Rewolucja Francuska

Rewolucja francuska była wydarzeniem bezprecedensowym, które już na zawsze zmieniło kwestię postrzegania innego człowieka na Starym Kontynencie. Na jej genezę złożyły się zasadnicze sprzeczności panującego w XVIII wieku we Francji ustroju politycznego i społecznego. Jak zawsze, tak i w tej kwestii można mówić o przyczynach pośrednich i bezpośrednich. Dlatego też warto przyjrzeć się jej dokładniej i prześledzić, jak przebiegały jej poszczególne etapy.

Spis treści

1. Wielka Rewolucja Francuska. Geneza
2. Narastanie napięcia
3. Pierwszy okres rewolucji
4. Przesilenie roku 1791 i przełom roku 1792
5. Pierwszy okres republiki
6. Dyktatura jakobinów
7. Koniec rządów Robespierre’a i jego zwolenników

Wielka Rewolucja Francuska. Geneza

Francja do czasu wybuchu rewolucji była monarchią absolutną, w której władza należała do monarchy powoływanego z „bożej łaski”. Na arenie międzynarodowej traktowana była jako mocarstwo, a jej kultura i język upowszechniały się w całej Europie. Jednak ogromny wysiłek wojenny z czasów króla Ludwika XIV nadwyrężył gospodarkę i drogo kosztował całe społeczeństwo francuskie. Od lat 30. XVIII wieku na najgroźniejszego przeciwnika Francji wyrastała stopniowo Wielka Brytania, która w wyniku wojny siedmioletniej przyczyniła się do zahamowania jej zamorskiej ekspansji.

Monarchia absolutna dążyła do centralizacji państwa. Dawne prawa miejskie, przywileje hrabstw i księstw oraz tradycyjne odrębności między poszczególnymi regionami w dalszym ciągu się utrzymywały. Nie było jednolitego systemu miar i wag, a całe państwo nie stanowiło całości pod względem prawno-administracyjnym. Załamanie gospodarcze nastąpiło na przełomie lat 70. i 80. XVIII wieku po stosunkowo korzystnym okresie rozwoju, jaki nastał we Francji po przezwyciężeniu zniszczeń będących następstwem polityki Króla Słońce, a także powtarzających się klęsk nieurodzaju. Przede wszystkim zauważalnym hamulcem wzrostu był system polityczny i społeczny, podstawę tego drugiego stanowił ustrój stanowy.

Społeczeństwo Francji pod względem prawnym dzieliło się na trzy stany. Pierwszy tworzyli duchowni katoliccy, drugi – szlachta, a trzeci – liczący około 97% ludności – pozostali mieszkańcy. Grupy te odznaczały się dużym zróżnicowaniem wewnętrznym, głównie pod względem majątkowym, ale także w kwestiach obyczajów i wykształcenia. I tak na przykład duchowni, których szacunkową liczbę podaje się na poziomie około 100 tys., byli zwolnieni od płacenia podatków, a przedstawiciele szlachty (250 tys. osób) posiadali pełnię praw politycznych, w ich rękach skupione było 30% ziem uprawnych.

Co ciekawe, o przynależności do tego stanu decydowało pochodzenie, a ogromne różnice majątkowe nie wpływały na wewnętrzy status prawny jego członków. Natomiast do stanu trzeciego zaliczali się przedstawiciele burżuazji przemysłowej i handlowej, drobnomieszczaństwa, wolnych zawodów, biedoty miejskiej i wreszcie najliczniejszej warstwy, stanowiącej około 80% całego społeczeństwa, chłopów. Dążenie do udziału we władzy, zapewnienie sobie możliwości awansu społecznego i poprawienia położenia materialnego spowodowało, że istniejący porządek był przez nich kwestionowany. Na chłopach francuskich ciążyła powinność uiszczania dziesięciny i podatków na rzecz państwa. Obowiązywały ponadto w dalszym ciągu tzw. prawa senioralne, czyli np. prawo szlachcica do polowań na gruntach należących do chłopa czy monopol dworski na mielenie mąki. Te tradycyjne obciążenia i zależności budziły w nich opór.

