Najstarsze cywilizacje w dziejach
Na przestrzeni wieków na naszej planecie wykształciły się liczne mniej lub bardziej rozwinięte cywilizacje. Im egzystowały bliżej czasom nam współczesnym, tym coraz więcej ich poznajemy i dysponujemy do ich badania większą liczbą źródeł (choć należy pamiętać, że nie jest to regułą). Ale czy wiesz, jakie są najstarsze cywilizacje w historii świata? Odpowiedź na to pytanie znajdziesz poniżej!
Spis treści:
- Wprowadzenie – czym jest cywilizacja?
- Sumer
- Elam
- Akadowie
- Cywilizacja doliny Indusu
- Starożytny Egipt
- Huryci
- Minojczycy
- Hetyci
- Ebla
- Mykeńczycy
- Zakończenie
Wprowadzenie – czym jest cywilizacja?
Podstawowym zadaniem, potrzebnym do wykonania na samym początku naszych rozważań, aby określić najstarsze cywilizacje w dziejach, jest zdefiniowanie pojęcia cywilizacja. I już w tym momencie pojawiają się problemy.
Termin ,,cywilizacja” jest bowiem wieloznaczny. W przypadku tego tekstu zdecydowałem się przyjąć definicję mówiącą, iż o cywilizacji można mówić wtedy, gdy dane społeczeństwo wykształciło:
- kulturę miejską (złożoną z większych, stałych ośrodków z mniej lub bardziej ustaloną urbanistyką)
- rozwiniętą produkcję rolniczą (która opiera się na świadomym zasiewie i zbiorach)
- hierarchię społeczną (z wyodrębnioną klasą rządzącą i cechującą się występowaniem specjalizacji zawodowych)
- technologię do budowy okazałych budynków (powyżej 1 kondygnacji)
- pismo (w pełni rozwinięte, gdzie poświadczone są całe zdania).
Pierwsze 2 kryteria pojawiły się relatywnie wcześnie, prawdopodobnie jeszcze przed epoką neolitu. Ze względu na zastosowanie kolejnych 3 warunków pole naszych poszukiwań zawęża się do początków historii, przede wszystkim implementacji przez poszczególne cywilizacje różnych systemów pisma.
Najstarsze cywilizacje w historii świata
Poniższe zestawienie nie jest uporządkowane chronologicznie. Wybór konkretnych 10 najstarszych cywilizacji naturalnie nie jest pozbawiony kontrowersji, więc napisz, które cywilizacje powinny się tu znaleźć.
Najstarsze cywilizacje: Sumer
W takim rozumieniu za najstarszą cywilizację należy uznać Sumerów. Ich pochodzenie wciąż jest owiane gęstą mgłą tajemnicy – prawdopodobnie trafili nad Tygrys i Eufrat ze wschodu ok. 3500 p.n.e.
Co ciekawe, wraz z ich przybyciem nie nastąpiła widoczna zmiana kultury czy rzemiosła – przejście z kultury Ubaid do okresu Uruk okazało się niezwykle płynne, co widać zwłaszcza w znaleziskach archeologicznych w samym mieście boga Anu. Rewolucję stanowiło coś innego.
Do 3000 p.n.e. życie Sumerów kompletnie się zmieniło. Ze względnie równych, mniejszych ośrodków wyłoniły się kilkutysięczne stałe osady z centrum przy monumentalnych świątyniach i spichlerzach – zikkuratach.
Wobec potrzeby ściślejszego usystematyzowania i specjalizacji społeczeństwa, które nie tylko musiało się wyżywić, ale także zapewnić sobie wszelkie przedmioty pierwszej potrzeby, wykształciły się klasy społeczne. W celu usystematyzowania budowy kanałów irygacyjnych i wielkich świątyń wytworzyła się klasa rządzących na czele z królem i kapłanami.
