Tego dnia 1794 roku miała miejsce bitwa pod Racławicami
Na polach Racławic rozegrała się bitwa, która zmieniła bieg historii. Polacy, w tym tysiące chłopów uzbrojonych w kosy, stawili czoła znacznie silniejszemu wrogowi. Bitwa pod Racławicami pokazała, jak wielką siłę ma zjednoczenie, które w obliczu kryzysu zdołało pokonać nie tylko wroga, ale i społeczne podziały.
Bitwa pod Racławicami, stoczona 4 kwietnia 1794 roku, oznaczała znaczące zwycięstwo sił polskich przeciwko Imperium Rosyjskiemu i stała się jednym z decydujących momentów insurekcji kościuszkowskiej. Bitwa ta nie tylko zademonstrowała sprawność wojskową Tadeusza Kościuszki, ale także pokazała potencjał sił chłopskich walczących u boku regularnych wojsk o wyzwolenie narodowe. Zwycięstwo pod Racławicami, choć miało przede wszystkim symboliczne znaczenie militarne, wzmocniło morale Polaków, ułatwiło rozprzestrzenienie się powstania na inne regiony i pozostało trwałym symbolem polskiego patriotyzmu i jedności między klasami społecznymi.
Kontekst historyczny i wstęp do bitwy
Powstanie kościuszkowskie rozpoczęło się 24 marca 1794 r., kiedy to Tadeusz Kościuszko ogłosił się Najwyższym Naczelnikiem Siły Zbrojnej Narodowej na Rynku Głównym w Krakowie. Powstańcy przysięgali: „Zginąć i być pogrzebanym w gruzach własnego kraju lub wyzwolić ojczyznę”. Powstanie to było ostatnią desperacką próbą zachowania niepodległości Polski przed zaborcami.
1 kwietnia 1794 r. Kościuszko wyruszył z Krakowa w kierunku Warszawy ze swoimi siłami. Podczas tego marszu wywiad ujawnił, że siły rosyjskie zostały podzielone, co stanowiło strategiczną okazję. Kościuszko postanowił zaatakować oddziały generała Aleksandra Tormasowa, zanim zdążą się one połączyć z oddziałami dowodzonymi przez generała Fiodora Denisowa. Ta decyzja taktyczna miała na celu wykorzystanie przewagi liczebnej, która mogłaby zrównoważyć rosyjską przewagę w sprzęcie i wyszkoleniu.
Bitwa pod Racławicami – siły i pozycja na polu bitwy
Polska armia powstańcza składała się z około 4 000 regularnych żołnierzy i prawie 2 000 chłopów uzbrojonych w kosy zamontowane na palach, znane jako „kosynierzy”. Ci chłopscy ochotnicy zostali zorganizowani w zwartą formację i po raz pierwszy mieli zostać użyci w bitwie pod Racławicami. Siły polskie zostały podzielone na dwie dywizje dowodzone przez generałów Antoniego Józefa Madalińskiego i Józefa Zajączka.
Siły rosyjskie pod dowództwem Tormasowa liczyły około 3000 żołnierzy z 12 działami artyleryjskimi, podczas gdy Denisow dowodził kolejnymi 2500 żołnierzami, którzy mieli zaatakować od południa. Tormasow rozmieścił swoje siły na wyższym, trudnym do zdobycia wzgórzu, co początkowo wydawało się niekorzystne dla sił polskich. Oczekiwano, że generał Denisow przybędzie z posiłkami podczas bitwy, co poważnie zagroziłoby polskiej pozycji.
Bitwa pod Racławicami – przebieg
Bitwa rozpoczęła się około godziny 15:00, kiedy dwie rosyjskie kolumny rozpoczęły atak. Tormasow został sprowokowany do działania przez polską artylerię, porzucając swoją korzystną pozycję obronną. Początkowo rosyjski atak okazał się skuteczny, a ich ciężki ostrzał rozproszył polską kawalerię. Jednak po przegrupowaniu polska kawaleria powróciła na pole bitwy.
