Wraz z nadejściem wiosny, Słowianie obchodzili jedno z najważniejszych świąt – Jare Gody, które symbolizowały odrodzenie natury i początek nowego roku wegetacyjnego. To pradawne święto, obchodzone w okolicach wiosennej równonocy, było czasem pożegnania zimy i rytualnego oczyszczenia. Związane z nim obrzędy miały na celu zapewnienie urodzaju, zdrowia i pomyślności na nadchodzący okres.
Jare Święto, nazywane również Jarymi Godami, było jednym z najważniejszych obrzędów dawnych Słowian, związanym z nadejściem wiosny oraz zakończeniem zimy. Jego obchody przypadały na czas wiosennej równonocy, czyli mniej więcej 21 marca, choć dokładna data mogła się zmieniać w zależności od lokalnych tradycji i sposobu odmierzania czasu. Święto to miało fundamentalne znaczenie dla społeczności rolniczych, ponieważ otwierało nowy rok wegetacyjny, zapewniało pomyślność, zdrowie oraz urodzaj na nadchodzące miesiące.
Pożegnanie zimy – rytuał topienia Marzanny
Jednym z najważniejszych i najbardziej rozpoznawalnych elementów obchodów Jarych Godów był rytuał topienia Marzanny, który symbolizował koniec zimy i odejście starego, martwego cyklu natury. Marzanna była kukłą przedstawiającą boginię zimy, śmierci i stagnacji. Wierzono, że jej pozbycie się otwiera drogę dla wiosny, odrodzenia i nowego życia.
W ramach ceremonii kukłę niosły przez całą wieś dziewczęta lub chłopcy, zanurzając ją w każdej napotkanej wodzie. Miało to symboliczne znaczenie – rytualne oczyszczenie i wypędzenie zimowych sił. Kulminacyjnym momentem było jej spalenie oraz wrzucenie do rzeki, strumienia lub jeziora, co przypieczętowało pożegnanie z zimą.
Obrzęd ten był pełen dźwięku – towarzyszyły mu trzaski biczy, grzechotki, bębny oraz pieśni ludowe. Miało to na celu odpędzenie złych duchów i przywołanie sił wiosny. Istniały również przesądy związane z rytuałem: wierzono, że dotknięcie Marzanny mogło sprowadzić nieszczęście, a spojrzenie za siebie w drodze powrotnej mogło oznaczać chorobę. Co więcej, potknięcie się w czasie powrotu do wioski miało wróżyć nieszczęście lub nawet śmierć przed następnymi Jarymi Godami.
Pomimo chrystianizacji słowiańskich ziem, zwyczaj ten był tak silnie zakorzeniony w kulturze ludowej, że przetrwał do dziś. W XVII i XVIII wieku Kościół katolicki próbował go zastąpić obrzędem zrzucania Judasza z kościelnej wieży, jednak nowa tradycja nie zdobyła większej popularności.
Powitanie wiosny – ognie, porządki i kraszanki
Po pożegnaniu zimy Słowianie przechodzili do kolejnych obrzędów związanych z przywitaniem wiosny. Wiele z nich trwało nawet do pierwszej pełni Księżyca po wiosennej równonocy. Były to rytuały mające na celu zapewnienie pomyślności, zdrowia i urodzaju. Do najważniejszych należały:
- Rozpalanie ognisk – na wzgórzach i placach wioskowych palono wielkie ogniska, które miały symbolizować ciepło, ochronę przed złymi mocami i zapewnienie dobrego plonu. Przy ogniu bawiono się, tańczono i śpiewano pieśni ku czci wiosny.
- Gruntowne porządki – wierzono, że oczyszczanie domostw, zamiatanie, wietrzenie izb oraz okadzanie wnętrz ziołami, takimi jak bylica czy jałowiec, odpędzało złe duchy i negatywną energię.
- Malowanie jajek – kraszanki i pisanki symbolizowały odradzające się życie i urodzaj. Kolory i wzory naniesione na jajka miały znaczenie magiczne i ochronne.
Jaryło – bóg płodności i siły
Nazwa Święta wywodzi się od prasłowiańskiego rdzenia „jar-„, oznaczającego siłę, krzepkość i młodość. Wielu badaczy łączy Jare Gody z kultem Jaryły, boga wiosny, płodności i urodzaju. Przedstawiano go jako młodzieńca w białych szatach, trzymającego kłosy żyta, symbolizujące bogactwo i dostatek.
Jaryło, znany także jako Jaryła lub Jaruna, to jedno z bóstw czczonych przez Słowian wschodnich i południowych. Jego postać i kult pojawiają się głównie w źródłach etnograficznych z XVIII i XIX wieku, choć brak jest wcześniejszych wzmiank o tym bóstwie. Wydaje się, że przez długi czas nie istniały szczegółowe zapiski dotyczące Jaryły w starszych tekstach, co może świadczyć o tym, że jego kult w tym okresie nie był jeszcze tak dobrze udokumentowany lub rozwinięty.
