Tego dnia 2023 roku zmarł aktor Michael Gambon
Jego głos potrafił wypełnić największe sale teatralne, a spojrzenie niosło w sobie zarówno ciepło, jak i niepokój. Taki był Michael Gambon – aktor, który przez ponad sześć dekad nieprzerwanie zachwycał publiczność i krytyków. Zaczynał od małych ról w klasyce Szekspira, by stać się jedną z najbardziej rozpoznawalnych twarzy światowego kina i legendą sceny.
27 września 2023 roku świat kina i teatru pogrążył się w żałobie – zmarł Michael Gambon, jeden z najbardziej uznanych aktorów irlandzko-brytyjskich. Jego kariera trwała ponad sześć dekad i obejmowała zarówno teatr, film, jak i telewizję. W ciągu życia zdobył m.in. trzy Laurence Olivier Awards, cztery BAFTA TV Awards oraz dwa Screen Actors Guild Awards. W roku 1998 został pasowany na rycerza przez królową Elżbietę II za wybitne zasługi dla sztuki dramatycznej.
Jako artysta wszechstronny, Gambon odnosił sukcesy na deskach teatru, w filmach autorskich oraz produkcjach komercyjnych. Był mistrzem interpretacji dramatów Szekspira, ale jego nazwisko stało się globalnie rozpoznawalne przede wszystkim dzięki roli Albus Dumbledore’a w serii filmów o Harrym Potterze, gdzie od 2004 roku zastąpił zmarłego Richarda Harrisa.
Michael Gambon i początki wielkiej kariery
Michael John Gambon urodził się 19 października 1940 roku w dzielnicy Cabra w Dublinie. Jego matka, Mary (z domu Hoare), pracowała jako krawcowa, a ojciec, Edward Gambon, był operatorem technicznym w czasie II wojny światowej. Po zakończeniu działań wojennych rodzina przeniosła się do Londynu, gdzie ojciec podjął pracę przy odbudowie miasta. To właśnie wtedy podjęto decyzję o nadaniu Michaelowi statusu obywatela brytyjskiego – co później umożliwiło mu otrzymanie pełnego tytułu szlacheckiego.
Dzieciństwo Gambona przebiegało w atmosferze katolickiej dyscypliny – uczęszczał do St Aloysius Boys’ School w Somers Town, gdzie służył do mszy. Następnie podjął naukę w St Aloysius’ College w Highgate, którego absolwentem był m.in. Peter Sellers. Edukację zakończył jednak przedwcześnie – w wieku 15 lat opuścił szkołę średnią w Crayford bez formalnych kwalifikacji.
Mimo to już jako 16-latek zdobył praktykę zawodową w firmie Vickers-Armstrongs, gdzie uczył się rzemiosła narzędziowego. Do 21. roku życia pracował jako wykwalifikowany technik inżynieryjny, zachowując pasję do kolekcjonowania zabytkowych zegarów, broni palnej i samochodów klasycznych. Te zainteresowania pozostały z nim przez całe życie i były częścią jego prywatnej legendy.
Droga na scenę Royal National Theatre
Początek kariery teatralnej Gambona mógłby uchodzić za anegdotę filmową. Mając 24 lata, wysłał list do irlandzkiego impresaria teatralnego Micheála Mac Liammóira, dołączając do niego fikcyjne CV pełne rzekomych doświadczeń scenicznych. Został przyjęty i wkrótce zadebiutował w Gate Theatre w Dublinie w sztuce Otello (1962).
Już rok później, podczas przesłuchania z monologiem z Ryszarda III, zwrócił na siebie uwagę Laurence’a Oliviera, pierwszego dyrektora artystycznego Royal National Theatre. To właśnie Olivier dał mu szansę dołączenia do nowo powstającego zespołu, w którym znaleźli się również tak wybitni aktorzy jak Derek Jacobi czy Robert Stephens.
Na scenie Old Vic Gambon spędził cztery lata, grając w licznych produkcjach, w tym w The Recruiting Officer czy The Royal Hunt of the Sun. Debiut filmowy przyszedł w roku 1965, kiedy Olivier zaangażował go do ekranizacji Otella, gdzie wystąpił obok Maggie Smith i Dereka Jacobiego.
W roku 1967 Olivier poradził mu, aby spróbował sił poza Londynem. Gambon dołączył więc do Birmingham Repertory Company, gdzie po raz pierwszy zmierzył się z rolami tytułowymi w Makbecie, Koriolanie oraz – jak sam przyznawał, swojej ulubionej – w Otellu.
Michael Gambon i lata 70. – od telewizji po dramaty
Lata 70. były czasem intensywnego rozwoju kariery Gambona. W roku 1967 zadebiutował na małym ekranie w adaptacji Wiele hałasu o nic produkcji BBC, a następnie pojawiał się w serialach takich jak Softly, Softly (1967), Public Eye (1968) czy w historycznej serii The Borderers (1968–1970), gdzie grał Gavina Kerra. Na początku dekady aktor wystąpił również w kanadyjskim serialu The Challengers (1972).