Towarzyszący temu wzrost produkcji sprawił, że pojawiła się potrzeba utrwalania na piśmie ilości zbiorów poszczególnych towarów. Wkrótce wprowadzono specjalne pieczęcie cylindryczne, które z czasem przekształciły się w pismo klinowe. Potrzeba było kilkuset lat by powstały pierwsze utwory literackie, jak m.in. Epos o Gilgameszu.
To Sumerowie jako pierwsi spisywali swoje prawa (ściślej precedensy sądowe). Pierwszy taki kodeks powstał z inspiracji Urukaginy, króla Lagasz. Z czasem powstawało ich coraz więcej, a przełomowy z pewnością okazał się ten stworzony za panowania Hammurabiego (który jednak Sumerem nie był).
Z czasem niektóre miasta wyrosły ponad resztę i pod koniec istnienia tej cywilizacji mieliśmy do czynienia z postępującą centralizacją, która jednak nigdy do końca nie wyeliminowała lokalnych partykularyzmów. Ostatnim i najpotężniejszym państwem Sumerów było państwo III dynastii z Ur, istniejące pod koniec III tysiąclecia p.n.e.
Najstarsze cywilizacje: Elam
Liczne zdobycze cywilizacyjne promieniowały z Mezopotamii na wschód, do regionu zwanego Suzjaną. Powstało tam państwo Elamitów, ludu być może spokrewnionego z Sumerami.
Elam z opóźnieniem zaadoptował pismo klinowe (wciąż nieodczytane) i podobny do sumeryjskiego sposób podziału społeczeństwa. Przez zróżnicowanie terenu i trudne warunki klimatyczne na wyżynie irańskiej nie mógł powstać tam system miast-państw. Elam był więc luźną konfederacją wielu plemion, wśród których tylko część była osiadła i zajmowała się rolnictwem. Plemiona północne zachowały styl życia nomadów.
Wobec ograniczonych możliwości badań archeologicznych na terenie Iranu nie można jednoznacznie stwierdzić, czy Elamici znali się na architekturze. Na terenie Suzjany odkryto jednak dużo starsze ślady po zabudowaniach, co pokazuje, że można domniemywać, iż Elamici takie umiejętności posiadali. Mimo tego ubogość materiału źródłowego sprawia, że niemożliwe jest jednoznaczne zaklasyfikowanie Elamu jako odrębnej cywilizacji.
Wydaje się jednak, że skoro Sumerowie postrzegali ich jako obcych, ale cywilizacyjnie równych sobie to można przyjąć ich punkt widzenia. O rozwoju ich sąsiadów świadczy dodatkowo fakt, że mieszkańcy Międzyrzecza stawiali Elamitów ponad zwykłymi ludami koczowniczymi, które otaczały Mezopotamię z północy i zachodu.
To właśnie Elamici doprowadzili do ostatecznego upadku ostatniego państwa sumeryjskiego. Ok. 2005 p.n.e król zjednoczonego Elamu Kindattu zdobył Ur. W następnych stuleciach jego państwo przeżywało wzloty (m.in. splądrowali Babilon) i upadki, jednak zdołało przetrwać aż do podboju perskiego w VI w. p.n.e. Mieszkańcy Mezopotamii często widzieli w nich najgroźniejszych wrogów
Najstarsze cywilizacje: Akadowie
W III tysiącleciu p.n.e do Mezopotamii przybyła pierwsza fala ludów semickich – przeszli oni do historii jako Akadowie. Początkowo współegzystowali z Sumerami i dobrze odnajdywali się w nowych realiach osiadłego życia.
Z czasem jednak Akadowie zaczęli przejmować coraz wyższe stanowiska urzędnicze, czasem zostawali nawet lugalami poszczególnych miast. Ok. 2400 p.n.e miało powstać miasto zarządzane głównie przez Semitów – Agade.