Swoistego „narzędzia” do sformułowania dążeń wszystkich niezadowolonych dostarczyła myśl Oświecenia. Ponadto załamanie się skarbu państwa na skutek kryzysu z lat 80. XVIII wieku doprowadziło do upadku autorytetu pary królewskiej – Ludwika XVI i Marii Antoniny. Na powstałą w tym czasie sytuację, sprzyjającą rodzeniu się nastrojów opozycyjnych i rewolucyjnych, złożyły się takie kwestie, jak zasadnicza sprzeczność interesów poszczególnych grup społecznych z zasadami monarchii absolutnej, rozpowszechnienie idei Oświecenia, trudności gospodarcze i finansowe państwa, a także nieudolność ludzi sprawujących władzę. Istnieją także teorie, że dużą rolę w doprowadzeniu do wybuchu rewolucji odegrało wolnomularstwo – masoneria.

Narastanie napięcia

Król, szukając nowych źródeł dochodów, w 1787 roku zwołał Zgromadzenie Notablów składające się z przedstawicieli wszystkich stanów wyznaczonych przez niego samego. Odmówiło ono jednak uchwalenia nowych podatków, a w zaistniałej sytuacji Ludwik XVI musiał ogłosić, że w 1789 roku odbędą się Stany Generalne, których nie zwoływano od 1614 roku. Z czasem ustalono, że stan pierwszy i drugi wybierze po 300 przedstawicieli, a trzeci – 600.

Jednakże reprezentanci każdego z nich mieli obradować osobno, co spowodowało, że stany uprzywilejowane dysponowały dwoma głosami, a stan trzeci tylko jednym. Ponadto podjęto inicjatywę spisywania skarg i postulatów do tronu. Taka akcja zaktywizowała wielu młodych i starszych przedstawicieli mieszczaństwa, ludzi, których kształtowała literatura Oświecenia, buntujących się przeciwko istniejącemu porządkowi, a zarazem zwolenników nowych idei. Okres ten nazywa się kolokwialne „rewolucją adwokatów”, którzy stanowili około połowy reprezentantów ostatniego ze stanów. Wówczas głównym hasłem stała się równość wobec prawa.

W takich okolicznościach w maju 1789 roku w Wersalu nastąpiło otwarcie obrad Stanów Generalnych. Momentalnie doszło jednak do konfliktu dotyczącego zasad, na mocy których miały się one odbywać. Dnia 17 czerwca reprezentanci stanu trzeciego wraz z grupą duchownych ogłosili się Zgromadzeniem Narodowym.

W odpowiedzi król zakazał kontynuowania obrad.

Trzy dni później, gdy przybyli oni na posiedzenie, zastali zamknięte drzwi. Jedynym dostępnym wówczas pomieszczeniem okazała się Sala do Gry w Piłkę, w której to posłowie złożyli przysięgę, że nie rozejdą się, dopóki nie uchwalą konstytucji. W takiej sytuacji koncepcja monarchy, który chciał posłużyć się Stanami do uzyskania dla siebie potrzebnych podatków, skończyła się całkowitym fiaskiem.

Tydzień później król zezwolił na połączone obrady trzech stanów, a nowe Zgromadzenie przyjęło w lipcu nazwę Konstytuanty. W międzyczasie Ludwik XVI rozpoczął przygotowania mające na celu stawienie oporu, w czym pomóc miały mu zebrane pod Paryżem kilkunastotysięczne oddziały żołnierzy. Rozbudzone w trakcie kampanii wyborczej oczekiwania na zmiany oraz pogłoski, że król zbiera wojsko, jeszcze bardziej pogłębiły ferment, szczególnie wśród przedstawicieli głodującej biedoty.

Na koniec czerwca w stolicy Francji elektorzy, którzy wybierali członków Stanów Generalnych, utworzyli nowe władze miasta. Zorganizowano Gwardię Narodową, na czele której stanął Marie Joseph de La Fayette. Wkrótce przyjął on „demokratyczną” pisownię swojego nazwiska – Lafayette. W dniu 14 lipca 1789 roku tłumy zgromadzone na ulicach rozpoczęły poszukiwania broni, co doprowadziło je pod królewskie więzienie – Bastylię. W wyniku starć padli zabici i ranni. Następnego dnia król odwołał rozkaz zbierania się wojsk, mimo to na ulicach Paryża nadal dochodziło do samosądów. Natomiast Bastylię, którą traktowano jako symbol absolutyzmu, zburzono. Tym samym rewolucja francuska stała się rzeczywistością.

