Tego dnia 1864 roku zakończyła się wojna rosyjsko-czerkieska
Zaczęło się od gór i wolności – zakończyło czystką, której skutki wciąż rozbrzmiewają w pamięci potomków. Gdy imperium spotkało się z nieugiętym oporem Czerkiesów, wojna rosyjsko-czerkieska przerodziła się w brutalną walkę o istnienie, nie tylko o terytorium. To historia milczenia po stronie zwycięzców i krzyku tych, których próbowano wymazać z mapy i pamięci.
Wojna rosyjsko-czerkieska, będąca kluczowym elementem tzw. wojen kaukaskich, zakończyła się 21 maja 1864 roku symboliczną defiladą wojsk rosyjskich w dolinie rzeki Krasnaja pod obecnym Soczi. Konflikt ten, trwający przez dziesięciolecia, miał olbrzymie konsekwencje dla narodów Kaukazu Północno-Zachodniego, szczególnie dla Czerkiesów (Adygów). Była to wojna o przetrwanie, tożsamość i niezależność, której skutki odczuwane są do dziś.
Kaukaz, położony między Morzem Czarnym a Morzem Kaspijskim, od wieków stanowił teren strategicznego zainteresowania imperiów – Persji, Imperium Osmańskiego i Rosji. W XVIII wieku, po licznych zwycięstwach nad Turcją i Persją, Imperium Rosyjskie zaczęło umacniać swoją obecność na Kaukazie. Celem była pełna kontrola nad tym trudnodostępnym i politycznie zróżnicowanym regionem, stanowiącym naturalną barierę między Europą a Azją.
Rosyjskie plany kolonizacji Kaukazu napotykały jednak zacięty opór ludności rdzennie zamieszkującej te tereny. Szczególnie oporną grupą okazali się Czerkiesi, zamieszkujący zachodnią część Kaukazu, znani z waleczności, suwerenności plemiennej oraz silnego przywiązania do wolności.
Przyczyny wojny
Główne przyczyny konfliktu rosyjsko-czerkieskiego były złożone i obejmowały:
- Ekspansjonizm rosyjski – Imperium Rosyjskie dążyło do ustanowienia bezpiecznej granicy południowej i zabezpieczenia drogi do Azji Środkowej.
- Chęć unifikacji Kaukazu – Rosja zamierzała zintegrować wszystkie regiony Kaukazu w jeden organizm administracyjny.
- Odmowa podporządkowania się Czerkiesów – silnie zakorzenione tradycje wolnościowe, brak scentralizowanego przywództwa i znajomość terenu umożliwiały im długotrwały opór.
- Wsparcie Imperium Osmańskiego i Wielkiej Brytanii dla ludów Kaukazu, szczególnie w czasie wojny krymskiej, co tylko przedłużyło konflikt.
Wojna była więc nie tylko starciem militarnym, ale również walką cywilizacji – imperialnej, scentralizowanej machiny rosyjskiej z góralską, klanową społecznością Czerkiesów.
Wojna rosyjsko-czerkieska
Wojna rosyjsko-czerkieska, będąca częścią szerszych wojen kaukaskich (1817–1864), trwała ponad czterdzieści lat. Konflikt w zachodniej części Kaukazu, gdzie mieszkali głównie Czerkiesi, nasilił się od lat 30. XIX wieku. Wojnę tę można podzielić na kilka kluczowych etapów:
Na tym etapie Czerkiesi toczyli głównie wojnę partyzancką, wykorzystując znajomość górzystego terenu. Rosjanie budowali linie fortów wzdłuż wybrzeża Morza Czarnego, jednak nie byli w stanie skutecznie kontrolować wnętrza Kaukazu.