Za szczyt ich wpływów politycznych należy jednak uznać lata panowania Sargona Wielkiego i powstanie pierwszego imperium w dziejach świata. Sam władca był przez potomnych uznawany za bohatera heroicznego i dzisiejsi historycy mają problem z ustaleniem kim był i jak duże było jego imperium.
Najważniejszym krokiem w zapanowaniu nad Mezopotamią było pokonanie elity sumeryjskiej, a przede wszystkim jej najpotężniejszego przedstawiciela – Lugalzegesiego. W błyskotliwej kampanii Sargon zdołał pokonać swojego adwersarza i zjednoczył pod swoimi rządami całe Międzyrzecze.
Problem wyodrębnienia cywilizacji Akadu nastręcza dużo problemów. Akadowie bowiem wtopili się w kulturę sumeryjską, wnosząc co prawda swój indywidualny wkład w ich język, lecz poza tym wszystko przejęli od Sumerów. Poczucie wspólnoty obu ludów było na tyle duże, że z czasem zamiast określenia Sumer zaczęto używać terminu Sumero-Akad.
Zdecydowałem się jednak na rozróżnienie obu cywilizacji ze względu na wkład nowego ludu w centralizację władzy (pierwszy raz tak duży organizm polityczny przetrwał dłużej niż 1 pokolenie) nad Tygrysem i Eufratem i stworzenie nowego typu rządów i administracji imperialnej. Czynniki te stanowiły precedens dla przyszłych państw dążących do zostania lokalnymi mocarstwami.
Po umocnienia władzy dynastii przez synów Sargona imperium w okres świetności wprowadził jego wnuk – Naram-Sin. Jego wielkie podboje nie uchroniły jednak państwa przed najazdami ludów górskich z Gutium czy przed buntami lokalnych władyków – ensich. Akad upadł ok. 2200 p.n.e, jednak jego dualistyczne (dzielone z Sumerami) dziedzictwo stało się zalążkiem Babilonii i Asyrii.
Cywilizacja doliny Indusu
W tym samym czasie na półwyspie Indyjskim powstała cywilizacja skupiona wokół licznych miast biegnących wzdłuż rzeki Indus. Za największe jej skupiska uznaje się niegdyś wielkie ośrodki w Mohendżo Daro czy Harappie.
Powstawszy w regionie zbliżonym klimatycznie do Sumeru, Harappańczycy (inna nazwa tej cywilizacji, bowiem nie zamieszkiwali oni jedynie terenów nad Indusem, ale także nad innymi rzekami, które nie przetrwały do naszych czasów) musieli zmierzyć się podobnymi problemami. Stworzyli skuteczny system irygacyjny, a przed katastrofalnymi wylewami Indusu chroniły ich budowle z wypalonej cegły.
Pismo (dotąd niemożliwe do odczytania) pojawiło się tam tuż po stworzeniu mezopotamskiego systemu pisma klinowego. Na małych tabliczkach przedstawiających egzotyczne zwierzęta umieszczali znaki logograficzne, które według badaczy można zaklasyfikować jako pismo. W przeciwieństwie do sumeryjskiego odpowiednika służyło ono prawdopodobnie wyłącznie do celów ekonomicznych i handlowych.
I rzeczywiście, handel był ważną częścią życia ówczesnych mieszkańców Indii. W okresie największego rozkwitu (koniec III tysiąclecia p.n.e) towary z tzw. Meluhy (prawdopodobnie sumeryjskie określenie na krainę w dolinie Indusu) docierały aż do zachodnich krańców Międzyrzecza. Był to handel morski biegnący przez dzisiejszą zatokę perską i biorąc pod uwagę świadectwa archeologiczne, był prowadzony przede wszystkim przez ludność znad Indusu.
Była to zdecydowanie największa z wymienionych w tej liście cywilizacji – szacowana populacja wynosiłą 5 mln mieszkańców, obszar mógł liczyć nawet 1 mln km kwadratowych.
