Tego dnia 1366 roku w Pradze urodziła się Anna Czeska
Z dala od angielskich pól bitewnych i romańskich katedr, przyszła na świat dziewczyna, która nie przyniosła ze sobą bogactwa, a jednak odcisnęła piętno trwalsze niż złoto. Anna Czeska, pozbawiona posagu, zyskała serce króla i szacunek ludu, choć początkowo nie chciano jej nawet widzieć na tronie. Jej łagodność w czasach brutalnych konfliktów uczyniła z niej królową nie tylko z tytułu, lecz z ducha – jedną z tych, o których pamięta się nie za to, co posiadały, lecz za to, kim były.
11 maja 1366 roku w Pradze przyszła na świat Anna Czeska, znana również jako Anna Luksemburska. Była córką Karola IV, cesarza rzymskiego i króla Czech, oraz Elżbiety Pomorskiej. Wraz z narodzinami Anny rozpoczął się niezwykły bieg wydarzeń, który zawiódł ją na tron Anglii i uczynił jedną z najbardziej intrygujących postaci XIV-wiecznej Europy.
Anna pochodziła z potężnego rodu Luksemburgów. Jej ojciec uważany był za jednego z najpotężniejszych monarchów średniowiecznej Europy, władającego znaczną częścią kontynentu. Anna miała czterech braci, w tym późniejszego cesarza Zygmunta Luksemburskiego, oraz młodszą siostrę, Małgorzatę, późniejszą burgrabinę Norymbergi. Z poprzednich małżeństw ojca pochodziło również pięcioro jej przyrodniego rodzeństwa, w tym Małgorzata, królowa Węgier.
Dzieciństwo spędziła głównie na Zamku Praskim, znajdując się pod opieką swojego brata, Wacława IV, króla Czech. Zgodnie z kronikami, Anna była dobrze wykształcona – potrafiła czytać w językach niemieckim, czeskim i łacińskim, co było wówczas rzadkością wśród kobiet, nawet tych pochodzenia królewskiego.
Anna Czeska na drodze do angielskiej korony
Podróż Anny do Anglii była częścią szerszego planu politycznego, który ukształtowała Wielka Schizma Zachodnia (1378–1417). Był to okres, gdy w Kościele katolickim panował podział na dwóch papieży – jeden rezydował w Rzymie, drugi w Awinionie. Papież Urban VI, popierany przez Anglię, liczył na zacieśnienie więzów z rodziną Luksemburgów, dlatego udzielił dyspensy na ślub Anny z królem Ryszardem II, aby wzmocnić polityczne sojusze Anglii przeciwko Francji.
Choć Anna Czeska nie wniosła do małżeństwa posagu – co wywołało niezadowolenie wśród angielskiej arystokracji – Ryszard II wypłacił w zamian 20 tysięcy florenów (około 4 miliony funtów według dzisiejszej wartości) jej bratu, królowi Wacławowi IV. Miało to podkreślić znaczenie sojuszu i wspólną misję chrześcijańską. Ponadto, król udzielił specjalnych przywilejów osobom towarzyszącym Annie w drodze do Anglii.
Choć negocjacje trwały długo – m.in. dlatego, że angielscy wysłannicy zostali porwani w drodze powrotnej z Pragi – ostatecznie traktat małżeński podpisano w maju 1381 roku. Anna, podróżując przez Flandrię, znajdowała się pod opieką swego wuja, Wacława I, księcia Luksemburga, co zapewniło jej bezpieczeństwo.
Anna Czeska i jej koronacja – od niechęci do uwielbienia
Anna Czeska dotarła do Anglii w grudniu 1381 roku, choć jej podróż opóźniły sztormy, które według kronikarza Tomasza Walsinghama zwiastowały zły omen – statki roztrzaskały się zaraz po tym, jak zeszła na brzeg. Jej pojawienie się w nowej ojczyźnie nie spotkało się z entuzjazmem. Krytykowano nie tylko brak posagu, ale i jej skromny wygląd. Kronikarz westminsterski określił ją jako „maleńki kawałek człowieczeństwa”, co miało sugerować, że nie dorównywała swą posturą i aparycją ówczesnym wyobrażeniom o królowej.