Pierwszy okres rewolucji

Latem 1789 roku we Francji miały miejsce rewolucja w Paryżu, rewolucja municypalna w miastach prowincjonalnych oraz rewolucja chłopska na wsi. W tym samym okresie kolorami chorągwi francuskiej stały się, i są po dzień dzisiejszy, kolory Paryża – czerwony i niebieski, połączone białym kolorem Burbonów, mającym oznaczać przymierze króla z narodem. W sierpniu tego samego roku Zgromadzenie uchwaliło dekret o zniesieniu ciężarów feudalnych oraz Deklarację Praw Człowieka i Obywatela. Ten pierwszy likwidował wszystkie obciążenia z tytułu praw senioralnych oraz sądy patrymonialne i dziesięcinę. Deklaracja natomiast zmieniła całkowicie zasadę ustroju państwa, ogłaszając, że źródłem władzy jest naród, a celem państwa – zabezpieczenie praw naturalnych człowieka.

Wpis z kalendarium: 14 lipca 1789 roku zdobyto Bastylię

Tym samym we Francji przestała istnieć monarchia absolutna i społeczeństwo stanowe, a otwarto drogę ku monarchii konstytucyjnej i społeczeństwie równych wobec prawa obywateli. Po czasie pojawiły się pogłoski, że król ponownie zbiera armię, a „chleba” od nowych dekretów nie przybywało. W takiej sytuacji dnia 5 października tłum wygłodzonych paryżan wdarł się do Wersalu. Monarcha musiał podjąć decyzję o przeniesieniu się do stolicy, a konkretnie do pałacu Tuileries. Autorytet monarchii ostatecznie upadł, a lud upewnił się w przekonaniu, że wszystko jest możliwe i zależy w dużej mierze wyłącznie od niego. Powrót władcy do Paryża oznaczał także, że przynajmniej formalnie zaakceptował on uchwały Zgromadzenia.

W roku 1790 zmieniono zupełnie dotychczasowy porządek panujący we Francji. Wyrazem tego było uchwalenie około 3 tys. ustaw. W miejsce podziałów państwa na prowincje, księstwa i hrabstwa wprowadzono 83 departamenty, w których władze miały pochodzić z wyborów. Zlikwidowano także cła wewnętrzne, rozpoczęto przygotowania do wprowadzenia jednolitego systemu miar i wag, opartego na jednostkach metra, grama i litra. Ostatecznie wszedł on w życie w roku 1795. Ponadto zniesiono tytuły szlacheckie, a w założeniu Francja miała się stać krajem jednolitym.

W czerwcu 1791 roku Zgromadzenie uchwaliło ustawę (projekt zgłosił Isaac Le Chapelier), która zakazywała pracownikom najemnym tworzenia jakichkolwiek związków oraz organizowania strajków. Jeszcze wcześniej, bo już w listopadzie 1789 roku, skonfiskowano wszystkie dobra kościelne, a duchowieństwo przeszło na utrzymanie państwa, które miało wypłacać mu pensję.

Nadzieje rozbudzone hasłem „wolność, równość, braterstwo” nie zostały w pełni zaspokojone. W związku z tym powstawały grupy ludzi niezadowolonych z tego, co nastąpiło w ich państwie. Następstwem takiego obrotu sprawy stało się powołanie do życia różnych organizacji skupiających właśnie takie jednostki. I tak już od 1789 roku działało Towarzystwo Przyjaciół Konstytucji, czyli inaczej Klub Jakobinów.

W następnym roku powstało Towarzystwo Przyjaciół Praw Człowieka – Klub Kordelierów, a w 1791 roku z części członków Klubu Jakobinów utworzono Klub Feuillantów. Kluby rewolucyjne zapoczątkowały proces kształtowania się partii i podstawowych form życia politycznego w ciągu następnych stuleci. Zgromadzenia wyborcze czy też zebrania klubów wpłynęły w dużej mierze na kształtowanie się „społeczeństwa obywatelskiego”.