Względem innych cywilizacji wyróżniał ich dodatkowo system polityczny, pozbawiony monarchii czy teokracji. Ze znalezisk archeologicznych wynika, że każdy dom był podobny rozmiarem do reszty. Może to świadczyć o głębokim egalitaryzmie tamtejszych społeczności.
Co ciekawe, nie zachowały się żadne świadectwa o lokalnych konfliktach zbrojnych czy obecności klasy wojowników. O pewnej formie federacji miast świadczy standaryzacja w sposobie budowy murów i wielkości bloków cegły.
Ważną innowacją było zastosowanie wody do higieny w pomieszczeniach. System podziemnych korytarzy sprawiał, że mieszkańcy mogli korzystać z domowych łazienek i nie przejmować się nieczystościami. Prawdopodobnie od tego momentu mieszkańcy Indii traktowali higienę jako część wierzeń religijnych – być może wielkie łaźnie pełniły funkcję kultowe.
Upadek cywilizacji wiąże się obecnie z wyschnięciem nieistniejącej dziś rzeki Saraswati, przy której mieściły się obszary najbardziej żyzne. Do 1300 p.n.e wszystkie miasta zostały opuszczone.
Najstarsze cywilizacje: starożytny Egipt
Słynna cywilizacja znad Nilu powstała pod koniec IV tysiąclecia p.n.e. Za jej sukces odpowiadał skuteczny sposób nawadniania tamtejszych pól, dodatkowo ułatwiony dzięki stosunkowo stałym wylewom rzeki.
Dzięki takiemu systemowi szybko wyodrębniła się silna władza centralna skupiona w rękach faraona, który cieszył się wręcz kultem swojej osoby (choć może bardziej samego urzędu) i miał niemal nieograniczoną władzę.
O specyfice cywilizacji egipskiej zdecydowała jej izolacja od reszty dużych centrów cywilizacyjnych. 90% granicy wyznaczały niemal niezamieszkałe pustynie. Jedyne zagrożenie mogło przyjść z półwyspu Synaj, który jednak przez całą historię istnienia tej cywilizacji był obszarem silnie ufortyfikowanym.
Egipt składał się z 2, skrajnie różnych obszarów – Egiptu Dolnego, znajdującego się przy delcie, najbardziej wystawiony na kontakt z innymi cywilizacjami, i Egiptu Górnego – odizolowanego, posiadającego gorszej jakości gleby.
Możliwość przetrwania monumentalnej architektury umożliwił trwały surowiec wydobywany z kamieniołomów np. w Edfu – kamień. Stworzono z nich monumentalne pałace, świątynie, piramidy i grobowce. Wbrew obiegowej opinii ich budowniczymi często nie byli niewolnicy, ale specjalnie wynajmowani do tego zadania chłopi.
Oba królestwa egipskie miały zostać zjednoczone przez Menesa (Narmera) ok. 3000 p.n.e. Nastąpił okres Starego Państwa – w jego trakcie stworzono monumentalne budowle np. piramidy, wykształcił się wówczas podział administracyjny na poszczególne nomy. Ich zarządcy – nomarchowie, dosyć szybko usamodzielnili się i zapanował kryzys.
Po ponownym zjednoczeniu (Średnie Państwo) Egipt otworzył się nieco na świat – kwitł handel z Nubią i Lewantem. Okres ten zakończył najazd Hyksosów ze wschodu. Po wygnaniu najeźdźców rozpoczął się szczyt potęgi Egiptu za XVIII i XIX dynastii (Nowe Państwo).
W tym czasie Egipt podbił bezpośrednio Lewant, dochodząc aż do Eufratu. Wybudowano wielkie kompleksy świątynne czy grobowe (Abu Simbel, Karnak). Wraz z najazdami Ludów Morza Egipt zaczął słabnąć i od tego czasu rządzili nim obcy – Libijczycy, Nubijczycy, Persowie i w końcu Grecy.
