Krzysztof Kawalec, Roman Dmowski
Roman Dmowski zaliczany jest, nie bez powodu, do pierwszoplanowych postaci historii Rzeczypospolitej pierwszej połowy XX wieku. Odcisnął ogromny ślad nie tylko w historii polskiej myśli politycznej, ale przede wszystkim był jednym z głównych animatorów walki o niepodległość kraju, choć podobnie jak wielu jego rodaków, nie widział szansy jej odzyskania przed wybuchem I wojny światowej. Potrafił przewidzieć jednak konsekwencje i w istocie rzeczy stał się, obok Józefa Piłsudskiego, jednym z głównych aktorów/decydentów w procesie restytucji Polski na mapie Europy.
Z racji osiągnięć, zarówno jako polityka, ale także publicysty, zainteresowanie jego osobą wyrażane poprzez poświęcone mu publikacje wpisało się, na stałe, w nurt piśmiennictwa politycznego i wspomnieniowego okresu międzywojennego. Śmierć legendarnego przywódcy ruchu narodowego, w styczniu 1939 roku, procesu tego nie zahamowało. Wręcz przeciwnie. Dopiero zmiany ustrojowe przyniesione na sowieckich bagnetach doprowadziły do sytuacji, gdzie w realiach pierwszych dekad istnienia Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, postaci tej nie poświęcano wiele miejsca, chyba że miała służyć za element kreowania „czarnej legendy” II RP. Bez przeszkód natomiast publikowano, na emigracji, opracowania poświęcone dziejom prawicy narodowej i jej przywódcy. Powrót do badań nad dorobkiem Romana Dmowskiego i jego życiem nastąpił w latach osiemdziesiątych ubiegłego stulecia, za sprawą prof. Romana Wapińskiego (ale nie tylko, bowiem pojawiły się naukowe opracowania tyczące reprezentantów środowiska, z którego wywodził się bohater tekstu, m. in. Teresy Kulak). Był on autorem pierwszej, rzetelnej naukowo, biografii wydanej w 1989 roku (pomijam, świadomie, publicystyczne wydanie biografii pióra Andrzeja Micewskiego z 1971 roku). Kolejnej dekadzie należy przypisać wzrost dynamiki, jeśli chodzi o naukowe badania nad dziejami prawicy narodowej w okresie II RP, w tym także jej spiritus movens, jakim pozostał długoletni lider. Dwukrotne wydanie biografii R. Dmowskiego autorstwa prof. Krzysztofa Kawalca, w 1996 i 2000 roku, przyczyniło się do znacznego poszerzenia stanu naszej wiedzy o tym wybitnym Polaku. I dziś, na rynek wydawniczy, trafia kolejna jej wersja, o której sam autor pisze jako „[…] wzbogaconej o rozmaite uzupełnienia oraz poprawki uwzględniające postęp w stanie wiedzy, w nowej, atrakcyjnej szacie graficzne” (s. 12).
Kilka słów o samym autorze wydaje się być niezbędnym uzupełnieniem niniejszego tekstu, choć miłośnikom dziejów Polski doby międzywojennej na pewno jest znany. Profesor Krzysztof Kawalec jest pracownikiem Instytutu Historycznego Uniwersytetu Wrocławskiego (kierownik Zakładu Historii Polski i Powszechnej XIX i XX wieku), a równocześnie kieruje pracami Delegatury Instytutu Pamięci Narodowej w Opolu. W kręgu jego zainteresowań badawczych, prócz elementów biografistyki jak w przypadku Romana Dmowskiego, odnajdziemy prace poświęcone historii myśli politycznej odrodzonej Rzeczypospolitej, dziejów Narodowej Demokracji, ale także infiltracji środowisk intelektualnych przez komunistyczne służby specjalne. W kontekście prezentowanej książki możemy stwierdzić, iż wyszła ona spod ręki uznanego i kompetentnego autora. Czas zatem przejść do omówienia jej i zadania fundamentalnego pytania – czy warto ją przeczytać?
Odpowiedź jest jednoznacznie pozytywna, co więcej, piszącemu te słowa przychodzi na myśl, kategoryczne wręcz stwierdzenie, iż to obowiązkowa lektura dla tych wszystkich, którzy interesują się nie tylko dziejami politycznymi Polski, ale szeroko pojętą biografistyką. Przyjęty bowiem przez autora układ pracy, jej wewnętrzna kompozycja mogą stanowić swoistego rodzaju modus operandi dla innych historyków (ale nie tylko), podejmujących trud badań biograficznych.
Z kart książki przebija obraz człowieka nie dającego się jednoznacznie „zaszufladkować”, a tego rodzaju starania, szczególnie w kontekście pejoratywnego odbioru, czyniono wcześniej. Profesor Kawalec umiejętnie prowadzi czytelnika poprzez zawiłe meandry życia bohatera książki, w szczególności starając się weryfikować narosłe wokół postaci Dmowskiego mity i legendy. Zwraca uwagę, pod tym względem, na sferę życia publicystycznego, której ocena zyskała najbardziej skrajne opinie i interpretacje.