Pomimo początkowej niechęci, 20 stycznia 1382 roku Anna została poślubiona królowi Ryszardowi II podczas uroczystej ceremonii w Opactwie Westminsterskim. Oboje mieli wówczas zaledwie 15 lat. Choć ich małżeństwo miało przede wszystkim wymiar polityczny, z czasem między królewską parą narodziła się silna więź uczuciowa. Jeden z kronikarzy pisał, że dwoje wiotkich nastolatków zakochało się w sobie, a Ryszard II z biegiem lat stał się szczerze oddany swojej nowej żonie.
Po ślubie odbyła się seria turniejów rycerskich, a następnie król i królowa wyruszyli w podróż po kraju, odwiedzając m.in. liczne opactwa. W 1383 roku Anna odwiedziła Norwich, gdzie na jej cześć w Wielkim Szpitalu wykonano sufit złożony z 252 czarnych orłów, symbolizujących jej czeskie pochodzenie i królewski rodowód.
Anna Czeska i wpływ na kulturę oraz politykę Anglii
Dwór ojca Anny, Karola IV, był centrum tzw. stylu międzynarodowego gotyku, który właśnie wówczas osiągał szczyt swojej popularności. Przyjazd królowej do Anglii zapoczątkował napływ nowych inspiracji artystycznych. Uważa się, że słynna Korona księżniczki Blanki, obecnie znajdująca się w Monachium, mogła zostać wykonana specjalnie dla Anny – najprawdopodobniej w Pradze lub Paryżu.
Przez 12 lat małżeństwa Anna i Ryszard pozostali bezdzietni, co w tamtej epoce często uznawano za osobistą porażkę królowej. Mimo to Anna pełniła swoją rolę z oddaniem i empatią, zyskując przydomek Dobrej Królowej Anny. Znana była z częstego wstawiania się za poddanymi, szczególnie tymi uwięzionymi lub oskarżonymi o przestępstwa polityczne.
Jej interwencje miały wymiar zarówno symboliczny, jak i realny –:
- w 1381 roku doprowadziła do ułaskawienia wielu uczestników powstania ludowego, znanego jako Bunt chłopski,
- w 1384 roku ocaliła życie Johna Northampton’a, byłego burmistrza Londynu, którego udało jej się uchronić przed egzekucją,
- w 1389 roku zabiegała o przebaczenie dla mężczyzny oskarżonego o zabójstwo sprzed czternastu lat.
Najbardziej znaną interwencją była ta z 1392 roku, gdy Anna pomogła zażegnać konflikt między królem a mieszkańcami Londynu. Jej pokojowa mediacja została uwieczniona w dziele „Reconciliation of Richard II with the City of London” autorstwa Richarda Maidstone’a.
Śmierć, żałoba i spuścizna królowej
7 czerwca 1394 roku, w rezydencji królewskiej Sheen Manor, Anna Czeska zmarła nagle, mając zaledwie 28 lat. Źródła historyczne sugerują, że przyczyną jej śmierci była dżuma, która ponownie nawiedziła Europę w drugiej połowie XIV wieku. Jej odejście wstrząsnęło nie tylko dworem, lecz przede wszystkim królem Ryszardem II, który – jak piszą kronikarze – pogrzebał nie tylko żonę, ale także część siebie.
Zrozpaczony monarcha kazał zburzyć Sheen Manor, miejsce, w którym Anna wydała ostatnie tchnienie. Wielu historyków uważa, że wpływ królowej miał charakter nie tylko emocjonalny, ale również polityczny – jej obecność łagodziła impulsywność i nierzadko kontrowersyjne decyzje Ryszarda. Po jej śmierci władca wpadł w spiralę autorytaryzmu, która ostatecznie doprowadziła do jego detronizacji.