Niezwykle dużą rolę w życiu Egipcjan odgrywała wyjątkowa religia. Kolosalny wpływ na rządy mieli kapłani (przede wszystkim ci z Teb) – czasem przejmowali nawet władzę bezpośrednio. Egipcjanie wierzyli w koncepcję życia po śmierci – dzięki tzw. Księdze Umarłych możemy mieć wgląd w ich system wierzeń oparty na wadze sądu ostatecznego i wędrówki duszy. Zmarłymi opiekowano się bardzo starannie – ciała bogatszych były mumifikowane i składane w pięknych sarkofagach.
Najstarsze cywilizacje: Ebla
Pierwsza cywilizacja syryjska wykształciła się już ok. 3000 p.n.e i było skoncentrowana w mieście Ebla. Miasto to zdominowało niezwykle duży obszar, osiągając rozmiary połowy dzisiejszej Syrii. Jego mieszkańcy byli semitami, którzy przywędrowali do Syrii w podobnym okresie co Akadyjczycy do Mezopotamii.
Ebla nie była raczej silnie scentralizowanym państwem – opierała swoją politykę na stworzeniu systemu zależnych od miasta wasali. Nie przekreśliło to jednak potrzeby skoordynowania działań administracji i rozwoju biurokracji.
Ebla była największym miastem w regionie, nie odstawała od wielu ośrodków w Mezopotamii i Indiach (pomimo braku dużych cieków wodnych w okolicy). Jej sukces wziął się z korzystnego położenia, na styku szlaków handlowych z Lewantu i Anatolii do Mezopotamii (i odwrotnie). O rolę pośrednika zażarcie walczyła z mezopotamskim Mari.
Odkrycie w latach 70. XX wieku setek tabliczek glinianych częściowo zapisanych w lokalnym języku pozwoliło na poznanie pisma Eblaitów. Należał do grupy języków semickich i był bardzo podobny do akadyjskiego (który był wówczas swoistym lingua franca).
Miasto zniszczył Sargon Wielki, ale zdołano je odbudować, choć już nigdy nie odzyskało poprzedniej siły.
Najstarsze cywilizacje: Huryci i państwo Mitanni
Kolejną nieco mniej znaną cywilizację utworzyły plemiona huryckie. Należały one do ludów kaukaskich. Ich niewielkie państewka powstawały wraz ze stopniową migracją na południe na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e. Zamieszkiwali przede wszystkim dorzecze rzeki Chabur (między Asyrią a Syrią), gdzie wkrótce powstały liczne miasta-państwa.
W 2 poł. XVI wieku p.n.e doszło do konsolidacji tych ośrodków – motorem napędowym zjednoczenia mogło być coraz większe zainteresowanie tymi ziemiami Egiptu czy Hetytów. Ekspansja władców z Waszuganni skierowała się wówczas na wschód (gdzie podbili Mezopotamię północną) i zachód (gdzie doszli do Cylicji i wybrzeży Syrii). Państwo stało się stosunkowo luźną federacją poszczególnych huryckich państewek.
Cały następny wiek Huryci spędzili na walce z napierającymi Egipcjanami (z którymi zawarli pierwszy poświadczony źródłowo traktat pokojowy). W XIV wieku p.n.e państwo wpadło w poważny kryzys, który wykorzystali ich inni sąsiedzi – Hetyci, oraz podporządkowana wcześniej Asyria. Dokonali oni swoistego rozbioru państwa i do 1350 p.n.e całkowicie zniszczyli państwo Mitanni.
Nie było to ostatnie państwo huryckie – na wyżynie armeńskiej powstało silne państwo Urartu, które uległo dopiero imperium neoasyryjskiemu w VII w p.n.e.
To dzięki Hurytom na polach bitew Żyznego Półksiężyca zagościły konie i rydwany. Czerpali ogromne zyski z pośrednictwa handlowego między Anatolią, Egiptem i Mezopotamią.
