona jako Attykula (Atticula). Wyszła ona za mąż za prawą rękę Oktawiana Augusta – Marka Wipsaniusza Agryppę. Wnuczka Attyka, Wipsania, została pierwszą żoną następcy Tyberiusza – następcy Oktawiana.

Marcus Vipsanius Agrippa, mąż córki Attyka
Fot. Wikimedia Commons

W swoim dziele Nepos przedstawia Attyka jako człowieka wykształconego i obytego Rzymianina, który zawsze stronił od życia publicznego. Poznać można Pomponiusza jako człowieka mogącego z powodzeniem starać się o urzędy, lecz nie czynił tego ze względu na wszechobecną korupcję; nie angażował się w procesy, w 61 r. p.n.e. odmówił Cyceronowi wyjazdu razem z nim do prowincji Azji. Polityka wbrew pozorom interesowała Pomponiusza. Zawsze, kiedy przyjeżdżał do Rzymu, chciał poznać wszystkie nowe wieści polityczne, a kiedy znajdował się poza Rzymem, o takie informacje prosił w listach swoich przyjaciół.

Oficjalnie Pomponiusz nigdy nie przyłączył się do żadnego stronnictwa politycznego. Stale jednak wspomagał swoim majątkiem wpływowe osobistości polityczne: podarował pieniądze Mariuszowi uciekającemu w 88/87 r. p.n.e. w czasie buntu Sulli [7]; przebywającemu na wygnaniu Cyceronowi ofiarował 250 000 sestercji [8]; wspomagał finansowo stronników Pompejusza w 49 r. p.n.e. [9]; w 44 r. p.n.e. przekazał Brutusowi łącznie 400 000 sestercji. [10] Pomagał zarówno rodzinie Marka Antoniusza, jak i jego przeciwnikom. [11] Z takiej postawy wynika, że Attyk był człowiekiem niezwykle ostrożnym, doskonale zdającym sobie sprawę z brutalności świata rzymskiej polityki, swoim postępowaniem zamierzał zapewnić sobie względne bezpieczeństwo.

Nie kosztując kariery politycznej, nie wspinając się po kolejnych szczeblach drabiny urzędniczej, Attyk pozostał bankierem, pragmatykiem i realistą, pilnym obserwatorem życia politycznego, grającym kiedy trzeba na dwa polityczne fronty. Kiedy w 49 r. p.n.e. wybuchła wojna domowa pomiędzy Cezarem a Pompejuszem, blisko 60-letni Attyk pozostał w stolicy, pomimo iż Pompejusz ogłosił, że kto pozostanie w Rzymie, będzie postrzegany jako stronnik Cezara. Jak już jednak wspomniałem – wspierał finansowo Pompejańczyków, co nie przeszkadzało mu, aby pogratulować Cezarowi odzyskania stolicy, nigdy też nie wyruszył na wschód do obozu Pompejusza. Nepos podaje, że takie zachowanie umożliwiło mu przetrwanie i sprawiło, że Cezar po wkroczeniu do Rzymu oszczędził zarówno samego bankiera, jak i jego majątek. [12] Przyczyną tej łaskawości mógł być też fakt, że Attyk robił interesy z politycznymi stronnikami Cezara – Oppiuszem i Balbusem. W 49 r. p.n.e. Cyceron, z przyczyn politycznych zastanawiający się nad wyjazdem na Maltę, pisał do Attyka, aby poradzić się w tym zakresie Balbusa. [13]

Bliskie relacje Attyk utrzymywał także z Markiem Juniuszem Brutusem – jednym z późniejszych zabójców Cezara, istotnym przywódcą obozu republikanów. Brutus otrzymał od Attyka wsparcie finansowe, kiedy do władzy doszedł Marek Antoniusz. Kiedy Cyceron wystąpił przeciwko Antoniuszowi – Attyk pozostał neutralny. W 43 r. p.n.e., kiedy Antoniusz został uznany za wroga publicznego, Attyk pomagał jego żonie – Fulwii. Dwulicowa postawa Attyka ponownie mu pomogła. Według Neposa to właśnie Antoniusz zaaranżował ślub jego córki z Agryppą. Kiedy triumwirowie – Antoniusz, Lepidus i Oktawian – w 43 r. p.n.e. wkroczyli do Rzymu, miały miejsce liczne proskrypcje polityczne, zamordowano także Cycerona. W tym trudnym czasie niepokoju politycznego Antoniusz we własnoręcznie napisanym liście do Attyka oferował mu opiekę. [14] Nie przeszkadzało to jednak Attykowi, aby w swoich majątkach zlokalizowanych w Epirze udzielać gościny i wspierać tych, którzy znaleźli się na listach proskrypcyjnych. W 44 r. p.n.e., po przegranej republikanów w bitwie pod Filipii, Attyk wspomagał Serwilię – matkę pokonanego Brutusa, który popełnił samobójstwo.