W centrum pola bitwy doszło do zaciętego pojedynku artyleryjskiego, w którym polskie działa skutecznie powstrzymały natarcie rosyjskiej piechoty. W tym krytycznym momencie Kościuszko podjął odważną decyzję, która zadecydowała o wyniku bitwy. Osobiście poprowadził grupę 320 chłopów-żołnierzy uzbrojonych w kosy do akcji przeciwko siłom rosyjskim. Inspirując ich okrzykiem: „Moi chłopcy, bierzcie tę artylerię! Za Boga i Ojczyznę! Naprzód z wiarą!”, chłopska brygada Kościuszki ruszyła naprzód.
Rosyjska artyleria została zaskoczona przez nietypową jednostkę i jej niekonwencjonalne uzbrojenie. Pierwsza fala oddziałów chłopskich przedarła się przez linie wroga i zdobyła trzy dwunastofuntowe armaty, podczas gdy druga fala zabezpieczyła osiem kolejnych dział. Następnie Kościuszko ruszył na lewą flankę i poprowadził szarżę na bagnety, gdy Rosjanie zaczęli uciekać, a kosynierzy podążali tuż za nimi.
Wśród walczących chłopów szczególnie wyróżnił się Wojciech Bartos z Rzędowic, który za pomocą czapki zakrył panewkę rosyjskiej armaty, uniemożliwiając jej wystrzał, a następnie ją zdobył. Za swoją odwagę Kościuszko awansował go później do stopnia chorążego grenadierów krakowskich i przemianował na Głowackiego.
Ofiary śmiertelne i bezpośrednie następstwa
Bitwa pochłonęła około 100-250 polskich ofiar, podczas gdy straty rosyjskie były znacznie wyższe i wyniosły 600-800 żołnierzy. Co ważne, siły polskie zdobyły wszystkie 12 rosyjskich dział polowych, co stanowiło znaczną zdobycz materialną.
Po zwycięstwie Kościuszko uhonorował chłopskich bojowników, zakładając sukmanę, tradycyjny chłopski płaszcz. Krakowski pułk grenadierów otrzymał nowy sztandar, na którym widniał snop pszenicy, skrzyżowane kosy i dewiza „Żywią i bronią”. Ten symboliczny gest potwierdził kluczową rolę chłopów w zapewnieniu zwycięstwa i tymczasowo podniósł ich status społeczny z „znękanych nierobów” do współobywateli.
Historyczne znaczenie i dziedzictwo
Zwycięstwo pod Racławicami miało głębokie znaczenie symboliczne, wykraczające poza jego bezpośredni wpływ militarny. Pokazało siłę i jedność narodu polskiego w okresie kryzysu. Sukces dał wiarę w potencjał udanego powstania i pokazał możliwości nawet słabo uzbrojonych mas chłopskich w walce o wyzwolenie narodowe.
Bitwa ułatwiła rozprzestrzenienie się powstania kościuszkowskiego na inne regiony Polski. Stanowiła ostatnie znaczące zwycięstwo militarne zanikającej Rzeczypospolitej Obojga Narodów, a pamięć o niej inspirowała polskich patriotów przez cały okres zaborów.
Dziś miejsce bitwy pod Racławicami jest uznawane za jeden z oficjalnych polskich Pomników Historii, co nastąpiło 1 maja 2004 roku. O trwałym wpływie bitwy na kulturę świadczy również słynny obraz Jana Matejki „Bitwa pod Racławicami”, który wisi w krakowskim Muzeum Narodowym.
Bitwa pod Racławicami z 4 kwietnia 1794 r. stanowi przełomowy moment w historii Polski, w którym zbiegły się taktyka wojskowa, rewolucja społeczna i patriotyczny zapał. Choć powstanie kościuszkowskie ostatecznie nie zapobiegło ostatecznemu rozbiorowi Polski, zwycięstwo pod Racławicami stanowiło potężny symbol narodowego oporu i jedności między klasami społecznymi. Decyzja Tadeusza Kościuszki o uzbrojeniu i poprowadzeniu chłopskich bojowników nie tylko zapewniła taktyczne zwycięstwo, ale także na krótko podważyła sztywną hierarchię społeczną tamtych czasów, tworząc trwałe dziedzictwo, które zainspiruje przyszłe pokolenia Polaków w walce o niepodległość.