Jedyne pozostałości pisma huryckiego z terenów przez nich zamieszkiwanych są starsze od Mitanni – datuje się je na ok. 1950 p.n.e. Są to, co ciekawe, wszelkiego rodzaju zaklęcia i klątwy, które wskazują na istnienie w ich wierze elementów magii i specjalnych kapłanów-zaklinaczy.
Minojczycy
Ok. 2000 p.n.e na scenę dziejów wkroczyła pierwsza cywilizacja europejska – Minojczycy. Zamieszkiwali oni wyspę Kretę nad Morzem Śródziemnym. W ich miastach budowano wcześniej niespotykane nigdzie indziej pałace. Prawdopodobnie były one jednocześnie siedzibami władców, jak i wielkimi centrami produkcji. Zdobiły je wspaniałe freski, których część wciąż można podziwiać np. w pałacu w Knossos.
Społeczeństwo minojskie było silnie egalitarne, co widać po wielkości domostw czy stanie wyposażenia grobów. Mieszkańcy miast mogli korzystać z rozbudowanej sieci dróg i kanalizacji. W późniejszym okresie na pierwsze miejsce spośród lokalnych ośrodków wyrosło Knossos, które mogło pełnić rolę hegemona.
Sygnał do konsolidacji dał postępujący kryzys spowodowany trzęsieniami ziemi i wybuchem wulkanu na wyspie Thera. O rosnących napięciach społecznych świadczą rosnąca ilość odkrywanej w pochówkach broni. Ostatecznie Knossos zostało złupione dwukrotnie (ok. 1450 i 1380 p.n.e) i cała cywilizacja upadła.
Jednak przed swym końcem Minojczycy rozwijali się niezwykle prężnie. Rozwinęli żeglugę śródziemnomorską – handlowali z ludami z Grecji właściwej, Egiptem czy Syrią. Tworzyli wiele faktorii handlowych – minoi. Mimo wszystko handel prawdopodobnie nie był dla Kreteńczyków najważniejszy – większość surowców mogli czerpać ze swojej wyspy.
Z początku pismo minojskie miało charakter hieroglificzny, lecz z czasem pojawił się wyjątkowy system, który przeszedł do historii pod nazwą pisma linearnego A. Pozostał on nieodczytany do dziś, choć znamy klika jego przykładów np. w postaci inskrypcji na dysku z Fajstos.
System wierzeń mieszkańców Krety pozostaje dla badaczy zagadką – mimo poznania wielu fresków o (prawdopodobnie) treści kultowej, brak możliwości odczytania pisma nie pozwala wysnuwać pewnych wniosków. Wiadomo o nim tyle, że dużą rolę mogły odgrywać w nim bóstwa żeńskie. Minojczycy czcili swoich bogów (Boga?) w jaskiniach w centralnej, górzystej części wyspy, gdzie znajdywały się liczne sanktuaria.
Hetyci
Pierwszą cywilizacją w Anatolii założył lud indoeuropejski Hetytów. Przybył on na te tereny w I poł. II tysiąclecia p.n.e i zastąpił lokalne autochtoniczne społeczności. Stolica Hetytów znajdowała się w Hattusas. Szybko podporządkowali sobie większość wschodniej części Azji Mniejszej, a za panowania Mursilisa I zdobyli nawet Babilon, kończąc przy tym rządy dynastii Hammurabiego.
Mimo to, po śmierci Mursilisa państwo popadło w kyzys – ich słabością był skomplikowany system sukcesji. Pozostawał on nieuporządkowany, co osłabiało autorytet króla, co prowadziło z kolei do kolejnych uzurpacji i królobójstwa.
Specyfiką hetyckiego systemu politycznego była słabsza rola monarchy. Był on ograniczony przez radę starszych – z początku to oni stanowili swoiste kolegium elektorskie, wybierające kolejnych władców, i co ciekawe przez swoje żony – tawananny. Monarchia hetycka w przeciwieństwie do wcześniej wymienionych nie miała mandatu boskiej legitymizacji.