Równolegle rozwijała się jego kariera filmowa – Gambon wystąpił m.in. w horrorach Nothing But the Night (1973) i The Beast Must Die (1974). Jednak to teatr wciąż pozostawał centrum jego artystycznych ambicji. W 1974 roku Eric Thompson obsadził go w sztuce Alana Ayckbourna The Norman Conquests, co pozwoliło Gambonowi pokazać talent komediowy. Spektakl szybko przeniesiono na West End, a młody aktor zyskał reputację mistrza subtelnych ról charakterystycznych.
Na przełomie lat 70. i 80. Gambon zaczął zdobywać opinię artysty o niezwykłej charyzmie scenicznej. Reżyserzy podkreślali jego siłę głosu, ekspresję oraz zdolność wypełniania największych sal teatralnych swoją obecnością.
Przełom w karierze – „The Singing Detective”
Przełomowym momentem dla Gambona okazała się rola w telewizyjnym serialu The Singing Detective (1986), napisanym przez Dennisa Pottera. Wcielił się tam w postać Phillipa Marlowe’a – pisarza cierpiącego na ciężką chorobę skóry, który podczas rekonwalescencji łączy wspomnienia z dzieciństwa z wątkami kryminalnymi tworzonymi w wyobraźni.
Rola ta przyniosła Gambonowi pierwszą BAFTA TV Award dla najlepszego aktora i otworzyła przed nim drzwi do międzynarodowej kariery. Krytycy podkreślali jego umiejętność oddania cierpienia, sarkazmu i niezwykłej inteligencji bohatera.
W drugiej połowie lat 80. Gambon zagrał także w sztuce A View from the Bridge autorstwa Arthura Millera, wystawionej w Cottesloe Theatre w 1987 roku. Jego kreacja Eddiego Carbone’a została uznana za jedną z najważniejszych ról teatralnych tej dekady. The Guardian pisał: In the first place it shows Michael Gambon shaking hands with greatness (Przede wszystkim to pokazuje, jak Michael Gambon podaje rękę wielkości).
Nie zabrakło również występów w kinie. W 1989 roku Gambon zagrał u boku Helen Mirren i Tima Rotha w głośnym filmie Petera Greenawaya The Cook, the Thief, His Wife & Her Lover.
Michael Gambon na Broadwayu i w kinie lat 90.
W latach 90. Michael Gambon znajdował się już w gronie najważniejszych aktorów brytyjskich. Regularnie powracał na deski teatru, ale coraz częściej przyjmował też role filmowe, które pozwoliły mu zyskać popularność poza Wielką Brytanią.
W 1995 roku odniósł wielki sukces w sztuce Davida Hare’a Skylight. Na scenie partnerowała mu Lia Williams, a recenzje były pełne zachwytów. Spektakl grano w National Theatre, następnie w londyńskim Wyndham’s Theatre, a ostatecznie przeniesiono go na Broadway, do Bernard B. Jacobs Theatre. Gambon sam przyznawał później, że była to jedna z najtrudniejszych ról w jego karierze: Skylight was ten times as hard to play as anything I’ve ever done (Skylight było dziesięć razy trudniejsze niż cokolwiek, co grałem wcześniej). Występ przyniósł mu nominację do Tony Award dla najlepszego aktora w sztuce.
W kinie lat 90. pojawiał się w różnorodnych produkcjach:
- w komedii fantasy Toys (1992) Barry’ego Levinsona,
- w dramacie historycznym Dancing at Lughnasa (1998) z Meryl Streep,
- w thrillerze politycznym The Insider (1999) w reżyserii Michaela Manna,
- w gotyckim horrorze Sleepy Hollow (1999) Tima Burtona.
Nie zabrakło też ról w telewizji – w 1999 roku zagrał w serialu BBC Wives and Daughters, adaptacji powieści Elizabeth Gaskell. Wcielił się w postać Squire’a Hamleya i za tę kreację otrzymał drugą BAFTA TV Award.
W nowym tysiącleciu
Na początku XXI wieku Gambon pojawił się w filmie Roberta Altmana Gosford Park (2001), gdzie wcielił się w Sir Williama McCordle’a – pana rezydencji, w której podczas eleganckiego przyjęcia dochodzi do morderstwa. Film zdobył ogromne uznanie krytyków, otrzymał sześć nominacji do Oscara i nagrodę BAFTA dla najlepszego brytyjskiego filmu.