Dwa lata później, w 1396 roku, Ryszard poślubił sześcioletnią Izabelę de Valois, córkę króla Francji, lecz to małżeństwo miało wyłącznie znaczenie polityczne i nie dorównywało poprzedniemu pod względem bliskości czy oddania.
Dziedzictwo i pamięć – Anna Czeska jako Dobra Królowa
Chociaż Anna Czeska nie doczekała się potomstwa i początkowo spotkała się z niechęcią angielskiego społeczeństwa, jej obraz w pamięci potomnych przeszedł znaczącą metamorfozę. Z czasem zaczęła być postrzegana jako uosobienie dobroci, łagodności i współczucia.
Thomas Walsingham, angielski kronikarz, chwalił jej oddanie Bogu, hojność dla ubogich oraz wsparcie dla Kościoła. Sama królowa nie unikała publicznych gestów pokory i miłosierdzia. Najbardziej spektakularnym przykładem była jej nieudana, lecz pełna pasji próba ocalenia Simona de Burley’a, dawnego nauczyciela Ryszarda II, podczas Parlamentu Bezlitosnego w 1388 roku. Pomimo jej błagań skierowanych do Lordów Apelantów, Burley został stracony – relacjonowali współcześni.
Choć nie wypełniła wielu tradycyjnych ról przypisywanych królowej – przede wszystkim nie dała Anglii następcy tronu – zyskała reputację osoby szlachetnej, wrażliwej i pełnej empatii. Jej epitafium wspominało, że była „życzliwa dla kobiet w ciąży”, co symbolicznie zastępowało jej brak własnych dzieci. Kronikarz z Evesham pisał: ta królowa, chociaż nie urodziła dzieci, była uznawana za tę, która przyczyniła się do chwały i bogactwa królestwa tak bardzo, jak tylko mogła. Szlachta i lud prosty cierpieli po jej śmierci.
Wieczny spoczynek – pomnik Anny Czeskiej w Opactwie Westminsterskim
Po śmierci Anna Czeska została pochowana w Opactwie Westminsterskim u boku swojego męża. Już w 1395 roku Ryszard II zlecił wykonanie wspólnego nagrobka, co było nowością – nigdy wcześniej nie zamówiono w Anglii podwójnego pomnika królewskiego. Projekt oparto na bazie z marmuru z Purbeck, a wykonaniem zajęli się wybitni londyńscy rzemieślnicy – Henry Yevele i Stephen Lote – oraz złotnicy Nicholas Broker i Godfrey Prest, którzy odpowiadali za rzeźby z pozłacanego mosiądzu i latonu.
Zgodnie z umową, monarchowie mieli być przedstawieni w koronach, z połączonymi prawymi dłońmi i berłami w dłoniach lewych. Choć dzisiaj ich posągi są uszkodzone – dłonie zostały odłamane – sam pomnik przetrwał jako niezwykłe świadectwo miłości i królewskiego majestatu. Inskrypcja na sarkofagu głosiła, że Anna była „piękna ciałem, a jej twarz była łagodna i urocza”.
Gdy grób otwarto w 1871 roku, okazało się, że wiele z jej kości zostało skradzionych – prawdopodobnie przez złodziei, którzy przedostali się przez otwór w boku sarkofagu. Pomimo tego zbezczeszczenia, Anna nadal pozostaje jedną z najbardziej romantycznych i czczonych postaci w historii angielskiej monarchii.
Ikona stylu i kultury dworu Plantagenetów
Choć Anna Czeska była znana przede wszystkim ze swojego charakteru i zaangażowania w sprawy poddanych, wywarła również istotny wpływ na modę i obyczaje dworskie w Anglii końca XIV wieku. Jej pochodzenie z dworu praskiego – będącego wówczas centrum artystycznym i kulturowym Europy – sprawiło, że do Anglii trafiły nowe trendy i estetyka, które wcześniej były tam zupełnie nieznane.