W trakcie trwającego do ok. 1380 p.n.e kryzysu doszło do uregulowania kwestii następstwa tronu i sytuacja zaczęła się stabilizować. Dzięki dostępowi do licznych surowców (np. żelaza) i świetnym umiejętnościom metalurgicznym tamtejszych rzemieślników, armia hetycka miała przewagę nad innymi imperiami – dzięki temu zdołała pokonać Mitanni, a także zatrzymać ekspansję egipską w Syrii (jednym z epizodów tych wojen była słynna bitwa pod Kadesz).
W następnych latach poszerzali swoje imperium na zachodzie, być może dochodząc do Morza Egejskiego. Wówczas zetknęli się z tajemniczym państwem Achijawa, które niektórzy badacze utożsamiają z Mykeńczykami. Być może jedno ze starć wojny między tymi ośrodkami posłużyło Homerowi jako inspiracja do napisania słynnej Iliady.
Kres cywilizacji hetyckiej przyniosła ok. 1200 p.n.e seria najazdów tajemniczych Ludów Morza, połączona z katastrofalnymi zmianami klimatycznymi. Pomniejsze państewka hetyckie (przede wszystkim w Syrii) egzystowały ze zmiennym szczęściem przez kolejne 400 lat.
Kraj Hatti był nazywany krainą 1000 bogów, a to ze względu na rozwinięty synkretyzm religijny – w panteonie hetyckim znajdowały się bóstwa indoeuropejskie, lokalne, hetyckie i mezopotamskie. Wiele z nich zostało przedstawionych na płaskorzeźbach w królewskim grobowcu w Yazilikaya. Innymi przykładami zdolności architektonicznych Hetytów są pozostałości ich stolicy – Hattusas.
Mieli własny system pisma klinowego. Do dziś zachowało się kilka dzieł o charakterze religijnym, jak choćby poemat o jednym z najważniejszych lokalnych bóstw – Telpinusie.
Mykeńczycy
Zestawienie najstarszych cywilizacji zamyka pierwsza rozwinięta cywilizacja Europy kontynentalnej – Mykeńczycy. W XVI wiecznej Grecji doszło do znaczących zmian – ślady archeologiczne w postaci nowego sposobu grzebania zmarłych wskazują na duże rozwarstwienie społeczne tamtejszych społeczności skupionych.
Do pojawienia się tych różnic mogły przyczynić się m.in. masowa migracja nowego ludu czy najazd obcych, który nie był skorelowany z migracją. Najprawdopodobniejsza wydaje się jednak hipoteza mówiąca o nagłym wzbogaceniu się ludności autochtonicznej, przede wszystkim dzięki handlowi z wschodnimi cywilizacjami i możliwą służbą najemniczą w ich królestwach.
Głównymi ośrodkami mykeńskimi były miasta (a właściwie twierdze) na południu Hellady – Mykeny, Tiryns, Pylos, Messenia czy Sparta. Nie wydaje się, żeby Mykeńczycy stworzyli jedno scentralizowane królestwo, choć z dużym prawdopodobieństwem przez większość ich obecności nad morzem egejskim, to Mykeny pełniły funkcję hegemona.
Dzięki stałym kontaktom z Kreteńczykami Mykeńczycy zdołali zmodyfikować ich system pisma – tak powstało pismo linearne B. W przeciwieństwie do swojego minojskiego odpowiednika, to pismo zostało odczytane. Najważniejszym odkryciem związanym z tym systemem zapisu było znalezienie ok. 1200 tabliczek administracyjnych w Pylos.