Wspomnienia o świętach ku czci Jaryły zachowały się w kronice z 1765 roku, która dotyczy miasta Woroneż. Z zapisów wynika, że święto bóstwa obchodzono 23 lub 27 kwietnia według kalendarza juliańskiego, co odpowiadało 15 kwietnia według kalendarza gregoriańskiego. Obchody te trwały przez jakiś czas, aż zostały zakazane przez miejscowego biskupa, co pokazuje, jak silne były wpływy religii chrześcijańskiej, które z czasem tłumiły tradycyjne słowiańskie obrzędy.
W ludowych wyobrażeniach, Jaryło był postacią młodzieńca, który na co dzień poruszał się boso. Zwykle przedstawiano go w białej szacie, na białym koniu. Taki obraz symbolizował czystość i życie, ponieważ Jaryło był bóstwem związanym z płodnością i odradzaniem się natury. Jego wianek na głowie, symbolizował związek z roślinnością, a w rękach trzymał dwa ważne elementy – w prawej ręce głowę ludzką, a w lewej kłosy żyta. Motyw kłosów żyta, jako symbolu urodzaju, był powszechny w tradycyjnych obrzędach, które wiązały się z wiosną i nadzieją na obfite zbiory.
W wersji schrystianizowanej, postać Jaryły bywała utożsamiana ze św. Jerzym, co miało na celu ułatwienie włączenia bóstwa do chrześcijańskiego kontekstu. Jednak tradycje ludowe wciąż pielęgnowały starosłowiański obraz bóstwa płodności, co widoczne było w obrzędach ludowych, w których bóstwo odgrywało główną rolę.
W mitologii słowiańskiej, Jaryło nie był bóstwem, które miało istnieć wiecznie. Umierał z nadejściem lata, co symbolizowało koniec okresu wzrostu i płodności. Młode mężatki w tym czasie przygotowywały kukłę, która wyobrażała Jaryłę, i urządzały jej symboliczny pogrzeb. Był to moment, w którym natura przechodziła w fazę odpoczynku i spoczynku, a kult bóstwa wygasał, aż do kolejnej wiosny.
Związki z innymi bóstwami słowiańskimi
Z racji podobieństwa imienia Jaryły do imienia Jarowita, bóstwa połabskiego, niektórzy badacze sugerowali, że oba te bóstwa mogą mieć wspólne korzenie. Jarowit jest znany z podobnych cech i funkcji, co Jaryło, co może świadczyć o ich pokrewieństwie. Dodatkowo, Jaryło wykazuje pewne podobieństwa do Jaszy, bóstwa lechickiego, które także kojarzone było z płodnością i wiosną.
W związku z tym, niektórzy badacze wysuwają teorię, że Jaryło, Jarowit i Jasza mogły być regionalnymi wariantami jednego bóstwa, które w zależności od obszaru przybierało różne formy. Takie podejście może pomóc w lepszym zrozumieniu złożoności słowiańskiego panteonu i sposobu, w jaki bóstwa były utożsamiane z różnymi aspektami życia codziennego.
Obrzęd powitania wiosny na Białorusi
Zapis z 1846 roku opisuje obrzęd powitania wiosny obchodzony na Białorusi, w którym ważną rolę odgrywał korowód dziewcząt. Jedna z nich, posadzona na koniu, odgrywała postać Jaryły, a reszta dziewcząt śpiewała tradycyjną pieśń. Pieśń ta brzmiała następująco:
Włóczył się Jaryło / Po całym świecie / Rodził żyto w polu / Płodził ludziom dzieci / A gdzież on nogą / Tam żyto kopą / A gdzież on na ziarnie / Tam kłos zakwitnie.
Pieśń ta, obok samego obrzędu, jest świadectwem starych obrzędów płodnościowych, które miały na celu zapewnienie urodzaju, zdrowia i dobrobytu. W folklorze słowiańskim można spotkać motyw, w którym „stary” Jaryło zostaje zastąpiony przez „młodego” Jaryłę, często po stoczonej przez nich walce. To symbolizowało cykliczny charakter życia i natury, a także nieustanną odnowę, jaką przynosiła wiosna.
Jare Gody w kulturze współczesnej
Dziś Jare Gody są obchodzone przez współczesnych rodzimowierców słowiańskich jako święto Matki Ziemi i odradzającego się życia. Współczesne rekonstrukcje tych obrzędów można spotkać w różnych częściach Europy Środkowo-Wschodniej, np. w Czechach i na Słowacji jako Vítání jara lub Vynášení smrti, a na Ukrainie w rytuałach związanych z Mareną i Kupalo.
Tradycje Jarych Godów wciąż żyją w kulturze ludowej, świadcząc o bogactwie i trwałości słowiańskiego dziedzictwa.
Bibliografia:
- Gieysztor Aleksander, Mitologia Słowian, Warszawa 2006.
- Gloger Zygmunt, Encyklopedia staropolska, t. 3, Warszawa 1903.
- Moszyński Kazimierz, Kultura ludowa Słowian, Kraków 1929.
- Piesta Jakub, Pozostałości z przedchrześcijańskich wierzeń słowiańskich w dzisiejszej polskiej tradycji ludowej, Bielsko Biała 2003.
- Strzelczyk Jerzy, Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian, Poznań 2007.