Przesilenie roku 1791 i przełom roku 1792

Latem 1791 roku król Ludwik XVI podjął próbę ucieczki do habsburskich posiadłości w południowych Niderlandach, która zakończyła się zawieszeniem go w czynnościach i w praktyce uczynieniem go więźniem.

Natomiast we wrześniu, cztery miesiące po polskiej Konstytucji 3 Maja, uchwalona została ustawa zasadnicza, wprowadzająca we Francji ustrój monarchii konstytucyjnej. Równość wobec prawa nie miała być równoznaczna z równością praw. Prawa polityczne uzależniono od posiadanego majątku, a obywatele płacący określoną kwotę podatku – tzw. czynni – uzyskiwali prawa wyborcze, a pozostali – tzw. bierni – mieli być ich pozbawieni. Ponadto król miał powoływać ministrów, którzy odpowiadali przed Zgromadzeniem. W tym samym roku nastąpiła też tzw. „zmiana pokoleniowa”, objawiająca się zejściem ze sceny politycznej wielkich przywódców początków rewolucji i pojawieniem się zupełnie nowych osób.

Tymczasem w sierpniu 1791 roku władcy Austrii i Prus wydali wspólne oświadczenie, w którym zakomunikowali, że będą dążyć do „przywrócenia porządku” we Francji. Takie postawienie sprawy doprowadziło w kwietniu 1792 roku do wypowiedzenia przez Zgromadzenie Prawodawcze wojny Austrii. W lipcu przystąpiły do niej także Prusy. Wybuch wojny wzmocnił we Francji nastroje rewolucyjne i antykrólewskie.

W tym samym czasie Zgromadzenie ogłosiło ustawę „Ojczyzna jest w niebezpieczeństwie”, wzywając tym samym do podjęcia walki. W sierpniu 1792 roku sekcje sankiulotów doprowadziły do rozpędzenia dotychczasowych władz komunalnych w Paryżu. Utworzono wówczas nową rewolucyjną Komunę Paryską, która uzyskała duży wpływ na przebieg wydarzeń w państwie. 10 sierpnia zaatakowano siedzibę króla, którego ostatecznie uwięziono.

W takich okolicznościach Zgromadzenie Prawodawcze rozwiązało się i rozpisano wybory powszechne do nowego Zgromadzenia, nazwanego Konwencją Narodową. Wzięło w nich udział około 10% uprawnionych osób. W ich następstwie powołano rząd – Tymczasową Radę Wykonawczą, w której dużą rolę odegrał Georges Danton. We wrześniu zwołano Konwencję, która ogłosiła Francję republiką. Ponadto ustalono, że pierwszy rok „nowej ery” zacznie się 22 września 1792 roku i będzie trwać do 31 grudnia.

Pierwszy okres republiki i rewolucja francuska

W pierwszym okresie trwania republiki układ sił na francuskiej arenie politycznej był bardzo chwiejny. W samej Konwencji wyróżniano tzw. „dolinę” (żyrondyści), „górali” (jakobini) oraz „równinę” lub, jak pogardliwie określano też tę grupę, „bagno”, czyli posłów zachowujących pozycje obserwatorów wobec zaostrzającego się konfliktu. Zrewoltowane było także chłopstwo, któremu w sierpniu 1792 roku Zgromadzenie Prawodawcze zapowiedziało przydział dóbr emigrantów i zniesienie obowiązku wykupu czynszów. Tej obietnicy jednak nie spełniono.

W grudniu tego samego roku rozpoczął się proces króla, czyli, jak potocznie mówiono, obywatela Ludwika Kapeta. Monarcha został uznany za winnego, a wniosek natychmiastowego wykonania kary śmierci uchwalono w jawnym głosowaniu. Dnia 21 stycznia 1793 roku Ludwik XVI został ścięty przy pomocy gilotyny, która była wynalazkiem wprowadzonym w okresie rewolucji, mającym uczynić bardziej „humanitarnymi” metody zadawania śmierci. Egzekucja władcy stała się bezpośrednim powodem utworzenia koalicji państw europejskich do walki z Francją. W jej skład weszły poza Austrią i Prusami także Wielka Brytania, Holandia, Rosja, królestwa Sardynii i Neapolu, Hiszpania oraz Portugalia.