Z ich pomocą możemy próbować odtwarzać wygląd tamtejszego społeczeństwa. Na czele państwa stał wanax, czyli król. Jego siedzibą był rozległy pałac, będący centrum wojskowym, rzemieślniczym i handlowym jednocześnie. Być może to stąd lokalni władcy dystrybuowali żywność do stanowiącej większość społeczeństwa ludności wiejskiej. Wanax zmonopolizował handel swojego władztwa przez ,,państwowych” kupców.
Głównym dowódcą armii był lawagetas (w tłum. ten co wiedzie wojsko). Kierował on armią złożoną z jeźdźców rydwanów i poborowych chłopów służących jako piechota.
System wierzeń Mykeńczyków był stosunkowo podobny do tego znanego z Grecji klasycznej – pojawiają się wówczas bóstwa podobne do Posejdona, Zeusa czy Dionizosa. Już wtedy zaczęto im składać ofiary ze zwierząt i budować monumentalne świątynie.
W stosunkach ze światem zewnętrznym w dużej mierze przejęli już utarte szlaki Minojczyków – handlowali z Egiptem i miastami syryjskimi, z Ugarit na czele. Być może należy ich utożsamiać z tajemniczym państwem Ahijawa (wspomniany w źródłach hetyckich), który walczył z Hetytami m.in. o Millawandę (dzisiejszy Milet).
Kres tej cywilizacji przyniósł bodaj największy kryzys w historii Bliskiego Wschodu. Ok. 1200 p.n.e ośrodki mykeńskie zostały wzmocnione rozległymi pasami murów obronnych. Wskazuje to na istnienie zagrożenia – mogły to być niepokoje niższych warstw społecznych, separatyzmy odsuniętej od władzy części arystokracji lub najazd zewnętrzny Dorów.
Umocnienia nie wstrzymały nieuniknionego upadku. Wydaje się, że duża część Mykeńczyków wyemigrowała z Grecji na wschód, być może wraz z Ludami Morza. Pozostawiło to pustkę polityczną, którą mogła wykorzystać niezadowolona część arystokracji.
Zapanował czas wojen domowych, przez co niemal wszystkie lokalne ośrodki noszą znamiona wielokrotnego zniszczenia. Skłócone i znacznie pomniejszone ośrodki nie mogły skutecznie przeciwstawić się liczniejszym, niepiśmiennym Dorom.
Najstarsze cywilizacje – zakończenie
Tak prezentują się najstarsze cywilizacje w historii świata. Z względu na przyjęte przeze mnie kryteria nie mogłem umieścić w tym zestawieniu ani cywilizacji chińskiej (pismo z okresu dynastii Shang jest najstasze i jest datowane na 1250 p.n.e), ani żadnej z cywilizacji amerykańskich (pismo Olmeków datuje się najwcześniej na 1100 p.n.e).
Jeżeli jednak wydaje Ci się, że nie umieściłem jakiejś ciekawej cywilizacji, zachęcam do podzielenia się tym w strefie komentarzy!
Bibliografia:
- Finley Moses, Early Greece – The Bronze and the Archaic Age,
- Hooker John, Mycenaean Greece, London 1976.
- Kieniewicz Jan, Historia Indii, Wrocław 2003.
- Klengel Horst, Klengel Evelyn, Hetyci i ich sąsiedzi, Warszawa 1974.
- Klengel Horst, Historia Starożytnej Syrii, Warszawa 1972.
- Mierzejewski Antoni, Tajemnice glinianych tabliczek, Warszawa 1981.
- Popko Maciej, Huryci, Warszawa 1992.
- Press Ludwika, Życie codzienne na Krecie w państwie króla Minosa, Warszawa 1972.
- Roux Georges, Mezopotamia, tłum. B. Kowalska, J. Kozłowska, Warszawa 2008.
- Schlogl Herman, Starożytny Egipt, tłum. A. Gadzała, Warszawa 2009.
- Schmandt-Besserat Denise, Jak powstało pismo?, tłum. J. Kozłowska, Warszawa 2007.
- Ziółkowski Adam, Starożytność, Warszawa 2009.