Marcus Iunius Brutus, znany jako morderca J. Cezara, wspierany finansowo przez Attyka
Fot. Wikimedia Commons

Po śmierci Cycerona Attyk pozostawał w Italii w pozytywnych relacjach zarówno z Markiem Antoniuszem, jak i Oktawianem. [15] Prawdopodobnie, Nepos ukończył żywot Attyka tuż po przejęciu władzy przez Oktawiana Augusta. W swoim dziele podkreślał bowiem bliskie związki ekwity z nowym władcą. Wojna domowa ukazuje Attyka przede wszystkim jako człowieka niezwykle ostrożnego i neutralnego.

Tytus Pomponiusz Attykus zmarł w wieku 77 lat – prawdopodobnie na chorobę jelit. Po skromnym pogrzebie jego prochy spoczęły w grobowcu wuja Kwintusa Cecyliusza przy via Appia. [16]

Intelektualista

Równie ciekawa wydaje się być sylwetka Attyka jako intelektualisty. Już od dzieciństwa uwielbiał on czytać, jego pasji nie zmieniła także fortuna, którą odziedziczył. Wykazywał zainteresowanie literackie, językowe oraz historyczne. Utrzymywał kontakty z kilkoma gramatykami greckimi, m.in. z Filoksenosem i Nikiasem. [17] W roku 59 p.n.e. Attyk bezskutecznie próbował przekonać Cycerona, aby ten napisał pierwsze w literaturze łacińskiej dzieło geograficzne. [18] Podziwiał prace Dikajarchosa – ucznia Arystotelesa, [19] wyrażał także uznanie dla dzieł Cycerona: „O mówcy” (De oratore) i „O państwie” (De re publica). Cieszył się uznaniem Cycerona, który uczynił go aktywnym uczestnikiem rozmowy w dziele „O prawach” (De legibus). Attyk był autorem dzieła historycznego spisanego w jednym tomie: „Księga roczników” (Liber annalis). Według Neposa było ono spisane w porządku chronologicznym, zawierało genealogię rzymskich urzędników, ważne wydarzenia, bitwy, kolejne konsulaty, obowiązujące prawa oraz notki biograficzne wybranych urzędników. [20]

Chronologia była jedną z pasji Attyka, podobnie jak wielu innych intelektualistów tych czasów. Wśród jego zainteresowań znajdowały się dzieła Terencjusza Warona, autora „Roczników” (Annales), „O chronologii” (De temporibus) oraz zadedykowanego Attykowi dzieła „O liczbach” (De numeris). Według Neposa Attyk ustalał daty większości ważnych wydarzeń w dziejach Rzymu, zaczynając od uznania daty 753 r. p.n.e. za rok założenia miasta; datę tę potwierdzają także Waron oraz Gajusz Juliusz Solinus. [21]

Oprócz wspomnianego wyżej dzieła Liber annalis, kierując się prośbą przyjaciół – Gajusza Klaudiusza Marcellusa, Korneliusza Scypiona (konsula z roku 52 p.n.e.), Marka Juniusza Brutusa i Kwintusa Fabiusza Maksymusa (konsula z roku 45 p.n.e.), podjął się opisania w osobnych księgach genealogii ich rodzin, publikując trzy tomy: Iunii, Marcelli, Fabii et Aemilii. [22] Napisał też wiersze na temat groty nimf Amaltheum. [23] W czasie swojego zimowego pobytu w Epirze w 61-60 r. p.n.e. napisał dzieło w języku greckim, pochwalające dokonania Cycerona jako konsula z 62 r. p.n.e. [24] Attyk był także autorem „Portretów” (Imagines), wspomnianych przez Pliniusza Starszego. [25] Niestety całość twórczości literackiej Attyka przepadła, nie powołuje się na nią żaden z autorów antycznych. Prawdopodobnie nie dysponował tak wielkim talentem jak jego przyjaciel – Cyceron, niemniej jednak jego twórczość byłaby dziś niezwykle cenna.