Wiosna 1793 roku przyniosła rewolucji nowe zagrożenia zarówno na frontach, jak i wewnątrz kraju. Po raz kolejny wystąpiła kumulacja czynników rewolucyjnych – rozczarowanie jej dotychczasowymi rezultatami, poczucie niepewności. Żyrondyści byli podejrzewani o zdradę i nie pomogło im nawet to, że sami oskarżali „górali” o dążenie do dyktatury, a sankiulotów o doprowadzenie do anarchii. W takich warunkach dnia 2 czerwca 1793 roku tłum otoczył gmach obrad Konwencji, która musiała uchwalić aresztowanie przywódców „doliny” i przekazać władzę „góralom”. Od czerwca 1793 do lipca 1794 roku we Francji nastąpił czas dyktatury jakobinów.

Rewolucja Francuska. Dyktatura jakobinów

Pełnię władzy wykonawczej otrzymał wówczas Komitet Ocalenia Publicznego, a wśród jego członków najważniejszą rolę odgrywał triumwirat: Maximilien de Robespierre, Louis de Saint-Just oraz Georges Couthon. Jakobini, obejmując władzę, chcieli pokonać wojska I koalicji oraz stłumić opozycję wewnętrzną. Należało także jak najszybciej uregulować sprawy gospodarcze i sytuację chłopstwa.

Rok ich rządów to czas próby realizowania utopii rewolucyjnej, której granicą miała być tylko świętość własności (ale tylko „patriotów”). Między czerwcem a wrześniem 1793 roku Konwencja uchwaliła nową konstytucję, sankcjonującą ustrój republikański i powszechne prawo wyborcze, a także zapewniającą wolności obywatelskie, powszechną oświatę i opiekę społeczną.

W lipcu zniesiono bez odszkodowania wszelkie zobowiązania chłopów oraz zaczęto sprzedaż ziem emigrantów i podział gruntów należących do gminy. We wrześniu wprowadzono ponadto tzw. maksima na ceny podstawowych produktów, a w Paryżu zaczęły obowiązywać kartki uprawniające do zakupu chleba. Ogłoszono także dekret o obowiązku powszechnego i bezpłatnego nauczania. Obok tego ustawodawstwa władze jakobińskie przystąpiły do tworzenia podstaw prawnych i instytucjonalnych w trzech dziedzinach – organizacji systemu terroru rewolucyjnego, kształtowania „świadomości rewolucyjnej” obywateli oraz wzmacniania siły obronnej republiki.

Wprowadzono także dekret o podejrzanych, co w praktyce oznaczało, że „podejrzany” musiał udowodnić swoją niewinność. W 1793 roku wszedł w życie także nowy kalendarz, w którym odrzucono podział na tygodnie, które zastąpione zostały przez dekady. W listopadzie tego samego roku katedra Notre Dame przemianowana została na świątynię Rozumu, a w państwie zażądano całkowitego zakazu kultu religijnego. Pojawiły się też propozycje czczenia Najwyższej Istoty.

Koniec rządów Robespierre’a i jego zwolenników

Przełom lat 1793 i 1794 przyniósł powstrzymanie ofensywy wojsk I koalicji. O ile jakobinom udało się stopniowo osiągnąć zwycięstwo na froncie zewnętrznym i wewnętrznym, o tyle nie byli w stanie trwale zlikwidować trapiących Francję trudności organizacyjnych i finansowych. W dużym uproszczeniu można pokusić się o tezę, że to właśnie zwycięstwa wojenne i osiągnięcia ustawodawcze spowodowały ich klęskę. Chłopi powiększali swoje gospodarstwa i stali się właścicielami uprawianej przez siebie ziemi – tak więc dla nich rewolucja zrobiła „swoje”.

Natomiast burżuazja nie mogła się rozwijać na skutek gospodarki reglamentowanej, a lud miejski nadal głodował. Z czasem doszło też do sporów wewnętrznych wśród jakobinów, które zakończyły się aresztowaniami i wyrokami śmierci. Ponadto dnia 26 lipca 1794 roku Robespierre wygłosił w Konwencji wielką mowę o pojawieniu się nowych wrogów rewolucji, o korupcji i nadużyciach. Nie zdecydował się jednak podać żadnych nazwisk. Tym samym właściwie każdy mógł czuć się zagrożony „czystką”. W tej sytuacji większość posłów Konwencji zdecydowała się na obalenie dotychczasowej władzy. I tak 28 lipca postawiono rządzący triumwirat w stan oskarżenia oraz nakazano aresztowanie jego współpracowników. Następnego dnia robespierryści zostali ścięci.