Rosjanie rozpoczęli nową strategię – systematyczne wypalanie wiosek, wycinanie lasów i przymusowe przesiedlenia. Kluczową postacią tego okresu był Aleksiej Jermołow, generał armii rosyjskiej, który prowadził brutalną kampanię represji wobec lokalnej ludności. Czerkiesi zjednoczyli się częściowo pod wodzą takich przywódców jak Muhammed Amin, wspieranego przez Imperium Osmańskie.
Wojna krymska odciągnęła uwagę Rosjan od Kaukazu, a Czerkiesi skorzystali z okazji do odbicia części terenów. Otrzymali ograniczoną pomoc wojskową i dyplomatyczną od Wielkiej Brytanii i Turcji. Po zakończeniu wojny krymskiej, Rosja wznowiła ofensywę z nową siłą.
Pod dowództwem Michaiła Romanowskiego i Nikołaja Jewdokimowa, Rosjanie przeprowadzili brutalną kampanię pacyfikacyjną. Zastosowano taktykę spalonej ziemi oraz masowe deportacje ludności. Setki tysięcy Czerkiesów zostało zabitych lub zmuszonych do emigracji do Imperium Osmańskiego.
Bitwa pod Krasną Polaną (maj 1864)
Ostatni symboliczny akt wojny odbył się 21 maja 1864 roku, kiedy to armia rosyjska zorganizowała defiladę zwycięstwa pod Krasną Polaną. Było to miejsce ostatnich potyczek z oddziałami czerkieskimi. Ta data została oficjalnie ogłoszona przez Imperium Rosyjskie jako koniec wojny kaukaskiej.
Co ciekawe, w czasie wojny Rosja stworzyła tzw. linię czarnomorską – pas fortyfikacji, który miał odgrodzić wybrzeże od kontrolowanych przez Czerkiesów terenów górskich.
Czerkiesi nigdy nie stworzyli jednej wspólnej armii – wojna była prowadzona przez liczne, niezależne klany, co osłabiało ich koordynację.
Symbolicznym gestem zakończenia wojny było zasadzenie przez Rosjan krzyża na górze Akhun, z widokiem na Morze Czarne.
Wojna rosyjsko-czerkieska – zakończenie i skutki
Zakończenie wojny oznaczało tragiczny los dla Czerkiesów. Ocenia się, że ponad 90% ludności czerkieskiej zostało zabitych, deportowanych lub zmuszonych do ucieczki. Deportacje miały charakter ludobójczy i odbywały się głównie do Imperium Osmańskiego (dzisiejsza Turcja, Syria, Jordania).
Skutki wojny:
- Depopulacja Kaukazu Zachodniego – wiele terenów zostało wyludnionych i zasiedlonych przez lojalnych wobec Rosji Kozaków, Ormian i Słowian.
- Rozpad społeczeństwa czerkieskiego – utracono język, religię, struktury klanowe.
- Powstanie czerkieskiej diaspory – Turcja, Syria i Jordania do dziś zamieszkiwane są przez potomków uchodźców.
- Ruszczenie Kaukazu – polityka asymilacyjna i kolonizacyjna Rosji doprowadziła do marginalizacji rdzennych kultur.
Wojna rosyjsko-czerkieska – znaczenie historyczne
Wojna rosyjsko-czerkieska była jednym z najbardziej wyniszczających konfliktów XIX wieku, choć często marginalizowanym w historiografii europejskiej. Jej znaczenie obejmuje:
- Precedens ludobójczy – wielu historyków uważa deportacje Czerkiesów za pierwsze nowoczesne ludobójstwo etniczne.
- Wzrost rosyjskiego imperializmu – zakończenie wojny umożliwiło Rosji dalszą ekspansję w Azji Środkowej.
- Narodziny kaukaskiej pamięci narodowej – 21 maja obchodzony jest dziś przez społeczność czerkieską jako Dzień Żałoby Narodowej.
- Wzrost napięć etnicznych – skutki wojny, w tym przymusowe migracje, stworzyły problemy demograficzne i etniczne, których echo słychać w konfliktach Kaukazu XX i XXI wieku.