Na pierwszy plan wysuwają się dwie kwestie: stosunku do Cesarstwa Rosyjskiego, a w późniejszych latach do problemu mniejszości żydowskiej. W pierwszym przypadku, życiowe doświadczenia wyniesione z okresu dzieciństwa i młodzieńczego buntu ukształtowały w nim nieprzejednaną postawę wroga państwa carów, co uwidocznił, między innymi, w broszurze Ze studiów nad szkołą rosyjską (s. 75-77), z kolei już jako dojrzały, czterdziestoparoletni człowiek, zasiadł w Dumie rosyjskiej jako prezes parlamentarnego Koła Polskiego w Petersburgu. Ewolucja, którą przeszedł w ciągu dwudziestu kilku lat poprzedzających to wydarzenie, była konsekwencją nie tylko zmian w samym państwie rosyjskim, osiągających swoje apogeum w okresie rewolucji 1905-1907, ale co ważniejsze, dynamiki rozwoju życia politycznego na ziemiach polskich zagarniętych przez zaborców i przekształceń w sferze życia społecznego i ekonomicznego. Co nie zmieniło jego stanowiska, iż Rosja to nie tylko państwo, ale system którego celem jest zniszczenie tkanki narodowej Polaków. W przypadku kwestii żydowskiej, autor biografii zwraca uwagę, iż wrogość Dmowskiego do Żydów narastała stopniowo (s. 220). Rzutować na ten stan rzeczy miało rosnące przeświadczenie o tym, iż problem ten stanowił kumulację zawikłanych problemów natury religijno-obyczajowej, społecznej i gospodarczej, a także politycznej (s. 225). Niewątpliwie, do pogłębienia tego stanu ducha, przyczyniły się zakończone fiaskiem rozmowy o kompromisie polsko-żydowskim, jakie przeprowadził z przywódcami społeczności żydowskiej podczas wizyty w Waszyngtonie, w październiku 1918 roku (s. 313-315).
Przygotowując biografię tak wybitnej osoby, nie sposób było pominąć kwestii konfliktu przywódcy ruchu narodowego z przywódcą niepodległościowego odłamu ruchu socjalistycznego, a następnie Naczelnikiem Państwa – Józefem Piłsudskim. W materii tej, autor postępując wielce rozważnie, kreśli obraz narastającego antagonizmu między oboma panami, nie pozbawionego wątku osobistego, choć akurat temu ostatniemu, nie przypisuje jakiegoś większego znaczenia. Spotęgowanie rywalizacji przypada na czas odbudowy niepodległej Ojczyzny, trzeba w tym miejscu jednak zaznaczyć iż według prof. Kawalca, Roman Dmowski cenił Piłsudskiego i wyrażał o nim dobre opinie, uznając za pomyślny fakt objęcie przez tego ostatniego władzy w kraju (s. 321). Co nie przeszkodziło zaostrzeniu sytuacji, jeśli mamy na myśli walkę obozu narodowego i piłsudczykowskiego zarówno na forum międzynarodowym jak i wewnątrz kraju. Z narracji wyłania się obraz wzajemnych relacji, gdzie z jednej strony, mamy do czynienia z człowiekiem (Dmowski) skłonnym do kompromisu, z kolei niezdolnym do bezwzględnej rywalizacji (s. 359), a z drugiej, z dążącym do osiągnięcia maksymalnej władzy Piłsudskim, który swoim postępowaniem względem przeciwników politycznych niwelował szanse na współpracę, nawet w sytuacji zagrożenia państwa (s. 367).
Na łamach książki przewijają się także sprawy, które pokazują nam jej bohatera od tej mniej oficjalnej strony. Zwraca uwagę przede wszystkim brak stałego dopływu środków finansowych, nawet w czasie, gdy mogło się wydawać, iż brak gotówki nie będzie stanowić problemu, czyli już w realiach niepodległej Polski. Tymczasem niestabilność w tym materii doprowadziła do sytuacji, w której zmuszony był on sprzedać majątek w Chludowie – w Poznańskiem – mieszkając do końca życia, kątem, u zaprzyjaźnionej rodziny Niklewiczów w Warszawie lub ich majątku w Drozdowie. Nie posiadał rodziny, świadomie rezygnując z prób jej stworzenia. Uważał bowiem, że nie będzie potrafił zapewnić jej właściwych środków do życia, z racji obowiązków których się podjął.
Zaprezentowane wątki stanowią jedynie część tej, jakże, pasjonującej lektury. Licząca ponad sześćset stron książka stanowi jedno z najcenniejszych, współczesnych, źródeł o życiu Romana Dmowskiego. Poza tekstem autorstwa prof. Kawalca, w pracy znalazła się także broszura, o której wyżej wzmiankowano, a mianowicie Ze studiów nad szkołą rosyjską w Polsce. To ciekawe i interesujące świadectwo przeszłości, a co ważniejsze, punkt odniesienia dla określenia postawy Dmowskiego wobec państwa rosyjskiego. Tekst został poddany obróbce edytorskiej i opracowany przez autora zgodnie z zasadami edycji źródeł historycznych. Biografię zamykają: kalendarium, nota bibliograficzna oraz indeks nazwisk.
Od strony edytorskiej, słowa uznania należą się wydawcy – Wydawnictwu Zysk i S-KA. Książka wydana została w twardej obwolucie, szyta a nie klejona, co znacznie wydłuży jej, niewątpliwie, częste użytkowanie.
Podsumowując – biografia Romana Dmowskiego pióra Krzysztofa Kawalca to obowiązkowa lektura dla tych wszystkich, którzy interesują się dziejami państwa polskiego schyłku XIX i pierwszej połowy XX wieku; historią myśli politycznej. Może także zainteresować te osoby, które do tej pory nie zetknęły się z naukowym opracowaniem poświęconym osobie zasłużonej dla Polski.
Ocena recenzenta: 6/6
Wydawnictwo Zysk i S-KA
Tomasz Gajownik