Uważa się, że to właśnie Anna spopularyzowała w Anglii damskie siodło boczne, które umożliwiało kobietom bardziej komfortową i bezpieczną jazdę konną. Miało to ogromne znaczenie nie tylko praktyczne, ale również symboliczne – wiązało się z większą mobilnością kobiet oraz elegancją, z jaką poruszały się po dworze.
Jej przyjazd do Anglii odbył się w specjalnej karecie, przypuszczalnie zbudowanej w węgierskim mieście Kocs, które dało nazwę angielskiemu słowu coach (kareta, powóz). Ten fakt pokazuje, jak bezpośredni wpływ mogła mieć postać królowej na język i codzienność nie tylko w epoce średniowiecza, ale i w przyszłych pokoleniach.
Nie bez znaczenia był również styl ubierania się królowej – to ona zapoczątkowała modę na charakterystyczne, rogowe nakrycia głowy, znane jako headdress w stylu bohemskim, które na wiele lat zdominowały modę angielskich dam.
Anna Czeska w literaturze, teatrze i telewizji
Postać Anny Czeskiej inspirowała twórców przez wieki – zarówno tych piszących powieści historyczne, jak i dramatopisarzy oraz reżyserów.
W literaturze pojawiła się m.in. w następujących dziełach:
- „Within the Hollow Crown” (1941) autorstwa Margaret Campbell Barnes – powieść ukazująca emocjonalny wymiar życia Anny i Ryszarda II,
- „Passage to Pontefract” (1981) Jean Plaidy – skupiająca się na relacjach władzy i uczucia,
- „Frost on the Rose” (1982) Maureen Peters, poświęcona zarówno Annie, jak i Izabeli de Valois,
- „The Last Plantagenets” (1962) Thomas B. Costain – przedstawiająca szerszy kontekst panowania dynastii Plantagenetów.
W teatrze Anna Czeska pojawia się w sztuce „Richard of Bordeaux” (1932) autorstwa Gordon Daviot, która w 1933 roku odniosła ogromny sukces na West Endzie. Przedstawienie skupia się na romantycznym aspekcie małżeństwa Ryszarda II i Anny, a jego reżyser i odtwórca głównej roli – John Gielgud – dzięki niemu zyskał status jednej z najważniejszych postaci angielskiej sceny teatralnej.
Królowa pojawia się również w sztuce „Two Planks and a Passion” (1983) Anthony’ego Minghelli, w której towarzyszy mężowi i ich przyjacielowi Robertowi de Vere podczas oglądania średniowiecznych misteriów religijnych w Yorku.
W ekranizacjach telewizyjnych wystąpiła w dwóch adaptacjach „Richard of Bordeaux”:
- 1938 rok – Gwen Ffrangcon-Davies jako Anna, u boku Andrew Osborna jako Ryszarda II,
- 1947 rok – Joyce Heron jako Anna, ponownie z Andrew Osbornem jako królem.
Niestety, żaden z tych materiałów filmowych nie zachował się do dziś.
Dziś Anna Czeska jawi się jako postać o wielowymiarowym znaczeniu:
- była łącznikiem między Wschodem a Zachodem Europy,
- wniosła kulturową i estetyczną świeżość na angielski dwór,
- zyskała miano królowej empatii, dzięki której pojęcie „miłosierdzia monarchy” nabrało realnego sensu.
Jej wkład w rozwój sztuki, dyplomacji i łagodzenia konfliktów wewnętrznych Anglii pozostaje jednym z najciekawszych rozdziałów epoki Plantagenetów. Pomimo że nie pozostawiła potomków, historia zapamiętała ją jako „Good Queen Anne” – królową, która swoją cichością i łagodnością pozostawiła ślad trwalszy niż niejedna korona.
Bibliografia:
- Flantzer Susan, Anne of Bohemia, Queen of England, unofficialroyalty.com [dostęp: 09.05.2025].
- Jones Dan, Plantageneci. Waleczni królowie, twórcy Anglii, Kraków 2020.