W 2002 roku aktor zachwycił jako prezydent Lyndon B. Johnson w telewizyjnym filmie Path to War. Jego rola została doceniona zarówno przez krytyków, jak i widzów. The Washington Post pisał: Gambon is entirely up to the task of making a larger-than-life icon seem painfully – and in the end, helplessly – human (Gambon w pełni sprostał zadaniu ukazania ikony większej niż życie jako postaci boleśnie – a w końcu bezradnie – ludzkiej).
W tym samym czasie pojawił się także w produkcji Perfect Strangers (2001), w której zaprezentował talent komediowy, a także w filmowej adaptacji sztuki Caryla Churchilla A Number, partnerując Danielowi Craigowi.
Kolejny wielki sukces przyszedł w 2004 roku, kiedy Gambon dołączył do obsady ekranizacji powieści J.K. Rowling. Zastąpił zmarłego Richarda Harrisa i wcielił się w postać Albusa Dumbledore’a w filmie Harry Potter i więzień Azkabanu.
Michael Gambon jako Albus Dumbledore – czarodziejski rozdział kariery
Rok 2004 stał się przełomowy – to wtedy Michael Gambon po raz pierwszy wcielił się w rolę Albusa Dumbledore’a, dyrektora szkoły magii i czarodziejstwa Hogwart w ekranizacji powieści J.K. Rowling Harry Potter i więzień Azkabanu. Zastąpił zmarłego w 2002 roku Richarda Harrisa, który grał tę postać w dwóch pierwszych częściach serii.
Choć wielu fanów początkowo miało obawy, Gambon szybko udowodnił, że potrafi nadać Dumbledore’owi własny, niepowtarzalny charakter. Jego interpretacja była bardziej energiczna, czasem surowsza, ale zawsze charyzmatyczna.
Gambon powracał jako Dumbledore w kolejnych częściach serii:
- Harry Potter i Czara Ognia (2005),
- Harry Potter i Zakon Feniksa (2007),
- Harry Potter i Książę Półkrwi (2009),
- Harry Potter i Insygnia Śmierci: część I (2010),
- Harry Potter i Insygnia Śmierci: część II (2011).
Dzięki tej roli zyskał globalną rozpoznawalność – dla milionów młodych widzów na całym świecie stał się uosobieniem mądrego czarodzieja i przewodnika Harry’ego.
Michael Gambon poza Hogwartem
Mimo zaangażowania w sagę o Harrym Potterze, Gambon nie porzucił innych projektów. W 2004 roku wystąpił w pięciu różnych filmach, m.in. w komedii Wesa Andersona The Life Aquatic with Steve Zissou oraz w brytyjskim thrillerze Layer Cake.
W teatrze spełnił swoje wieloletnie marzenie – w 2005 roku zagrał Falstaffa w sztuce Henryk IV w reżyserii Nicholasa Hytnera w National Theatre. Recenzenci podkreślali, że jego kreacja ukazywała nie tylko komizm postaci, ale także jej melancholię i świadomość przemijania. Krytyk Michael Billington pisał w The Guardian, że Gambon potrafił wnieść do roli „poczucie starości, rozkładu i smutku”.
W 2006 roku aktor podjął się nietypowego zadania – użyczył głosu w serii reklam Guinnessa z udziałem animowanych pingwinów. W tym samym czasie wystąpił w sztukach opartych na twórczości Samuela Becketta, m.in. Eh Joe oraz Embers, pokazując swoje mistrzostwo w teatrze absurdu.
Michael Gambon w latach 2010–2019 – późne role i pożegnanie ze sceną
Na początku nowej dekady Gambon wciąż pozostawał niezwykle aktywny zawodowo. W 2010 roku zagrał króla Jerzego V w głośnym filmie Toma Hoopera The King’s Speech. Obraz zdobył aż dwanaście nominacji do Oscara, a ostatecznie otrzymał cztery statuetki, w tym dla najlepszego filmu. Kreacja Gambona, choć drugoplanowa, była ceniona za autentyczność i wyrazistość.
W tym samym roku pojawił się w specjalnym świątecznym odcinku serialu Doctor Who zatytułowanym A Christmas Carol, gdzie wcielił się w rolę Kazrana Sardicka – postaci wzorowanej na bohaterze z opowiadania Charlesa Dickensa.
Lata 2010–2012 przyniosły również role w teatrze – Gambon powrócił do Gate Theatre w Dublinie, gdzie wystąpił w sztuce Samuela Becketta Krapp’s Last Tape. W 2012 roku zagrał w filmie Quartet, będącym reżyserskim debiutem Dustina Hoffmana, a także w adaptacji sztuki radiowej Becketta All That Fall. Produkcje te potwierdzały, że mimo upływu lat aktor wciąż imponował wszechstronnością.
W telewizji ważnym projektem stała się adaptacja książki J.K. Rowling The Casual Vacancy (2015), wyprodukowana przez BBC One i HBO, w której Gambon wcielił się w Howarda Mollisona.