Przeczytaj też: Powstanie w Wandei

Bezpośrednio po zamachu zgilotynowano około 100 osób, a przez kilka miesięcy trwał „biały terror”. Nastał okres bogacenia się i wolności umierania z głodu. Bogaci znów mogli się bawić bez obaw, że ktoś doniesie, iż uprawiają „arystokratyczny styl życia”. Władza spoczęła w rękach stronnictwa nazywanego termidorianami.

Byli to ludzie, którzy odegrali kluczowe role w przewrocie obalającym jakobinów. Zalicza się do nich m.in. dawnych działaczy jakobińskich, takich jak Jean Lambert Tallien, Paul François Barras, Joseph Fouché czy przyszły konsul Jean Jacques Régis de Cambacérès. Termidorian cechowało przekonanie o konieczności zakończenia rewolucji i ugruntowania jej zdobyczy. Po objęciu władzy rozwiązali Trybunał Rewolucyjny, Komitet Bezpieczeństwa Powszechnego i Komunę Paryża. Rozpoczęli też zwalczanie sankiulotów. Zniesiono ceny maksymalne i przyzwolono na handel z zagranicą.

Wiosną 1795 roku doszło w Paryżu do rozruchów głodowych, ale tym razem lud nie miał już przywódców i ruch został krwawo stłumiony. We wrześniu została uchwalona kolejna konstytucja, w której przywrócono cenzus majątkowy. Ponadto władzę wykonawczą miała w republice francuskiej sprawować Rada Pięciuset i Rada Starszych, a władzę wykonawczą – pięcioosobowy Dyrektoriat.

Kończąc rozważania na temat rewolucji francuskiej warto dodać, że jej następstwa były odczuwalne nie tylko we Francji, ale i w wielu państwach europejskich. Do jej najważniejszych skutków możemy śmiało zaliczyć fakt powstania nowego typu państwa – czyli republiki. Ponadto zrównano w prawach wszystkich obywateli państwa, zniesiono przywileje stanowe, co wynikało ze zlikwidowania ustroju feudalnego, wprowadzono zasady wolności słowa, sumienia, wyznania i druku oraz powszechną i obowiązkową służbę wojskową.

Rewolucja francuska zaowocowała także zmianami w społeczeństwie, gdyż ułatwiony został dostęp do bezpłatnej edukacji i opieki społecznej. Dodatkowo wolność, równość i prawa człowieka – to podstawowe wartości, które znalazły swój wyraz w rewolucji. Uważa się jednak, że była ona także źródłem powstania systemów totalitarnych. Chociaż wiele osób straciło życie, to rewolucja francuska okazała się ważnym ogniwem w kształtowaniu się współczesnego społeczeństwa.

Maciej Wierzchnicki

Artykuł pierwotnie opublikowany 12 lipca 2016 roku

Bibliografia:

Baczko B., Jak wyjść z Terroru: Termidor a Rewolucja, Gdańsk 2005.

Baszkiewicz J., Francuzi 1789-1794: Studium świadomości rewolucyjnej, Warszawa 1989.

Baszkiewicz J., Historia Francji, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978.

Baszkiewicz J., Meller S., Rewolucja francuska 1789-1794: Społeczeństwo obywatelskie, Warszawa 1983.

Cisek A., Kłamstwo Bastylii: szkice o wydarzeniach i ludziach Wielkiej Rewolucji Francuskiej, Gdańsk 2006.

Fayard J. F., 100 dni Robespierre’a, Warszawa 2006.

Gaxotte P., Rewolucja francuska, Gdańsk 2001.

Kujawski M., Wojska Francji w wojnach Rewolucji i Cesarstwa 1789-1815, Warszawa 2007.

Lasociński D., Historia powszechna, Łódź 2003.

Toporek M., Historia powszechna w pigułce, Kraków 1996.

Żywczyński M., Historia powszechna, Warszawa 1975.