Kiedy Attyk przebywał w Atenach, przyjaźnił się z Zenonem oraz Fajdrosem – kierownikami miejscowej szkoły epikurejskiej. Pod wpływem tej szkoły pozostawał przez całe życie, nigdy jednak nie zajmował się filozofią na poważnie, nie napisał również żadnego dzieła filozoficznego. W dziedzinie filozofii nie uchodził za eksperta – także w oczach Cycerona, chociaż miał przekazać przyjacielowi do lektury „Rozmowy Tuskulańskie” (Tusculanae disputationes), zadedykował mu także ogólny traktat filozoficzny „O przyjaźni” (De amicita) oraz drugi na temat starości (De senectute). [26]

Attyk w swoim domu na Kwirynale posiadał świetnie urządzoną bibliotekę, z której bogatego księgozbioru chętnie korzystał Cyceron. [27] Swoją bibliotekę Attyk wyposażył w autorski system układania zwojów na półkach bibliotecznych (pegmata), na zwoje przyczepiano specjalne karty tytułowe (sittybae) – jednocześnie ozdabiały one zbiory i pełniły funkcje użytkową. [28] Niewolnicy Pomponiusza byli ekspertami w zakresie przepisywania dzieł. Kiedy w 56 r. p.n.e. Cyceron powrócił z wygnania do Rzymu, trzej niewolnicy Attyka – Menofilos, Dionizjos i Tyrannion – pomagali mu urządzić bibliotekę w jego willi w Ancjum. [29]

Attyk posiadał również prywatną oficynę wydawniczą, która pracowała na potrzeby jego przyjaciela Cycerona. Świadczą o tym podziękowania i zapewnienia Cycerona, które kierował w swoich listach w 45 r. p.n.e.:

„[…] Mowę Pro Ligario wspaniale przygotowałeś do sprzedaży […] Cokolwiek potem napiszę, dam ci do publikacji […]” [30]

W innym liście z tego samego roku znaleźć można zapewnienie, że Cyceron nie zamierza korzystać z usług żadnego innego wydawcy.

Razem z pokaźnym majątkiem Attyka szedł w parze jego dobry gust i upodobanie do piękna sztuki. Swoje posiadłości w Epirze ozdabiał roślinnością i strumykami, urządził tam grotę nimfy Amaltei (Amaltheum) – zazdrościł mu jej sam Cyceron, którego marzeniem było posiadanie identycznej w swojej wilii.

Attyk podarował mu rzeźby do ozdobienia willi w Tuskulum. W 55 r. p.n.e. zajmował się ozdobieniem teatru Pompejusza posągami i obrazami. [31] Około 35 r. p.n.e. udało mu się przekonać Oktawiana Augusta do odnowienia świątyni Jowisza Feretriusa, występował wówczas jako specjalista od rzymskiej starożytności. [32]

Joseph Mallord William Turner, Cyceron i jego posiadłość w Tusculum
Fot. Wikimedia Commons

Przyjaciel Cycerona

Attyk był wiernym, najbliższym przyjacielem Cycerona. Korespondencja ukazuje ich bliskie relacje i szczerą przyjaźń, która trwała zarówno w chwilach politycznej wielkości Cycerona, jak i jego upadku, mającego miejsce po złożeniu urzędu konsula. Nepos, będący dobrym znajomych obu panów, miał nawet stwierdzić, że Cyceron miłował bardziej Attyka niż swojego własnego brata Kwintusa. [33] Sprostował to Cyceron, twierdząc, że Attyk jest dla niego jak drugi brat. [34] Cyceron i Attyk poznali się w wieku szkolnym, ich przyjaźń rozkwitła, kiedy w Grecji Cyceron wraz z bratem Kwintusem, kuzynem Lucjuszem i Markiem Pupiuszem Pizonem przyjechali na studia do Aten, gdzie w latach 79-77 p.n.e. pobierali wykształcenie filozoficzne. Razem z nimi uczęszczał na nauki Attyk. Przyjaciele spotykali się w Rzymie w swoich posiadłościach, niemal codziennie pisali do siebie listy. [35] Tematyka podejmowana w listach była niezwykle szeroka. Cyceron pisał o wydarzeniach politycznych, problemach rodzinnych i zdrowotnych, przyjemnościach życia, trudnościach małżeńskich i finansowych. Korespondencja, która w dużej części się zachowała, jest istotnym źródłem historycznym świadczącym m.in. o historii rodzinnej Cycerona, wyrazem jego myśli i postawy politycznej.

Podsumowanie

Tytus Pomponiusz Attykus jest doskonałym przykładem człowieka swego stanu. Ekwita kierował się głównie dobrem prowadzonych przez siebie interesów. Warto podkreślić, że pożyczki udzielane politykom pozwalały mu na posiadanie szerokich wpływów politycznych bez faktycznego angażowania się w jej świat. Dzięki bacznej obserwacji życia politycznego i przemyślanym ruchom zdołał zapewnić sobie bezpieczeństwo – choć wielu jego postępowanie uznałoby za dwulicowe, świadczące o jego fałszywości. Attyk idealnie wpisywał się również w obraz idealnego obywatela, który nie tylko interesował się polityką, ale także znał język grecki, był obyty w sztuce filozoficznej i retorycznej, doceniał piękno sztuki.