Michael Gambon i koniec kariery teatralnej
W 2015 roku Gambon ogłosił, że kończy występy sceniczne. Powodem była coraz większa trudność w zapamiętywaniu tekstu. Aktor próbował korzystać z dyskretnego podpowiadania przez słuchawkę, ale – jak sam podkreślał – nie dawało mu to satysfakcji.
Mimo tego pozostawał aktywny w innych obszarach. Zagrał m.in. w serialu Fortitude (2015–2018), w filmie Dad’s Army (2016), gdzie wcielił się w kultowego kaprala Godfreya, a także użyczył głosu niedźwiedziowi Uncle Pastuzo w serii Paddington (2014, 2017).
W 2016 roku był narratorem w hollywoodzkiej komedii Coenów Hail, Caesar!, która stanowiła satyryczne spojrzenie na złotą erę kina lat 50. Film zdobył uznanie krytyków i nominację do Oscara za scenografię.
Jego ostatnimi rolami były występy w filmach Judy (2019) – opowieści o ostatnich latach życia Judy Garland – oraz w thrillerze psychologicznym Cordelia (2019).
Michael Gambon – życie prywatne i pasje
Poza sceną i ekranem Gambon był człowiekiem o wielu zainteresowaniach. Pasjonował się antykami – zbierał zegary, broń palną oraz klasyczne samochody. Był również licencjonowanym pilotem. Jego zamiłowanie do motoryzacji przyniosło mu popularność w programie Top Gear, gdzie w czasie jazdy próbnej tak gwałtownie wziął ostatni zakręt, że samochód przechylił się na dwa koła. Od tego czasu zakręt na torze nazwano „Gambon Corner”.
Prywatnie od 1962 roku był mężem Anne Miller, z którą miał syna Fergusa – późniejszego eksperta w programie Antiques Roadshow. Jednocześnie przez wiele lat związany był z młodszą o 25 lat scenografką Philippą Hart, z którą miał dwóch synów.
Ostatnie lata i śmierć
Michael Gambon zmarł 27 września 2023 roku w miejscowości Witham w wieku 82 lat, po krótkiej chorobie wywołanej zapaleniem płuc. Jego odejście poruszyło nie tylko środowisko teatralne i filmowe, ale także fanów na całym świecie, dla których na zawsze pozostał Albus Dumbledore’em – symbolem mądrości i dobroci.
Po śmierci aktora ujawniono treść jego testamentu. Większość majątku została zapisana żonie Anne Gambon, z którą pozostawał formalnie w małżeństwie przez 61 lat. Partnerka z ostatnich dekad życia, Philippa Hart, oraz dwaj synowie z tego związku, nie otrzymali zapisu w testamencie. Informacja ta wzbudziła wiele komentarzy w mediach, ale bliscy podkreślali, że Gambon zawsze starał się chronić swoją prywatność i unikać sensacji.
Dziedzictwo Michaela Gambona jest niezwykle bogate. Jego twórczość teatralna i filmowa obejmowała ponad sześć dekad, a wachlarz ról rozciągał się od dramatów Szekspira, przez współczesne sztuki Harolda Pintera, aż po hollywoodzkie produkcje kinowe. Widzowie zapamiętali go jako:
- niepowtarzalnego Phillipa Marlowe’a w The Singing Detective (1986),
- charyzmatycznego Eddiego Carbone’a w A View from the Bridge (1987),
- bezwzględnego gangstera w The Cook, the Thief, His Wife & Her Lover (1989),
- króla Jerzego V w The King’s Speech (2010),
- i oczywiście jako Albusa Dumbledore’a w serii o Harrym Potterze.
W 2017 roku otrzymał Irish Film & Television Academy Lifetime Achievement Award, a w 2020 roku dziennik The Irish Times umieścił go na 28. miejscu listy największych irlandzkich aktorów filmowych w historii.
Aktorzy, którzy mieli okazję z nim pracować, podkreślali jego naturalny talent i niezwykłą aurę sceniczną. Alan Ayckbourn określił go mianem non-starry star – gwiazdy, która nie potrzebowała blasku reflektorów, aby błyszczeć.
Choć dla wielu fanów na zawsze pozostanie Dumbledore’em, nie można zapominać, że Michael Gambon był artystą znacznie większym niż tylko jedna rola. Był jednym z tych aktorów, którzy potrafili w równym stopniu zachwycać na deskach teatru, w ambitnych filmach autorskich, jak i w globalnych superprodukcjach.
Jego życie prywatne i pasje – kolekcjonowanie antyków, miłość do lotnictwa i samochodów – czyniły go postacią barwną i niebanalną. Jednak to przede wszystkim jego głos, charyzma i talent sprawiły, że na trwałe wpisał się do historii brytyjskiej i światowej sztuki.