Mariusz Gwardecki

Bibliografia:

Źródła:

Cornelius Nepos, Atticus.

Marcus Tulius Cicero:

            De legibus

            De oratore

            De re publica

            Ad Atticus (listy do Attyka)

Opracowania:

Beard M., „Ciceronian Correspondances. Making a Book out of Letters”, [w:] T.P. Wiseman, Classics in Progress. Essays on Ancient Greece and Rome, Oxford 2002, s. 103‒144.

Brunt P.A., Fall of the Roman Republic. Oxford 1988.

Butler S., The Hand of Cicero. London 2002.

Byrne A.H., Titus Pomponius Atticus. Chapters of a Biography, Bryn Mawr, PA 1920.

Corbeill A., Controlling Laughter. Political Humor in the Late Roman Republic, Princeton 1996.

Hol J., Politeness and Politics in Cicero’s Letters, Oxford 2009.

Kumaniecki K., Literatura rzymska. Okres cyceroński, Warszawa 1977, szczególnie s. 384‒399: „Korespondencja”.

Marshall A., Atticus and Genealogies, [w:] „Latomus” 52 1993, s. 307‒317.

May J., Trials of Character: The Eloquence of Ciceronian Ethos. Chapel Hill-London 1988.

Millar F., Cornelius Nepos, ‘Atticus’ and the Roman Revolution, „Greece and Rome” 35 1988, s. 40‒55.

Morstein-Marx R., Mass Oratory and Political Power in the Late Roman Republic, Cambridge 2004.

Perlwitz O., Titus Pomponius Atticus. Untersuchungen zur Person eines einfussreichen Ritters in der ausgehenden römischen Republik, Wiesbaden 1992.

Rauh N., “Cicero’s business friendships: economics and politics in the Late Roman Republic”, [w:] Aevum 60 1986, s. 3–30.

Stewart R.S., The Chronological Order of Cicero’s Earliest Letters to Atticus, [w:]„Transactions of the American Philological Association” 93 1962, s. 459‒470.

Taylor L.R., „Cornelius Nepos and the Publication of Cicero’s Letters to Atticus”, [w:] Hommages à Jean Bayet, édités par M. Renard, R. Chilling, Brussels 1964, s. 678‒681.

Welch K., T. Pomponius Atticus. A Banker in Politics, „Historia” 45(1996), s. 450‒471.

Przypisy

[1] Cic., Leg. 1,13; Brut. 89,306.

[2] Nep., Att. 2,1.

[3] Nep., Att. 4,1‒2.

[4] Cic., ad Att. 5,9,1; 7,2,3.

[5] Cic., ad Att. 6,3,2.

[6] Nep., Att. 13,2.

[7] Nep., Att. 2,2.

[8] Nep., Att. 4,4.

[9] Nep., Att. 6,7.

[10] Nep., Att. 2‒3.

[11] Nep., Att. 8,3; 11.

[12] Nep., Att. 8,1.

[13] Cic., ad Att. 10,18,2.

[14] Nep., Att. 10,4.

[15] Nep., Att. 8,2; 12.

[16] Nep., Att. 22,4.

[17] Cic., ad Att. 12,6,2.

[18] Cic., ad Att. 2,4,1,6; 3 6,1,6.

[19] Cic., ad Att. 4,16,2‒3; 5,12,2.

[20] Nep., Att. 18,1‒2.

[21] Nep., Att. 18,2; Cic., Brut, 18,72.

[22] Nep., Att. 18,3‒4.

[23] Cic., ad Att. 1,16,15.

[24] Cic., ad Att. 2,1,1.

[25] Plin., HN, 35,11.

[26] Cic., ad Att. 15,2,4; 4,2‒3.

[27] Cic., ad Att. 4,14,1; 15,27,2; Fin. 2,67.

[28] Cic., ad Att. 4,4a,1.8,2.

[29] Cic., ad Att. 4,4a,1‒2. 5,4. 8,2c.

[30] Cic., ad Att. 13,12,2.

[31] Cic., ad Att. 4,9,1.

[32] Nep., Att. 20,3.

[33] Nep., Att. 16,2‒3.

[34] Cic., ad fam. 13,1,5.

[35] Cic., ad Att. 7,9,1. 15,1. 20,2; 8,14,1; 9,16,1; 12,12,2. 27,2. 39,2. 42,1; 14,4,2; 15,28; 16,13,3. 15,3.

Leave a Comment

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

*